«هێشتا زۆر زووە مێژوی داڕمانی نرخی نەوت لە دوای ساڵی 2014دا بنووسینەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، حاڵی حازر چەند ئاكامێك روون و ئاشكران. بۆ جارێكی دیكە ئەمەریكا وەك دەوڵەتێكی گەورەی بەرهەمهێنەری نەوت لە جیهاندا سەریهەڵداوەتەوە، نەك تەنیا وەك هۆكارێكی سەرەكی بۆ دابەزینی نرخی نەوت، بەڵكو وەك هاوسەنگكارێكی نوێی بازاڕ، ئەویش بەهۆی ئەوەی توانایەكی گەورەی وەڵامدانەوەی هەیە بە بەراورد بە دابینكارە تەقلیدییەكانی نەوت. چەندین پەترۆدەوڵەت زیاتر و زیاتر هەست بە ئێش و ئازاری ئابووری دەكەن و رووبەڕووی ئەگەری ناسەقامگیری دەبنەوە، كە بۆی هەیە ئاكامی هەریمایەتی و تەنانەت جیهانی بەربڵاویشی لێبكەوێتەوە. لە كۆتاییدا پێویستە داڕووخانی نرخی نەوت ئەو راستیە بە بیر سیاسەتداڕێژەران بهێنێتەوە كە گرنگە درێژە بە خێراتركردنی ئەو سیاسەتانە بدەن كە ئاسانكاری دەكەن بۆ ئاڵوگۆڕ بەرەو ئەو سەرچاوانەی وزە كە كاربۆنێكی كەمتریان لێدەكەوێتەوە، هەروەها دەرفەتێكی دەگمەن دەڕەخسێنێت بۆ جێبەجێكردنی چاكسازی پەیوەست بە هاوكارییەكانی پەیوەست بە دابینكردنی وزەوە كە هەم دەبێتەهۆی بەرەوپێشبردنی گەشەی ئابووری و هەم بەكارهێنانی وزەش كەم دەكاتەوە، لەگەڵ ئەو دەرهاویشتانەی لە ئەنجامی بەكارهێنانییەوە درووستدەبن. تێگەیشتنێكی باشتر لە بارەی هۆكار و دەرئەنجامەكانی داڕمانی نرخی نەوت دەبێتە هۆی ئەوەی هەم لە كەرتی گشتی و هەم لە كەرتی تایبەتدا ئەو هەنگاوانە هەڵبگرن كە پێویستن بۆ ئیدارەدانی تەحەددییەكان و سوودوەرگرتن لەو دەرفەتانەی رەخساون».
سەرچاوە: Middle East the great unraveling
نووسینی: جەیسۆن بۆردۆف و ئاكۆس لۆز


هەرێمی كوردستان و
قەیرانی دابەزینی نرخی نەوت
ئەوە ئاشكرایە كە پێشتر كوردستان خاوەنی داهاتی سەربەخۆ نەبوو، بەڵكو پشتی بەو داهاتە دەبەست كە لە حكومەتی مەركەزییەوە بۆی دابین دەكرا، ئەگەرچی ئەوە خێرێك نەبوو بە كوردستان بكرێت و مافی رەوا و دەستووری خۆی بوو، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەست بەوە دەكرا كە حكومەتی مەركەزی عێراق نایەوێت وەك پێویست پابەند بێت بە جێبەجێكردنی ئەم مافەی كوردستان و خەڵكی كوردستانەوە، كاتێكیش كە ئاماژەكانی نیازخراپیی ئەو حكومەتە دەركەوتن كە هەمیشە هەڕەشەی بڕینی ئەو بەشە بودجەیەی دەكرد، ئەوا كوردستانیش هەوڵەكانی خستەگەڕ بۆ ئەوەی مومارەسەی مافی دەستووری خۆی بكات و پەرە بە كەرتی نەوت و غاز بدات لەم هەرێمەدا و هەروەها بۆ ئەوەی بۆ خۆی لە پاشكۆیەتی ئابووری رزگار بكات و ئەمەش بكاتە پردێك بۆ پەڕینەوە بەرەو سەربەخۆیی سیاسی. لەبەر ئەوە پلانی بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوت داڕێژرا و جێبەجێكرا، بەڵام لە ئێستادا كوردستانیش بە چەشنی ئەو وڵاتانەی دیكە كە بە ئەندازەیەكی گەورە پشتیان بە داهاتی نەوت بەستووە كەوتۆتە ژێر كاریگەری و گوشارەكانی داڕمانی نرخی نەوتەوە، كە بە ئاستێكی زیاتریش شڵەژانی ئابووری درووست كردووە لەم هەرێمەدا و دووچاری دۆخێكی دارایی دژواری كردۆتەوە. راستە پەرەپێدانی سیاسەتی پەیوەست بە دەرهێنان و