«بنەمای دەوڵەت ئەقڵە كە بە شێوەی ئیرادە دەردەكەوێت، هەربۆیە دەوڵەت لە خۆیدا و بۆ خۆی پێكهاتەیەكی ئەخلاقییە و دەبێتە هۆكارێك بۆ بەدیهێنانی ئازادیی بە كردەوەیی، ئەمەش ئامانجی رەهایە بۆ ئەقڵ، بۆ ئەوەی ئازادی بە شێوەیەكی كردەیی بێتەدی. ئەوجا لەبەر ئەوەی دەوڵەت بوونی رۆحە لە سەر زەوی، ئەوا بە هۆشیاری دێتەدی، لەبەر ئەوەشی ئەمە بەدیهێنانی بەرزترین چەمكی ئەخلاقییە لەسەر زەوی، ئەوا لە بونیادی دەوڵەتەوە بەدی دێت و هاووڵاتی ئەم راستییە بزانێت، یان نە، ناتوانێت ئازادییەكانی بەدەست بهێنێت، ئەگەر ئەندامێكی ئەو دەوڵەتە نەبێت، ئەندامێك كە بە دوای بەدیهێنانی ئامانجەكەی خۆیدا دەچێت، كە دەربڕی ئیرادەی گشتگیری كۆمەڵگەیە.»

هیگل



گەورەترین ئامانج كە ئەقڵی مرۆڤایەتی بە درێژایی مێژوو لە پێناویدا خەباتی بۆ كردووە، گەیشتن بووە بە ئازادی و پاراستنی ئەو ئازادییە بووە، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا ئازادی لە كوێدا دێتەدی و چۆن مرۆڤەكان هەست بە ئازادی دەكەن و هەست دەكەن ئازادن؟ بێگومان لەو پانتاییە جوگرافییەی كە تیایدا مرۆڤ بێجگە لە ملكەچبوونی بۆ ئیرادەی خۆی، ملكەچی هیچ ئیرادەیەكی دەرەكی نابێت. راشكاوانەتر دەبێت تاكەكانی نەتەوە پێكەوە نیشتمانێك كۆیان بكاتەوە و دەوڵەتی خۆیان دابمەزرێنن، بۆ ئەوەی لە ژێر ئیرادەی نەتەوە و دەوڵەتەكانی دیكە بێنەدەرەوە و خۆیان یاسا دابنێن و یاساكان رەنگدانەوەی ئیرادەی خودی خۆیان بێت، بۆ ئەوەی كاتێك ملكەچی یاساكانی دەوڵەت بن، ملكەچی ئیرادەی خۆیان بن.

لێرەوە گرنگە چەمكی موجەڕەدی دەوڵەت لە چەمكی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ جودا بكەینەوە، لەبەر ئەوەی ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژووی دەوڵەت بە مانای دەوڵەتی بیرۆكراتی و دامەزراوەیی، ئەوا دەوڵەتی (چین) كۆنترین دەوڵەتە، بەڵام لەبەر ئەوەی دەوڵەتی چین نەبۆتە ئەو پانتاییە جوگرافییەی كە تاكەكانی (چین) تیایدا هەست بە ئازادی بكەن، ئەوا بە درێژای زیاتر لە 2000 ساڵ، هێشتا رۆشنگەری بە مانای بەرهەمی ئەقڵی ئازادی تاكەكانی نەتەوە لە چیندا دەستی پێنەكردووە، یان بوونی نەبووە.

بۆیە لەم راستەوە ئەگەر گەورەترین ئامانجی مرۆڤایەتی بە ئازادییەوە گرێبدەینەوە، ئەوا تەنیا شوێنێك كە ئازادی تێدا دێتەدی، دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخە، هەر بۆیەش گەورەترین ئامانجی مرۆڤایەتی لە چوارچێوەی نەتەوە جیاوازەكانی ئەم هەسارەی زەویدا دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی بووە، هەر ئەمەش وایكردووە، دەوڵەتی نەتەوەیی سەرەتایەك بێت بۆ مۆدێڕنە و رۆشنگەری لە ئەوروپادا .
كەواتە لێرەوە دەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە رۆشنگەری و مۆدێڕنە فاكتەری دروستكردنی دەوڵەت نین، بەڵكو دەوڵەتی نەتەوەیی لانكەی لەدایكبوونی رۆشنگەری و مۆدێڕنە و شۆڕشی پیشەشازی لە ئەوروپا بووە. ئەمەش وەك راستییەكی مێژووی هیچ گومانێك هەڵناگرێت. لەبەر ئەوەی دوای كۆتاییهاتنی شەڕی 30 ساڵەی ئایینی و كۆتاییهێنان بە تیكەڵاویی نێوان دەسەڵاتی كەنیسە و دەوڵەت، دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ لە ئەوروپا دروست بووە، دوای دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی، رۆشنگەری دەستی پێكردووە، مودێڕنەش وەك بەرهەمی ئەقڵە ئازادەكان شۆڕشی پیشەسازی هێناوەتەئاراوە.

بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە كە رۆشنگەری و مۆدێڕنە دوو بەرهەمی دەوڵەتی نەتەوەیی بن، ئایا ئەو فیكرەی بۆتە هەوێنی رۆشنگەری و مۆدێڕنە لە كوێوە سەرچاوەی گرتووە؟ دیارە وەرگرتنەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە لە مێژووی رۆشنگەری و مودێڕنەی ئەوروپادا، سەرچاوەی ئەم فیكرە دەگێڕنەوە بۆ ئەو بیرمەندانەی ئازادانە بیریان كردۆتەوە، بەڵام بە نەهێنی بیریان كردۆتەوە، یان ئەگەر بەرهەمی رۆشنگەری خۆشیان بڵاوكردبێتەوە، بە ناوی خۆیان بڵاویان نەكردۆتەوە، یان ئەو بیرمەندانە وڵاتی خۆیان بە جێهێشتووە و كۆچیان بۆ وڵاتێكی دیكە كردووە. یاخود كاتێك ئاشكرا بوون، دەسەڵاتی كەنیسە و دەوڵەت رووبەڕووی گەورەترین سزای كردوونەتەوە، بۆیە دەكرێت بیركردنەوەی فەیلەسووفەكان وەك ژێرخانێك بۆ ئازادی تاكەكان لە قەڵەم بدرێت، بەڵام ناتوانین بڵێین پێش دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی، رۆشنگەری و مودێڕنە وەك قۆناخێك لە مێژووی مرۆڤایەتیدا دەستی پێكردووە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر رۆشنگەری رەتكردنەوەی هەموو ئیرادەیەكی دەرەكی بێت لەسەر ئەقڵی مرۆڤ و، مۆدێڕنە وەڵامدانەوەی هەموو پرسیارەكانی سەردەمی خۆی بێت، ئەوا پێش دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ، نە تاكەكانی نەتەوە توانیویانە ئیرادەی دەرەكی وەك وەسایە لەسەر ئەقڵی خۆیان رەتبكەنەوە، نە فەیلەسووف و بیرمەندەكانیش توانیویانە بە ئاشكرا وەڵامی پرسیارەكانی سەردەمی خۆیان بدەنەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە هەوڵ و خەبات بۆ گەیشتن بە ئازادی بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی بوونی هەبووە، بەڵام گەیشتن بە ئازادی و هەستكردن بە ئازادی بوونی نەبووە و مرۆڤایەتی تەنیا لە چوارچێوەی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخدا پێگەیشتووە، بۆیە لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پێناسەكەی هیگل بۆ دەوڵەت و بۆ ئازادی، ئەوا راشكاوانە ئاماژەی بەوە كردووە، كە ئازادی لە دەوڵەتدا دێتەدی، بەڵام دروستكردنی دەوڵەتی هاوچەرخ كە تیایدا ئەو ئازادییە بەرجەستە بێت، پێویستی بە هۆشیارییە. سەرنج بدەن، هیگل هۆشیاری لە رۆشنگەری و مۆدێڕنە جودا دەكاتەوە، واتا مرۆڤ دەگاتە ئەو ئاستی هۆشیارییەی كە بە پێویستی بزانیت وەڵامی هەموو پرسیارەكانی سەردەم بداتەوە و هەروەها بە پێویستی دەزانێت كە وەسایەی ئیرادەی دەرەكی لە سەر ئەقڵی خۆی و نەتەوەكەی رەتبكاتەوە، بەڵام هێشتا دەستپێكردنی رۆشنگەری و مۆدێڕنە نەبۆتە قۆناخێك كە تیایدا مرۆڤ، یان نەتەوە گەیشتبێتە ئازادی، یان هەست بە ئازادی بكات.

