هاوبەشی لە نێوان كەرتی تایبەت و گشتی لە پرۆژەكانی ژێرخان و كەرتی خزمەتگوزاری، بەستراوەتەوە بەو سیستەمەوە كە دەوڵەت بۆ بەڕێوەبردنی ئابووری پەیڕەوی دەكات، كە ئایا ئابوورییەكی مەركەزییە یاخود دەوڵەت پەیڕەوی ئابووری بازاڕ دەكات؟ لە سیستەمی ئابووری مەركەزیدا حكومەت هیچ بوارێكی بۆ بەشداریكردنی كەرتی تایبەت نەهێڵاوەتەوە، بەڵام ئەمجۆرە سیستەمە بۆ بەڕێوەبردنی ئابووری شكستی هێناوە لە لەگەیشتن بە پەرەپێدانی بەردەوام، ئەمەش بۆ كۆمەڵێك هۆكار دەگەڕێتەوە كە پێوەندی بە بونیادی سیستەمی مەركەزییەوە هەیە و دەبێتە هۆی لاوازی لە بەڕێوەبردن و نەبوونی داهێنان و تەشەنەكردنی گەندەڵی كرێكار و فەرمانبەرەكانی كەرتی گشتی لەبەر ئەوەی پشت بە مووچەیەكی بەردەوام و دیاریكراو دەبەستن، هەر بۆیە هاندەرێكیان نییە بۆ پەرەپێدان بە توانا و لێهاتووییان، لە كاتێكدا فەرمانبەر لە دامەزراوەكانی كەرتی تایبەت، ئەگەر بلیمەت و پڕ لە داهێنان نەبێت، كارەكەی لە دەست دەدات. ئەوەتا یەكێتی سۆڤێت و زۆربەی وڵاتانی بلۆكی سۆشیالیستی نەیانتوانی بە هاوشێوەی وڵاتانی پێشكەوتوو بگەنە قۆناغەكانی پەرەپێدانی بەردەوام، یەكێتی سۆڤێتی پێشوو كاتێك رووخا، جووتیارەكانی بەشێوازی زۆر كلاسیكی كاری كشتوكاڵیان دەكرد، بەپێچەوانەی ئەو وڵاتانەی تێیدا كەرتی تایبەت بەشدار و هاوبەش بوو لەگەڵ كەرتی حكوومی و بە هەردووكیان توانییان ئاستی بەرهەم و كوالێتی بەرزبكەنەوەو پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوام درێژە پێبدەن.
لێرەدا ئەو پرسیارە گرنگە دێتەپێشەوە: بۆچی بەشداریكردنی كەرتی تایبەت لە پرۆژەكانی ژێرخان و بەڕێوەبردنی خزمەتگوزارییەكان لە چوارچێوەی ئابووریی بازاڕدا گرنگە؟ یەكێك لە گرنگترین خەسڵەتەكانی سیستەمی ئابووریی بازاڕ ئەوەیە دەوڵەت گەرچی خاوەنی دامەزراوەی زۆر و فراوانە لە ڕێگەی دامەزراوەكانیەوە پلان و بەرنامە بۆ پرۆژەكان دادەڕێژێت، بەڵام دەستێوەردان لە كەرتی تایبەت ناكات، تەنیا ئەركی پاراستن و رێكخستن و چاودێری و هاوكاریكردنی كەرتەكە دەكات. هاوبەشیكردنەكە بۆ هەردوو كەرت بەسوودە. كەرتی گشتی سوود لە پسپۆرایەتی و شارەزایی لە بەڕێوەبردن و داهێنان و بەكارخستن و توانای دارایی كەرتی تایبەت وەردەگرێت، لەبەرامبەریشدا كەرتی تایبەت سوود لەو كەش و ژینگە لەبارە وەردەگرێت كە لە رووی یاسایی و سەقامگیری سیاسی و ئابووری و ئەمنییەوە پێشكەش بە وەبەرهێنان و بیزنسكارەكانی دەكات. ئەركی حكومەتە لە پێناو سەركەوتنی پرۆسەی هاوبەشیكردنی لەگەڵ كەرتی تایبەت كار بۆ پاراستنی