هەناردەكردنی نەوت لە جێی خۆیدابوو، بەڵام پێویست بوو هاوشان بێت بە گەشەپێدانی كەرتە گرنگەكانی دیكە، بۆ ئەوەی ستراتیژیەتی جۆراوجۆركردنی ئابووری لەم هەرێمەدا بهێنرێتەدی، كە ئەگەر ئەمە بكرایە ئێستا دەتوانرا بەشێك لە كاریگەرییەكانی دابەزینی نرخی نەوت كەم بكرێتەوە، سەرەڕای ئەوەی كە قەیرانێكی سەخت و دژواری ئابووری درووست بووە، ئەوا دەرفەتێكیشە بۆ پێداچوونەوە و ئەنجامدانی چاكسازی، كە لەگەڵ ئەوەی پەرەپێدان پیشەسازی نەوت و غاز پێویستییەكە، بەڵام نەك نابێت ئەمە لەسەر حیسابی فەرامۆشكردنی بوارە گرنگەكانی دیكە بێت، بەڵكو گرنگە لە داهاتوودا- لە حاڵەتی بەرزبونەوەی نرخی نەوتدا- بەشێك لە داهاتەكە بخرێتە خزمەت وەبەرهێنانەوە لە كەرتەكانی دیكەدا، هەروەها بەشێكی ئەو داهاتە تەرخان بكرێت بۆ پەرەپێدان بە سەرمایەی مرۆیی، كە ئەمە زامنی ئابوورییەكی سەقامگیرتر و گەشەیەكی درێژخایەنتر دەبێت.
قەیرانێكی ئابووری گەورە و
چۆنیەتی مامەڵە لەگەڵ كردنی
شێوازی مامەڵەكردنی درووست لەگەڵ هەر كێشە و قەیرانێكی ئابووری و سیاسی، لەو خاڵەوە دەستپێدەكات كە كێشە و قەیرانەكە چۆنە، وەك خۆی و بە شێوەیەكی راست و درووست باسبكرێت، پاشان هەوڵەكان یەكبخرێن بۆ ئەوەی چارەسەری گونجاوی بۆ بدۆزرێتەوە، لێرەوە خاڵی دەستپێك بۆ چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو قەیرانە ئابوورییەی بە هۆی دابەزینی چاوەڕواننەكراوی نرخی نەتەوە كۆمەڵێك وڵاتی هەناردەكاری نەوتی گرتۆتەوە بە هەرێمی كوردستانیشەوە، لەو خاڵەوە دەستپێدەكات، ئایا بەڕاستی هەرێمی كوردستان بە قەیرانێكی سەختی ئابووریدا تێدەپەڕێت؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە بە گیانێكی نیشتمانپەروەری و خەمخۆری بۆ گەلەكەمان، سەرەتای كردنەوەی دەرگایەكی نوێ دەخاتە سەر پشت كە وەك دەڵێن: «زۆر جار درووستبوونی قەیران دەبێتە سەرەتایەك بۆ درووستكردنی دەرفەت و بیركردنەوە لە چۆنیەتی تێپەڕاندنی ئەوقەیرانە»، ئەمە بەو مانایە دێت، كە هەموو حزب و لایەنە سیاسییەكان بەوانەی بەشدارن لە حكومەتی هەرێمی كوردستان و بەوانەشی لە دەرەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستانن، راشكاوانە دان بەو راستییەدا بنێن، بەوەی بەڵێ ئەمڕۆ هەرێمی كوردستان بە قەیرانێكی ئابووری سەختدا تێدەپەڕێت و راشكاوانەتر ئەو داهاتەی دوای دابەزینی نرخی نەوت حكومەتی هەرێمی كوردستان دەتوانێت بەدەستی بهێنێت، زۆر كەمترن لەو خەرجییانە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنیا بۆ پێدانی مووچەی فەرمانبەران دابینی دەكات، بێجگە لە خەرجییەكانی بواری بەكاربردن و هەروەها خەرجی وەبەرهێنان، ئەمەش واقیعێكە و حكومەتی هەرێمی كوردستان نەیشاردۆتەوە. بەڵام خاڵی مەترسیدار لە رووبەڕووبوونەوەی ئەم قەیرانە لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت و باری سەرشانی هاووڵاتیان قورستر دەكات، كە هەندێك حزبی سیاسی بۆ بەرژەوەندی تەسكی حزبایەتی و سوودوەرگرتن لە ئازار و نەهامەتییەكانی خەڵك بۆ كەسبی حزبی و بازاڕگەرمیی پۆپۆلیستانە، واقیعەكە چەواشە و نكۆڵی لەبوونی ئەم قەیرانە بكەن.