شێواندنی چەمكەكانی
ناسیۆنالیزم و قەومییەت

پێناسەی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ. هاوتای چەمكی نەتەوە ئازادەكانە، نەتەوەی ئازادیش لەبەر ئەوەی بڕوای بە ئازادی هەیە و دەشزانێت مانای ئازادی چییە، بۆیە هەرگیز بیر لە داگیركاری نەتەوەیەكی دیكە ناكاتەوە، كەواتە كاتێك نەتەوە دەگاتە ئازادی، خۆی لە ژێر هەموو ئیرادەیەكی دەرەكی هێناوەتە دەرەوە، بە یاسایەك حوكمڕانی دەكات كە رەنگدانەوەی ئیرادەی هەر تاكێكی كۆمەڵگەیە، ئەم میكانیزمەش ئەگەر بە دروستی هەر نەتەوەیەك پیادەی بكات، بەرهەمەكەی دەبێتە سەروەریی یاسا و لێبووردەیی و پێكەوەژیانی ئاشتییانە لە كۆمەڵگەدا، ئەمەش ئەو سیستمەیە كە نەتەوە ئازادەكان بەرهەمیان هێناوە و ئێستا پێی دەگوترێت: «لیبڕاڵ دیموكراتی»، ئەم سیستمەش وەنەبێ چوارچێوەیەكی داخراو بێت و تەنیا یەك پێناسەی هەبێت، بەڵكو هەموو نەتەوەیەكی ئازاد لە چوارچێوەی تایبەتمەندی خۆی پێناسەی كردووە، بەڵام سروشت و میكانیزمی پاراستنی ئازادی خاڵی هاوبەشی زۆر نزیكی لە نێوان نەتەوەكان دروستكردووە، كە ئەویش رێكخستنی ئازادییە لە چوارچێوەی سەروەریی یاسا كە ئەمەیان پێی دەگوترێت: «لیبڕاڵیزم»، هەروەها حوكمڕانییە لەلایەن گەلەوە كە پێی دەگوترێت: «دیموكراتی».

كەواتە دیموكراتی لیبڕاڵی، سیستمێك نییە لەدەرەوەی دەوڵەت بتوانرێت جێبەجێ بكرێت، هەروەها هەتا ئەگەر دەوڵەتیش بوونی هەبێت، سیستمێك نییە بە پێناسەی دەرەكی دەوڵەتی پێ بەڕێوە ببرێت، بەڵكو بەردی بناخەی هەر سیستمێك دەوڵەتە و بەردی بناخەی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتیش دەوڵەتی نەتەوەیی بە مانای نەتەوەی ئازادە، ئەمەش ئەو مێژووەیە كە دەوڵەتانی رۆژئاوا شانازی پێوە دەكەن و دەڵێن: «ماوەی 200 ساڵە هیچ شەڕێك لە نێوان دەوڵەتانی دیموكراتی رووینەداوە.» بەڵام هەقیقەتی ئەم قسەیە ئەوەیە ماوەی 200 ساڵە هیچ شەڕێك لە نێوان دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ رووینەداوە، ئەو نەتەوانەی لە چوارچێوەی دەوڵەتی نەتەوەییدا هەست بە ئازادی دەكەن.