ژینگەیەكی تەندروستی كێبڕكێ و شەفافییەت لە پێدانی پرۆژەكان بكات، نەك لەسەر حیساب و بنەمای شەخسی و حزبی و مەحسوبیەت. بەمشێوەیە پرۆسەی هاوبەشیكردنی نێوان كەرتی تایبەت و حكومەت پرۆسەیەكی ئاڵۆز و قورس و درێژخایەنە بەڵام ئاستەم نییە، پرۆسەكە بەلانیكەم 10بۆ20 ساڵ و بگرە لە هەندێك وڵات 30 ساڵی خایاندووە، لەو ماوەیەدا هەردوو كەرتی تایبەت و گشتی سوودمەند دەبن و توانای دارایی و لێهاتوویی كەرتی تایبەت لە بەڕێوەبردنی كۆمپانیا و پرۆژەكان ئاراستەی واقیعی ژێرخانی ئابووری و پرۆسەی بەرهەمهێنان و داهێنان بە ئاقارێكدا وەردەچەرخێنن كە لەلایەك بارگرانیی دارایی لەسەر حكومەت كەم دەكەنەوە، لەلایەكی دیكەشەوە كەرتی تایبەت سوودمەند دەبێت لەبەدەستهێنانی هەلی كارو بەشداریكردن لە پرۆسەی ئابووری و دەستكەوتنی قازانج، درێژی ئەو ماوەیەشی كە كەرتی تایبەت بۆ ئەو هاوبەشیكردنەی پێویستە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەو پارەو بودجەیەی لەو پرۆژانەی ژێرخان و خزمەتگوزاری خەرجی كردووە ماوەیەكی زۆری دەوێت تاوەكو بۆی دەگەڕێتەوە. بۆنموونە كاتێك حكومەت كەرتی تایبەتی راسپاردووە بۆ دروستكردنی وێستگەیەكی بەرهەمهێنانی كارەبا سەرەتا لە گرێبەستەكەدا پێویستە ئەرك و مافەكانی هەردوولا جێگیر و پارێزراو بێت، ئالێردە توانا و لێهاتوویی كەرتی تایبەت دەردەكەوێت كە لە رێگەی پرۆژەی كەڵكی ئابووری پرۆژەكەوە دیراسەی سەرجەم بوارەكانی (بڕی تێچوونی بەرهەمهێنانی مێگاوات كارەباو ژمارەی هاوبەشان و نرخی فرۆشتنەوەی كیلۆوات كارەبایەك) دەكات، حكومەتیش لەبەر ئەوەی هیچ بودجەیەك بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەكە و بەڕێوەبردنی خەرج ناكات، هەر بۆیە دەبێت ئەو جۆرە پرۆژانە ماوەكەی درێژخایەن بێت، تاوەكو وەبەرهێنەكە پارەكەی خۆی دەستبكەوێتەوە. جێگای داخە ئەم واقیع و ژینگە تەندروستە لە هەرێمی كوردستان لاوازە، لەلایەك بەشدارییەكی تەندروست و راستەقینەی كەرتی تایبەت نییە، لەلایەكی ترەوە حكومەت ژینگە لەبارەكەی بۆ دابین نەكردووە، لەكاتێكدا بەشداریكردنی راستەقینە و جددی بوونی نییە، نە لە رێگەی كەرتی تایبەت نە بە هاوبەشی لە نێوان كەرتی تایبەت و گشتی، ئەوەتا هەمووان گلەیی و رەخنەیان لەو پرۆژانەش هەیە كە لە بواری كارەبا و ئاو و رێگاوبان و تەندروستی و پەروەردە و خوێندن لە كوردستان بوونیان هەیە، بەشداریكردنەكە كەموكورتی تێدایەو قازانجێكی خێرای دەست دەكەوێت و كوالێتی خزمەتگوزارییەكەو نرخەكەی خزمەت بە هاووڵاتیان و نەوەی داهاتوو ناكات.