لەم بارودۆخەدا كە هەرێمی كوردستان بە درێژایی زیاتر لە 1100 كیلۆمەتر بەرەیەكی فراوانی لەگەڵ دەوڵەتی تیرۆریستی داعش هەیە و لە هەمانكاتدا زیاتر لە یەك ملیۆن و 600 هەزار ئاوارەی لە خۆی گرتووە كە دەكاتە نزیكەی سێ یەكی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان، لە هەمانكاتدا نرخی نەوتیش بەو رێژە چاوەڕواننەكراوە دابەزیبێت و نرخی بەرمیلێك نەوت دابەزیبێت بۆ كەمتر لە 30 دۆلار و هەرێمی كوردستانیش لەبەر جۆری نەتەوەكەی و خەرجی گواستنەوەی ناچار بێت هەر بەرمیلێك نەوت بە كەمتر لە 10 دۆلار لە نرخی بازاڕ بفرۆشێت و لە هەمانكاتیشدا رێژەی 90%ی بودجەی كوردستان پشتی بە داهاتی نەوت بەستبێت و هەرێمی كوردستان خاوەنی دەوڵەتێكی سەربەخۆش نەبێت، بۆ ئەوەی بتوانێت قەرز لە وڵاتان، یان بانكی دراوی نێودەوڵەتی بكات، ئەوا لەم حاڵەتەدا، نكۆڵیكردنی بزووتنەوەی گۆڕان و هەندێك حزبی دیكەش بەوەی قەیرانی ئابووری لە كوردستاندا بوونی نییە و درووستكراوە، ئەوا بێجگە لە چەواشەكردنی رای گشتی و ئاستەنگ درووستكردن لەبەردەم هەماهەنگیی نێوان خەڵك و حكومەت بۆ ئەوەی چارەسەرێك بۆ ئەم قەیرانە بدۆزنەوە، هیچ خزمەتێك بە چارەسەركردنی ئەم كێشەیە ناكات كە پێوەندی بە ژیانی تاك بە تاكی كۆمەڵگەی كوردستانەوە هەیە. لەم حاڵەتەدا كە بزووتنەوەی گۆڕان و ئەو حزبانەی دیكە كە دەیانەوێت نكۆڵی لەم قەیرانە بكەن، ئەوا گاڵتە بە ئازار و مەینەتییەكانی گەلی كوردستان دەكەن و لە هەمانكاتدا زەمینە بۆ تێكدانی ئاسایش و تەناهیی كوردستان سازدەكەن و هاوكات یاری بە ئاسایشی نیشتمانی كوردستان دەكەن كە زۆر راشكاوانە و هەموو تاكێكی كوردستان ئەو راستییە باش دەزانێت كە تیرۆریستانی داعش تەنیا 40 كیلۆمەتر لە پایتەختی هەرێمی كوردستانەوە دوورن. ئەمەش كارێكە دوور لە گیانی ململانێی درووستی حزبی و هەروەها پرانسیپی پێكەوە كاركردن لە حكومەتێكی هاوبەشی نیشتمانیدا، هەر بۆیە بارودۆخە وا دەخوازێت كە بە شێوەیەكی راشكاو و شەفافانە ئەم پرسە لەگەڵ چین و توێژە جیاوازەكانی گەلی كوردستان باس بكرێت و هەموو پێكەوە شان بدەینە بەر ئەم قەیرانە بۆ ئەوەی سەربەرزانە پێكەوە قەیرانەكە تێپەڕێنین و گەلی كوردستانیش بە درێژایی مێژوو ئەو راستییەی سەلماندووە كە قەیران و تەنگژەی زۆر لەمە سەختری تێپەڕاندووە و ئێستا بە هەماهەنگی لەگەڵ حكومەتی خۆی دەتوانێت ئەم قەیرانە تێپەڕێنیت.