بەڵام ئەم چەمكە كە لە رۆژئاوا بە «ناسیۆنالیزم» و لە رۆژهەڵات بە شێوەیەكی گشتی بە «قەومییەت» ناویان دەبردرێت، بە هۆی لادانی شێوازی حوكمڕانییان لەسەر بنەمای نەتەوەی ئازاد، ئەم چەمكانەیان بە شێوەیەك شێواندووە كە نەتوانرێت بە مانا گەوهەرییەكەی بەكار بهێندرێت! سەرچاوەی ئەم شێواندنەش لەو خاڵە سەرەكییەوە سەرچاوە دەگرێت، بەوەی چۆن نەتەوە پێناسەكراوە، بە دیوێكی دیكەدا كاتێك پێناسەی نەتەوە دەگۆڕێت بۆ نەتەوەی سەردەست و بندەست، ئەوا شتێك بە ناوی ئازادی نە بۆ نەتەوەی سەردەست و نە بۆ نەتەوەی بندەست نامێنێت، نیشتمانەكە دەبێتە بەندیخانەیەكی گەورە و جیاوازیی نێوان نەتەوەی سەردەست و بندەست ئەوەیە كە نەتەوەی بندەست بەندكراوی زیندانەكە و نەتەوەی سەردەست پاسەوانی زیندانەكەیە، هەر كاتێكیش زەمینەی شكاندنی زیندانەكە بێتەپێشەوە، ئەوا نەتەوەی بندەست زیندانەكە دەشكێنێت و نەتەوەی سەردەستیش چیدیكە بە پاسەوانی زیندانەكە نامێنێتەوە، هەر بۆیە چۆن لە زینداندا هەمیشە بەندییەكان پاسەوانی زیندانەكە بە دوژمنی خۆیان دەزانن، بە هەمان شێوە لە پێناسەی نەتەوەی سەردەست و بندەستیشدا، هەمیشە نەتەوەی سەردەست بە دوژمنی خۆیان دەزانن، زۆر جاریش ئەم پێناسەیەی نەتەوەی سەردەست و بندەست، سەری كێشاوە بۆ سەر ئاستی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكانی جیهانی و هۆكاری شەڕە جیهانییەكان بووە، وەك شەڕی یەكەم و دووەمی جیهانی لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەمدا. بۆیە بە درێژایی مێژوو هۆكاری هەموو شەڕەكان پێناسەی بە هەڵەی نەتەوە بووە، لە چوارچێوەی نەتەوەی سەردەست و نەتەوەی بندەست، هەر ئەمەش بنەمای ئەو قسە بەناوبانگەی پڕۆفیسۆر چارلس تللی-یە كە دەڵێت: «شەڕ دەوڵەت دروست دەكات و دەوڵەت شەڕ دروست دەكات». دیارە لەبەشی یەكەمیدا كە شەڕ دەوڵەت دروست دەكات، مەبەستی شۆڕشی گەلانی ئازادیخوازە بۆ سەربەخۆیی، لە بەشی دووەمیشدا كە دەوڵەت شەڕ دروست دەكات، مەبەستی ئەو شەڕانەیە كە لە سەر هەژموون و باڵادەستی هەرمی و جیهانییەكان لە نێوان دەوڵەتاندا روودەدات. بەڵام لە قۆناخی مۆدێڕنە كە بیر لەوە كراوەتەوە، شەڕی نێوان نەتەوەكان بكرێتە ئاشتیی هەمیشەیی نێوان نەتەوەكان، جەخت لەسەر ئەوە كراوەتەوە كە دووبارە پێناسەی نەتەوەی ئازاد راست بكرێتەوە، بۆ ئەوەی هەر نەتەوەیەك لە چوارچێوەی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیدا رێز لە ئازادیی دەوڵەتی نەتەوەی دراوسێكەی خۆی بگرێت و چاوی تێنەبڕێت، ئەمە ئەگەر لە قۆناخیكدا پڕۆژەیەك بووبێت بۆ ئاشتیی هەمیشەیی لە ئەوروپا، ئەوا لە دوای شەڕی یەكەمی جیهانی ئەم پرانسیپە لە چوارچێوەی 14 خاڵەكەی وۆردو ولسن و دامەزراندنی كۆمەڵەی گەلان، كە تیایدا جەخت دەكاتەوە هەموو نەتەوەیەك دەبێت دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی هەبێت، هەتا بەو مەرجە مافی «ماندێت» دەداتە دەوڵەتانی فەرەنسا و بەریتانیا بۆ سەرپەرشتی دەوڵەتانی رۆژهەڵات، تا ئەو كاتەی ئەو گەلانە توانای ئەوەیان دەبێت دەوڵەتی خۆیان بەڕێوەبەرن، دواتریش كە شەڕی دووەمی جیهانی هەڵگیرسا، جارێكی دیكە فرانكلین رۆزفەڵت هاوپەیمانی نەتەوە یەكگرتووەكانی راگەیاند، بە مانای هاوپەیمانی نەتەوە ئازادەكان دژی نازیزم، پاش كۆتاییهاتنی شەڕی دووەمی جیهانیش ئەم هاوپەیمانییە بووە رێكخراوی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان، وەك رێكخراوێك بۆ ئەندامیەتی هەموو نەتەوە خاوەن دەوڵەتەكان، ئەوجا بۆ ئەوەی ئاشتیی تەواو لە جیهاندا بێتەدی، لە شەستەكانی سەدەی رابردوو نەتەوە یەكگرتووەكان بە بڕیار كۆتاییهاتنی سەردەمی ئیمپریالیزمی راگەیاند و مافی چارەنووسی بۆ نەتەوەكان ئیقرار كرد، بەڵام بە درێژایی مێژوو لە هیچ سەردەمێكدا كورد سوودی لەو یاسا و بڕیارە نێودەوڵەتییانە وەرنەگرتووە.