راستە لە هەرێمی كوردستان وێستگەی بەرهەمهێنانی كارەبا لە رێگەی كەرتی تایبەت بوونیان هەیە و زیاتر لە (1) ملیۆن و (400) هەزار هاوبەشی كارەبامان هەیە، بەڵام بۆ كۆكردنەوەی نرخی كارەبا بەسەدان فەرمانبەر سەرقاڵی ئەم پرۆسەیەن و بەخراپی و لاوازی بەڕێوەدەچێت كەچی بۆ نموونە هەردوو كۆمپانیای كۆڕەك و ئاسیاسێڵ سەدان ئەوەندە هاوبەشیان هەیە فەرمانبەرێكیان راستەوخۆ تەرخان نەكردووە بۆ كۆكردنەوەی نرخی پێوەندی كردن، بەم شێوەیە كەرتی تایبەت میكانیزمی خۆی هەیە بۆ كەمكردنەوەی خەرجی و بەرزكردنەوەی داهات دەبێت دەوڵەت بۆ دەربازبوون لەقەیرانی دارایی و بارگرانی تەرخانكردنی بودجە بۆ پرۆژەكانی ژێرخان و خزمەتگوزارییەكان خۆی دەرباز بكات و سوود لە ئەزموونە پێشكەوتووەكانی كەرتی تایبەت وەربگرێت. ئالێرەدا هاوبەشیكردنەكە دەردەكەوێت، زۆربەی شكستەكانی خراپی و لاوازیی كەرتی تایبەت بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە حكومەت خۆی جددی نییە لەبەشداریكردنەكە. كەواتە ئایا دەبێت ئەو ژینگەو بنەمانە چی بن تاوەكو پرۆسەی هاوبەشیكردنی نێوان كەرتی تایبەت و گشتی سەركەوتوو بێت:
1. كاركردن بۆ دابینكردنی ژینگەیەكی سەقامگیری سیاسی و ئەمنی و دارایی، چونكە دۆخێكی شڵەژاوی سیاسی و دارایی دەبێتە هۆی لەدەستدانی متمانە بەتایبەتی كە ماوەی زۆربەی گرێبەستەكانی پرۆژە گەورەكانی ژێرخان و خزمەتگوزاری 20- 30 ساڵی پێویستە، بانگێشتكردنی وەبەرهێنەرانی ناوخۆ و بیانی تەنیا پلانی ستراتیژی و بەرنامەی حكومەتیان لا گرنگ نییە، بەقەد بوونی ئەو ژینگە ئارامە.
2. بوونی سیستەمێكی یاسایی و شەفافیەت لەكاركردن و پێدانی پرۆژەكان ، بەجۆرێك لەسەر حسابی مەحسوبیەت و حزبایەتی پرۆژەكان نەدرێنە كۆمپانیاكان.
3. پلانی ستراتیژیی بۆ پرۆژەكانی ژێرخان و خزمەتگوزارییەكان هەبێت و حكومەت لەپرۆسەیەكی شەفاف و خاوێن بیداتە ئەو كۆمپانیاو بەڵێندەرانەی لەرووی دارایی و تەكنیكی و لێهاتووییەوە شایستەی بن، نەك لەسەر بنەمای مەحسوبیەت و بەرژەوەندی تایبەتی.
4. بوونی یاسای وەبەرهێنان و یاسای هاوبەشیكردنی نێوان كەرتی تایبەت و گشتی بۆ رێكخستنی ماف و ئەركەكان و ئیلتیزامات و جێبەجێكردنی رێنمایی و مەرجە یاسایی و دارایی و تەكنیكیەكان.
وڵاتانی وەكو كوێت و ئیمارات و میسر لەساڵی 2010ـەوە دەستیان بە پرۆسەی هاوبەشیكردنی نێوان كەرتی تایبەت و گشتی كردووە، كە بەپێی یاسایەك (یاسای هاوبەشیكردنی نێوان كەرتی تایبەت و گشتی بۆ رێكخستن و ماف و ئیلتیزاماتە دارایی و تەكنیكیەكان) و دەیان وردەكاریتر رێكخراوە. لە رووی یاساییەوە دەكرێت هاوبەشیكردنەكە بوونی هەبێت و دەیان سێكتەری جۆراوجۆر هەیە كە كەرتی تایەبت دەتوانێت جێبەجێی بكات، سەركەوتوو بێت تێیداو خەرجی لەسەر شانی حكومەت كەم بكاتەوە وەكو پرۆژەكانی كارەباو ئاوو ئاوەڕۆو رێگاوبان و شارەوانی و گواستنەوەی وشكانی و ئاسمانی و هێڵی شەمەندەفەر و كەرتەكانی پەروەردە و خوێندنی باڵاو تەندروستی، ئەوەی ئەمڕۆ لەكوردستاندا