حكومەتی هەرێمی كوردستان و
داڕشتنی پلانێكی تۆكمە بۆ بەڕێوەبردنی قەیرانەكە
كێشەی سەرەكیی خەڵكی كوردستان لە ئێستادا، ئەوەیە چۆن ئەم قەیرانە چارەسەر دەكرێت و بە كەمترین زیان لێی دەردەچین. بۆیە پرسەكە لێرەدا ئەوە نییە، دەبوو حكومەتی هەرێمی كوردستان لە رابردوو چی بكردایە، یان چی نەكردایە، ئەمەیان كە دەشێت جێگەی رەخنە و قسە لە سەركردن بێت، بەڵام بۆ ئێستا و دۆزینەوەی چارەسەری خێرا بۆ كەمكردنەوەی باری قورسی سەرشانی هاووڵاتیان و فەرمانبەران، قسە و رەخنەگرتن لە رابردوو هیچ سوودێكی نابێت و لەمەش زیاتر هەوڵدانە بۆ خۆدزینەوە لە بەرپرسیاریەتی چۆنیەتی چارەسەركردنی ئەم قەیرانە. ئەمە بەو مانایە ناڵێن كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە داڕشتنی سیاسەتی ئابووری و درووستكردنی ژێرخانێكی ئابووری پتەو هیچ كەموكورتییەكی نەبووە، بەڵكو لەو روانگەیەوە چاوپۆشی لە رابردوو دەكەین، بەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە هەنگاو هەڵگرتنی بۆ درووستكردنی ژێرخانێكی ئابووری بۆ ئێستا و ئایندەی كوردستان، رووبەڕووی گەورەترین كێشە و قەیران و تەحەددی بۆتەوە، لەمەش زیاتر لەبەر ئەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، خۆی حكومەتێك نەبووە لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی سەربەخۆدا، ئەوا ئەو بەشە بودجەیەی كە ساڵانی پێشتر لە حكومەتی ناوەندی بەغداوە رەوانەی كوردستان كراوە، لەبەر ئەوەی ئەو ریژەی 17% كە لە راستیدا نزیكەی 10% یان هەتا ساڵی 2013 ناردووە، پارەیەك نەبووە كە لە بانكدا دانرابێت و حكومەتی هەرێمی كوردستان لەسەر قەوارەی ئەو پارەیە سیاسەتێكی ئابووری راست و درووست بۆخۆی دابڕێژێت، بە پێچەوانەوە ئەو پارەیەی لە بەغداوە تا 2013 هاتۆتە كوردستان، هەر 10 رۆژ جارێك بڕێك هاتووە و ئەم بڕە پارەیەش بەپێی ئەو بڕگانە خەرجكراون كە حكومەتی ناوەندی پەسەندی كردوون، لەسەر بنەمای ئەو بڕگانە حكومەتی ناوەندی ساڵانە ئەم پارەیەی تەسفیە كردووە، خۆ ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان، جۆرێك لە سیاسەتی دەستپێوەگرتنیشی بۆ رۆژێكی وەك ئێستا بكردایە، ئەو پارەیەی لە ئاكامی سیاسەتی دەستپێوەگرتن پاشەكەوت دەبوو، بەشێوەی خولاو (الدوار) دەگەڕایەوە بۆ حكومەتی ناوەندی و لە بەشە داهاتی ساڵی داهاتوو دەبڕا و لە كوردستانیش هیچ سوودێكی لێ وەرنەدەگیرا، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا و بۆ ئەوەی لانیكەم بتوانرێت ژێرخانی خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان وەك (پرۆژەی ئاو، پرۆژەی كارەبا، چاودێری تەندروستی و.. تاد) هەر چۆنێك بێت بونیاد بنرێت، حكومەتی هەرێمی كوردستان دۆزینەوەی سەرچاوەی داهاتی دیكە بێجگە لە داهاتی نەوت وەك درووستكردنی سەرچاوەی داهات لە كەرتی گەشتوگوزاری و پەرەپێدانی سەرچاوەكانی كشتوكاڵ بە هەردوو كەرتی رووەكی و ئاژەڵییەوە، پشتی بە كەرتی تایبەت بەست، لەم دوو بوارەشدا سەركەوتنی بەرچاو بەدەستهاتووە، بەڵام نەتوانراوە ببنە سەرچاوەیەك كە وەك پێویست پشتیان پێ ببەسترێت، هۆكاری ئەم نەتوانینەش هۆكارگەلێكن كە دەكرێت لە شوێنێكی دیكەدا وردتر