بیری نەتەوەیی كورد و
راستكردنەوەی چەمكی قەومییەت و ناسیۆنالیزم


ئەوەی مایەی شانازییە بۆ بیری نەتەوەیی كوردی، ئەوەیە كە هەر لە سەرەتاوە پێناسەی نەتەوەی وەك «نەتەوەی ئازاد» كردووە و بە كردەییش ئەوەی جێبەجێ كردووە كە نەتەوەی ئازاد دوژمنایەتی لەگەڵ هیچ نەتەوەیەكی دیكەدا نییە، ئەم تایبەتمەندییەش نە لە فیكری قەومییەی رۆژهەڵات و نە لە فیكری ناسیۆنالیزمی رۆژئاواشدا بوونی نییە.
دیارە بیری نەتەوەیی كوردی هاوچەرخ لەو ساتەوە چوارچێوەیەكی بۆ دروست دەبێت، كە شێخ عوبیدوڵای نەهری لە كۆبوونەوەیەكدا داوا لە نوێنەری هەموو ناوچەكانی كوردستان دەكات، دەوڵەتی كوردستان دابمەزرێت، ئەمەش واتە كوردستانێكی ئازاد بۆ نەتەوەیەكی ئازاد، ئەم بیرە نەتەوەییە دەست بە دەست لە شێخ عوبیدوڵاوە گواستراوەتەوە بۆ شێخ عەبدولسەلام و شێخ مەحمود و مستەفا بارزانی و قازی محەمەد، لەم مێژووەدا راستە هەموو سەركردەكان شۆڕشیان لە پێناوی سەربەخۆیی كردووە، بەڵام لەگەڵ دەستپێكی شۆڕش بە رابەرایەتی مستەفا بارزانی، شۆڕشی سەرتاسەری و درێژخایەن لە كوردستاندا دەست پێدەكات.
بۆیە لەم مێژووەدا كاتێك دەگەڕێینەوە بۆ شێوازی دروستبوون و گەشەكردنی بیری نەتەوەیی كوردی بۆ سەربەخۆیی، ئەوە مێژووەكەی لە شێخ عوبیدوڵاوە دەست پێدەكات، بەڵام كاتێك دەگەڕێنەوە بۆ مێژووی چۆنیەتی مامەڵەكردنی بیری نەتەوەیی كوردی لەگەڵ نەتەوەكانی دیكەدا، ئەوا ئەم پراكتیزەكردنە لەگەڵ شۆڕشی دووەمی بارزان بە رابەرایەتی مستەفا بارزانی دەست پێدەكات.

شۆڕشی دووەمی بارزان لەگەڵ ئەوەی ئاماژەیە بۆ ناوچەی بارزان كە بڵێسەی شۆڕشەكەی تێدا هەڵگیرساوە، بەڵام لە گەوهەردا یەكەمین شۆڕشی كوردستانی و سەرتاسەری و درێژخایەن بووە، ئەم شۆڕشە نەك هەر شۆڕشێكی سەرتاسەری بووە لە پارچەیەكی كوردستان، بەڵكو لە بیركردنەوەی ئەم شۆڕشەدا سنوورەكانی كوردستانیش بوونی نەبووە، هەر بۆیە بارزانی نەمر و هەڤاڵانی لیژنەی ئازادی (سەركردایەتی شۆڕش) دوای راگەیاندنی كۆماری كوردستان بوونە پێشمەرگەی كوردستان و روویانكردە رۆژهەڵاتی كوردستان.