روودەدات بەو جۆرە نییە لە زۆربەی ئەو بوار و كەرتانە كۆمپانیا ئەهلییەكان كار دەكەن، بەڵام پڕە لە كەموكورتی و لاوازی، چونكە لەسەر حسابی مەحسوبیەت و شەخسی دراوە بە كۆمپانیا و بەڵێندەرەكان و سیستەمی لێپرسینەوە و چاودێری حكومەت لاوازە كە توانای چاودێری و لێپرسینەوەو سزای كەموكورتییەكانی نییە. بڕواننە كەرتی تەندروستی لە هەرێمی كوردستان كە بە گەندەڵترین كەرت دادەنرێت و دەیان نەخۆشخانەی تایبەت و نۆرینگە و كۆمپانیای دەرمان و كەرەستەی پزیشكی و تیشك و سۆنار و سەدان بابەتی دیكە بوونیان هەیە، بەڵام چ لە رووی مووچەوە، چ لە رووی لێككەوتنی بەرژەوەندییەكانەوە، هەر هەمووی ئیستغلالی كەرتی گشتی كردووە. هەردوو كەرتی پەروەردە و خوێندنی باڵاش بە هەمان شێوە هەزارەها قوتابی و خوێندكار نێردرانە دەرەوەی وڵات و پارە و بودجەیەكی گەورە چووە ئەو زانكۆیانەی دەرەوە لەكاتێكدا دەكرا لە ڕێگەی هاوبەشیكردنی نێوان زانكۆكانی حكوومی و تایبەتی ئەو قوتابیانە لەهەرێمی كوردستان خوێندنیان تەواو بكردایە، من سەرپەرشتیی قوتابییەكی دكتۆرام دەكرد كە لە زانكۆی بەیروتی عەرەبی، حكومەتی هەرێم هەزاران دۆلاری تێدا خەرج كردبوو، كەچی من یارمەتیم دا و مامۆستاكانی سەرپەرشتیاری زانكۆكە هیچ خۆیان لەگەڵ ماندوو نەكردبوو، تەنیا پارە وەرگرتن نەبێ.
دەوڵەت هیچ سوودێكی لەو سەدان قوتابخانە و زانكۆ ئەهلییانە وەرنەگرتووە، لە كاتێكدا وەزارەتی خوێندنی باڵا و پەروەردە دەیتوانی نزامی هاوبەشیكردنی مامۆستایان و كارمەندانی نێوان كەرتی گشتی و تایبەتی پەیڕەو بكردایەو مووچەو پارەیەكی زۆری لەسەر بودجەی ئەو دوو وەزارەتە كەم بكردایەتەوە، چەندین نموونەی دیكە هەیە كە حكومەت و كەرتی تایبەت لە رێگەی پشكەوە هاوبەشی بكەن، وەكو پرۆژەی پۆستە و چاپخانە و رۆشنبیری دەكرێت حكومەت بینا و كەرەستە و ئامێرو كەلوپەلەكان بداتە كەرتی تایبەت و بەڕێوەی بەرن و بە رێژەی لە 20% بۆ 30% بەشدار بێت. لە فڕۆكەخانەی جدەی سعودیە كە ساڵانە پێشوازی لە زیاتر لە یەك ملیۆن گەشتیار دەكات، حكومەت بە كرێی داوە بە كەرتی تایبەت.
كەواتە مادام لە عێراق و كوردستان هیچ رێگرییەكی یاسایی نییە بۆ هاوبەشیكردنی نێوان هەردوو كەرتی تایبەت و گشتی و لە یاسای كۆمپانیاكاندا هاتووە: ((هەر كۆمپانیایەك (پرۆژەیەك) ئەگەر پشكی دەوڵەت تێیدا لە 25% كەمتر بوو، ئەوا ئەو پرۆژەیە لەسەر كەرتی تایبەت دادەنرێت.)) واتا دەوڵەت دەتوانێت بەشداری بكات، ئەگەر رۆڵی سەرەكيی پرۆژەكەش لەسەر كەرتی تایبەت حيساب بكرێت، بەڵام ئەگەر لە سەرووی 25% بوو، ئەو كات پێی دەوترێت پرۆژەی تێكەڵ. هاوبەشیكردن مەرج و میكانیزمی تایبەت بەخۆی هەیە:
1. لە رێگەی گرێبەستی بەڕێوەبردنەوە، بەوەی كەرتی تایبەت پرۆژە حكوومیيەكە وەردەگرێت و بەڕێوەی دەبات لە بری كرێیەك و سوود لە بینایە و كەرەستە و ئامێر و زۆرجار فەرمانبەرانی دەوڵەتیش دەكات.
2. گرێبەستی بەكرێدان بەوەی حكومەت یەكێك لە سێكتەرە خزمەتگوزارییەكانی بەكرێ دەدات.