دیارە شۆڕشی دووەمی بارزان لە مانگی ئابی 1943 دوای گەڕانەوەی مستەفا بارزانی لە سلێمانییەوە دەستی پێكردووە، ئەوكاتە كە گەرمەی شەڕی دووەمی جیهانی بوو، بە مانای وشەی شەڕ، شەڕەكە شەڕی نێوان نەتەوە و گەلە جیاوازەكان بوو، تەنانەت لە شێوازی شەڕەكانیشدا، هەردوو بەرەی شەڕەكە تەواوی نەتەوە و گەلەكانی بەرامبەری خۆیان بە دوژمن دەزانی، بەڵام لەم كاتەدا كە مستەفا بارزانی دەستی دایە شۆڕش، یەكەم كاری سەرەكی ئەوە بوو كە نامەیەك بە رێگەی عەبدولڕەحمان عەزام پاشا ئاراستەی هەموو نەتەوەی عەرەب بكات و تیایدا داوای كردبوو، شەڕی كورد بۆ مافەكانی خۆیەتی و دژی نەتەوەی عەرەب نییە و ئێمە نەتەوەی عەرەب بە برای خۆمان دەزانین.
ئەم بنەما فیكرییە بەرزەی بیری نەتەوەیی كوردی كە لە سەر دەستی مستەفا بارزانی بۆ یەكەمین جار بەرامبەر نەتەوەكانی دیكە پیادە كراوە، بووە هۆكاری ئەوەی شۆڕشی كوردستان بەرەو شۆڕشێكی ئازادیخوازی جیهانی هەنگاو هەڵبگرێت و رابەرەكەشی وەك رابەرێكی بزووتنەوەی ئازادیخوازی لەسەر ئاستی جیهان بناسرێت.
ئەگەر لێرەوە ئەو پرسیارە بكەین، ئایا ئەم لۆژیكەی ناو بیری نەتەوەیی كوردی كاریگەری لەسەر بیركردنەوەی قەومییانەی عەرەب و تورك و فارس هەبووە؟ لەوانەیە بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە، نەتەوانین لەسەر یەك ئاست كاریگەری لەسەر هەر سێ نەتەوەی تورك و فارس و عەرەب هەڵبسەنگێنین، بەڵام ئەگەر سەیری كاریگەری ئەم لۆژیكە لەسەر فیكری قەومی عەرەبی عێراق هەڵبسەنگێنین، ئەوا تا رادەیەكی زۆر هەست بەو كاریگەرییە دەكەین كە ئەم لۆژیكە توانی ئاراستەیەكی جیاواز لە نێو فیكری قەومی عەرەبی عێراق جیاواز لە بیركردنەوەی رژێمە داپڵۆسێنەرەكان دروست بكات، لە هەمانكاتدا كاریگەری لەسەر شاعیران و نووسەرانی عەرەبی عێراقیش هەبووە و لە نووسین و شیعرەكانیاندا رەنگی داوەتەوە. لەمەش زیاتر بە درێژایی زیاتر لە نیو سەدە خەباتی چەكداری، ئەوجا چ لە سەردەمی رابەرایەتی مستەفا بارزانی بووبێت، یان دوای ئەویش لە سەردەمی مسعود بارزانی، ئەوا رێگەیان نەداوە شۆڕشی كوردستان بگۆڕێت بۆ شەڕی نێوان كورد و عەرەب.
ئەم لۆژیكە كە ئێستا سەرۆك مسعود بارزانی درێژە پێدەریەتی، لەسەردەمی خویدا كاریگەرییەكەی زۆر زیاتر دەركەوتووە و توانیویەتی پەلوپۆ بهاوێتە ناو بیركردنەوەی نەتەوەی تورك، كە لە بنەڕەتدا كەمال ئەتاتورك لە دامەزراندنەوەی كۆماری نوێی توركیادا، بە جۆرێك پێناسەی چەمكی ناسیۆنالیزمی كوردی كردووە، كە بێجگە لە تورك نەتەوەیەكی دیكە لە توركیا بوونی نییە و بە زیاتر لە 20 ملیۆن كوردی باكووری كوردستانیان دەگوت توركەكانی چیا، بەڵام لۆژیكی مسعود بارزانی بۆ راڤەكردن و پراكتیزەكردنی بیری نەتەوەیی كورد، گەیشتە ئەو ئاستەی نەتەوەی تورك لە بیری نەتەوەیی كورد تێبگەن و گۆڕانكاری زۆر گەورە سەرەتا لەناو دەستەبژێری نووسەر و رۆشنبیر و ئەكادیمیست و رۆژنامەنووسانی تورك دروست بكات، كە بایكۆت لەسەر وشەی كورد و كوردستان هەڵبگرن، كە پێشتر ئەگەر لەناو كۆمپیوتەری گەشتیارێكدا وشەی كورد هەبوایە، حكومەتی توركیا دەستی بە سەر كۆمپیوتەرەكەدا دەگرت، بەڵام لۆژیكی مسعود بارزانی وایكرد كە حكومەتی ئەنكەراش تەفەهومی ئەو سیاسەتی مسعود بارزانی بكات، تا گەیشتە ئەوەی سەرۆك بارزانی خۆی بە جلی كوردیەوە سەردانی شاری ئامەد بكات و لەناو تەلاری شارەوانی ئامەدا بۆ یەكەمین جار ئاڵای كوردستان هەڵبكرێت، ئەم كاریگەرییە بێگومان لەسەر نەتەوەی فارسیش هەیە و ئێستا لەسەر تەواوی نەتەوەی عەرەب بە هەموو دەوڵەتە جیاوازەكانیانەوە لە كەنداوەوە بۆ مەغریب بە چاوی خۆمان لە پێشوازی سەرۆك بارزانی-دا دەیبینین.

دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان
لەسەر بنەمای دیالۆگ و ئاشتی

وەك پێشتریش ئاماژەمان پێكرد، چارلس تیللی دەڵێت: «شەڕ دەوڵەت دروست دەكات.»، بەڵام لۆژیكی مسعود بارزانی دەڵێت: «ئاشتی و دیالۆگ دەوڵەت دروست دەكات.»، ئەگەر ئەم لۆژیكەی ئێستای مسعود بارزانی بۆ دامەزراندنی دەوڵەت، لەگەڵ نامەكەی مستەفا بارزانی كە لەساڵی 1943 بۆ نەتەوەی عەرەبی ناردووە، بەراورد بكەین، ئەوا دەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە لۆژیكی مستەفا بارزانی و مسعود بارزانی لەیەك سەرچاوە هەڵقوڵاوە، ئەویش بیری نەتەوەیی كوردییە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان، كە سەرچاوەی ئەم فیكرەش دەگەڕێتەوە بۆ شێخ عوبێدوڵای نەهری و شێخ عەبدولسەلامی بارزانی.
كاتێك چارلس تیلی دەڵێت: «شەڕ دەوڵەت دروست دەكات و دەوڵەت شەڕ دروست دەكات.» ئەمە هەقیقەتێكی مێژووییە و تیللی لە سەر پاشخانی مێژووی دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی ئەم قسەیەی كردووە، لەبەر ئەوەی لە سەردەمی پێش دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ، نەتەوەكان بە شەڕ دەوڵەتیان دروستكردووە، ئێمەش وەك گەلی كوردستان و نەتەوەی كورد بۆ گەیشتن بەدەوڵەتی نەتەوەیی خۆمان شەڕی زۆرمان كردووە و بە سەدان هەزار شەهیدیشمان داوە، بەڵام لەماوەی 25 ساڵی رابردووی دوای راپەڕینی گەلی كوردستان و دروستبوونی نەوای ئارام لە كوردستان، لۆژیكی مسعود بارزانی لە چۆنیەتی بەڕێوەبردن و حوكمڕانی كوردستاندا قسە كۆنەی مێژووی گۆڕیوە كە دەڵێت: «شەڕ دەوڵەت دروست دەكات و دەوڵەت شەڕ دروست دەكات.» لە بری ئەمە هاوكێشەیەكی تازەی لەسەر ئاستی جیهان داهێناوە كە دەڵێت: «ئاشتی دەوڵەت دروست دەكات و دەوڵەتیش ئاشتی دروست دەكات.»