3. گرێبەستی ئیمتیاز بەپێی سیستەمی (BOT) ياخود سيستمەكانی هاوشێوە كە كەرتی تایبەت لە سێكتەرێكدا كار دەكات و پرۆژەكە دروست دەكات و بۆ ماوەیەكی دیاریكراو زۆرجار 30 ساڵە بەڕێوەی دەبات و دواتر موڵكییەتی دەگوازرێتەوە بۆ حكومەت، ئەمجۆرە پرۆژانە ئەگەر بێتو بە وردی كەڵكی ئابووری بۆ كرابێت، باشترین خزمەتگوزاری پێشكەش بە هاووڵاتی دەكرێت و بودجە و خەرجییەكی گەورەش بۆ حكومەت دەگەڕێتەوە.
4. حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پێناو سەركەوتنی ئەو پرۆسەیەو كەمكردنەوەی كورتهێنانی بودجەو دەربازبوون لەقەیرانی دارایی پێویستە ئەو راستییە بزانێت كە كەرتی تایبەت ئامادە نییە هاوبەشی لەگەڵ دەوڵەتێك، یان حكومەتێكدا بكات كە متمانەی پێی نەبێت، متمانە لە رووی یاسایی و ئەمنی و دووركەوتنەوە لە گەندەڵی و مەحسوبیەت و ناسەقامگیری دۆخە سیاسی و ئەمنییەكە، هەر ئەمەشە وایكردووە كەسێك ناچار نەبێت متمانەی بە دانانی 10 هەزار دۆلاری لە بانكەكانی كوردستان نییە ئەی چۆن وەبەرهێنێك پرۆژەیەكی بە بەهای زیاتر لە 1 ملیار دۆلار لەگەڵ حكومەتدا هاوبەش بێت و ماوەی 25 ساڵی پێویستە تاوەكو پارەكەی بۆ بگەڕێتەوە و قازانجیشی لێبكات. كارێكی زەحمەتە لەم دۆخەدا هاوبەشی بكرێت. كەرتی تایبەت لە هەرێمدا دوو جۆرە، جۆرێكیان لەدەسەڵات نزیكن و پارەیان لەحكومەت وەرگرتووەو پارەكەش نادەنەوە، كەرتێكی تریش هەیە كە پارەی لای حكومەتە پرۆژەكانیان راگیراوە، واتا لەهەردوو حاڵەتەكەدا زۆر زەحمەتە ئەم هاوبەشییە، بەڵام ئاستەم نییە، وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەتوانن كەڵكی ئابوورییانەی ئەو پرۆژانە بكەن كە بارگرانیان لەسەر بودجە كەم دەكاتەوە بۆ نموونە خوێندنی باڵا لەسەرجەم كۆلێژەكان خوێندنی ئێواران بكەنەوە بە پارە تێیدا فەرمانبەر و مامۆستایەكی زۆر مووچەكانیان بگوازرێتەوە ئەو خوێندنە زەمالە و خوێندنی ماستەر و دكتۆراش بە پارە بكرێتەوە، یەكە ئیدارییەكانی قەزاو ناحیەكان بەرەو تەمویلی خۆیان بچن، ناكرێت وەزارەتەكان تەنیا سەرقاڵی نووسراوی راژە و گواستنەوەو مۆڵەت و كاری رۆتین بن و ئاگاداری بواری ئابووری و بەدەستهێنانی داهات نەبن، كاتی ئەوە هاتووە كۆمپانیاكانی پێوەندیدار بە وەزارەتەكانەوە بانگێشت بكرێن و دانوستاندن و گفتوگۆ لە سەر پرۆژەی هاوبەش بكەن. با چیتر كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت كە زۆربەیان ژێرخانی ئەم وڵاتە بەكار دەهێنن و یەك باج بە حكومەت نادەن، كەمتەرخەمی نەكەن، وەكو هەردوو كۆمپانیای كۆڕەك و ئاسیاسێڵ، ئەوان ملیۆنەها دینار دەدەنە حكومەتی ناوەندی كەچی حكومەتی هەرێم لەم گەورە كۆمپانییانە پشكی نییە، چونكە سیاسەتی شەفاف نییە، هەربۆیە تا كار بە مەحسوبیەت و بەرنامەی سەقەتی شەخسی و بەرژەوەندی حزبایەتی بكرێت، هەرگیز ناتوانین بە هاوشێوەی وڵاتانی پێشكەوتوو كار بە سیستەمێكی هاوبەشی چالاك بكەین.
* پسپۆڕ لە یاسای بازرگانی/ كۆلیژی یاساو رامیاری/ زانكۆی سەڵاحەدین










د. حوسێن تۆفیق فەیزوڵڵا*