لەوانەیە كەم تا زۆر لەسەر ئەم لۆژیكەی مسعود بارزانی لێكۆڵینەوە، یان بەراوردكاری نەكرابێت، یان وەك خۆی لە مەبەستی ئەم لۆژیكە تێنەگەیشتبین، ئەگینا لە كاتێكدا هەموو جیهان لە ئەمەریكا تا ژاپۆن و لە باشووری ئەفریقیاوە تا دەگاتە رووسیا، هەموویان بە دەست كێشەی دەوڵەتەوە دەناڵێنن و تەنانەت ئێستا باس لە شۆڕشی چوارەم دەكرێت بۆ پێناسە كردنەوەی دەوڵەت، هەموویان تا ئێستاش لەسەر ئەو قەناعەتەن كە «شەڕ دەوڵەت دروست دەكات و دەوڵەت شەڕ دروست دەكات.» بەڵام بە تەنیا مسعود بارزانی جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە «ئاشتی دەوڵەت دروست دەكات و دەوڵەت ئاشتی دروست دەكات.» ئەم لۆژیكەی بارزانی خەریكە دەبێتە هەوێنی بیركردنەوەیەكی نوێی سیاسی لە سەر ئاستی تێڕوانین بۆ ئایندەی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. هەر بۆ نموونە تۆماس فریدمان كاتێك باس لە شێوازی دەوڵەتی ئایندە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان دەكات، دەڵێت: «پێویستە دەوڵەتی هاوچەرخ، دەوڵەتێك بێت سەرۆكێكی هەبێت لێبووردە بێت، سوپایەكی هەبێت توانای ئەوەی هەبێت خاكەكەی لە تیرۆریستان بپارێزێت، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش وەك مامان شاهیدی لەدایكبوونی ئەو دەوڵەتە بێت.»، ئەم مەرجانەی تۆماس فریدمان بۆ پێناسەی دەوڵەتی ئایندە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان كردوویەتی، لە ئێستادا تەنیا ئەو مەرجانە لە دەوڵەتی كوردستاندا دەبیندرێتەوە، لەبەر ئەوەی بارزانی ئەو سەرۆكە لێبووردەیە و پێشمەرگەش ئەو سوپایەیە كە توانیویەتی خاكی كوردستان لە تیرۆریستان بپارێزێت، ئەوجا ئەگەر سەیری مەرجی سێیەمی فریدمان بكەین كە دەڵێت: «دەبێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ببێتە مامان بۆ لەدایكبوونی ئەم دەوڵەتە»، ئەوە هەمان لۆژیكی بارزانی دەخوێنینەوە كە جەخت دەكاتەوە بە ئاشتی دەوڵەتی كوردستان دادەمەزرێت و دەوڵەتی كوردستانیش ئاشتی دروست دەكات. هەروەها لەسەر ئاستی سەنتەرەكانی دیراساتی ستراتیژیش بۆ چارەسەری سیستمی دەوڵەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە ئێستا گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی نەك هەر دەوڵەتەكان شكستخواردوون، بەڵكو ئەو سیستمەی دەوڵەتەكانیشی لەسەر دروست كراوە، هەڵە بووە، بە هەمان شێوازی لۆژیكەكەی بارزانی، بیرمەندێكی وەك كینس پۆلاك (بەڕێوەبەری سەنتەری سابان لە ئامۆژگای برۆكینگز)، پێشنیاری ئەوە بۆ ئەمەریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەكات، بە شێوازێكی ئاشتییانە بە هاوشێوەی رێككەوتنی دایتۆن، هەموو لایەنە پێكناكۆكەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر یەك میز كۆبكرێنەوە، بۆ ئەوەی بەپێی خواستی پێكهاتەكانی ئەو ناوچەیە دووبارە نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دابڕێژرێتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە جیهان خەریكە دەگاتە ئەو قەناعەتەی كە تەنیا رێگە بۆ چارەسەكردنی ئاشتی و سەقامگیری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەوەیە كە بە دیالۆگ و ئاشتی سنوورەكان بگۆڕێت و دەوڵەتی تازە دابمەزرێت.

ئەوەی ئەو نووسەر و بیرمەندانە باسی لێوە دەكەن، هەتا ئێستا سنووری پێشنیار و راسپاردەی تێنەپەڕاندووە و زۆری ماوە كە بە پراكتیكی هەنگاوی بۆ هەڵبگیرێت، بەڵام ئەو لۆژیكەی مسعود بارزانی لە پرۆسەی سەربەخۆیی كوردستاندا كاری پێدەكات، گەیشتۆتە قۆناخی پراكتیكی، راشكاوانە نەك هەر لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەڵكو لەگەڵ دەوڵەتە پێوەندیدارەكان و ئەو دەوڵەتانەی كوردستانیان بەسەردا دابەشكراوە، راشكاوانە سەرۆك مسعود بارزانی لە سەر مێزی وتووێژ باسی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستانیان بە شێوەیەكی ئاشتییانە لەگەڵ دەكات، لەپێش هەموویانەوە عێراق كە هەتا ئێستاش كوردستان بەشێكە لەو وڵاتە، دوای ئەویش توركیا و ئێران، هەروەها لە سەر ئاستی دەوڵەتانی عەرەبیش كە سعودیە یەكێكیانە، سەرۆك بارزانی زۆر بە راشكاوی ئەم پرسەی لەگەڵ عەرەبستانی سعودیەش باس كردووە. ئەو دەوڵەتانە كە پێشتر بە ناوهێنانی كوردستان تووڕە دەبوون، ئێستا لەگەڵ ئەوەی دەزانن مسعود بارزانی خۆی رابەرایەتی پرۆسەی سەربەخۆیی كوردستان دەكات، بەڵام لە هەمانكاتدا كونسوڵخانەی خۆیان لە هەولێری پایتەختی كوردستان دەكەنەوە، ئەم هەنگاوانە كە وەك وەڵامدانەوەی لۆژیكی بارزانی لە قەڵەم دەدرێن، مانای ئەوەیە ئێستا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و دەوڵەتانی ناوچەكە گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە لە بەرژەوەندی هەموو لایەكە دەوڵەتی كوردستان بە ئاشتی دابمەزرێت، لەبەر ئەوەی دەوڵەتی كوردستان ئاشتی دروست دەكات.