هەڵوێستەی لەسەر بكرێت، بەڵام لەبەر ئەوەی هەرێمی كوردستان لە بونیادنانی ژێرخانی ئابووری بە رێگەیەكی درووست هەنگاوی هەڵگرتبوو، پێشبینی دەكرا (ئەگەر نرخی نەوت وەك ساڵانی 2013 و 2014 بمابایەتەوە) ئەوا كوردستان دەبووە خاوەنی ئابوورییەكی سەربەخۆی ئەوتۆ، كە داهاتی نەوت وەك سەرمایەیەك بۆ درووستكردنی سەرچاوەی داهاتی دیكە بەكار بهێنێت، هەر بۆیە لەگەڵ دەركەوتنی ئاماژەكانی سەركەوتنی ئەم ستراتیژە ئابوورییە راست و درووستە و دەركەوتنی بناخەی ئابوورییەكی سەربەخۆی كوردستان، حكومەتی ناوەندی عێراق لە ساڵی 2014 بەبێ ئەوەی پرۆژەیاسای بودجەی عێراق لە پەرلەمانی عێراق پەسەند بكرێت، بە بڕیارێكی شەخسی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لە بودجەی عێراق بڕدرا، لە هەمانكاتدا ئەو پابەندبوونەی لەسەر شانی حكومەتی عێراق بوو بۆ خەرجكردنی پارەی كۆمپانیاكانی بۆ دەرهێنانی نەوت لە كوردستان، پێویست بوو حكومەتی عێراق ئەو پارەیە بدات، بۆ ئەوەی داهاتی نەوتی كوردستانیش وەك بەشێك لە كۆی داهاتی عێراق بە شێوەیەكی راست دابەش بكرێت، حكومەتی عێراق هەموو ئەو خاڵانەی لە دەستووردا هاتبوون بۆ شەراكەتی داهات و دەسەڵات پێشێلكرد و هەوڵیدا بە رێگەی بڕینی بودجە هەموو پرۆژەكانی كوردستان پەكبخات.
حكومەتی هەرێمی كوردستان، وێڕای ئەوەی لە مانگی تشرینی یەكەمی 2014 و دوای پێكهێنانی حكومەتەكەی حەیدەر عەبادی لەگەڵ حكومەتی عێراق رێككەوت و لە پرۆژەیاسای بودجەی 2015 پشكی كوردستان و مووچەی پێشمەرگە دیاری كرا، بەڵام هەر لە سەرەتای ساڵی 2015 پابەند نەبوو بە جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە و نەك پشكی پێشمەرگە لە بودجەی سەروەری عێراق، بەڵكو رێژەی 17%یشی وەك خۆی نەنارد، تەنانەت ئەو بڕە پارەیەی وەك پشكی كوردستان لە بودجەی عێراق لە بەرامبەر فرۆشتنی 550 هەزار بەرمیل نەوت لە رۆژێكدا دەینارد، زۆر كەمتر بوو لە مووچەی فەرمانبەرانی كوردستان و مانگانە زیاتر لە 200 ملیۆن دۆلار تەنیا دابینكردنی مووچەی فەرمانبەران كورتهێنانی بەخۆیەوە دەبینی، ئەم واقیعە وایكرد حكومەتی هەرێمی كوردستان ناچار بێت خۆی راستەوخۆ نەوتی خۆی بفرۆشێت. لەسەر ئەم بنەمایە بە لەبەرچاوگرتنی نرخی ئەو كاتەی نەوت لە بازاڕەكانی جیهان، بڕیاری فرۆشتنی راستەوخۆی نەوت، باری ئابووری كوردستانی دەبردە قۆناخێكی دیكە، كە نەك هەر مووچەی فەرمانبەران كێشەی نەدەبوو، بەڵكو بودجەی وەبەرهێنان و پرۆژە خزمەتگوزارییەكان بەردەوامییان دەبوو، بەڵام ئەوەی بووە هۆكاری ئەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان دوای ئەم بڕیارە دووچاری قەیران ببێتەوە، دابەزینی لە رادەبەدەر و چاوەڕواننەكراوی نرخی نەوت بوو، ئەم حاڵەتە نەك هەر بۆ هەرێمی كوردستان بۆتە قەیران، بەڵكو بۆ زوربەی وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت بۆتە قەیرانێكی گەورە، لە ناویاندا عێراقیش رووبەڕووی هەمان قەیرانی گەورە بۆتەوە، كە لە زۆر حاڵەتدا پێشبینی ئەوە كراوە، حكومەتی عێراقێش لە حاڵەتێكی باشتردا نییە بە بەراورد بە هەرێمی كوردستان، بەڵام جیاوازی نێوان عێراق و هەرێمی كوردستان ئەوەیە، عێراق دەوڵەتێكی سەربەخۆیە و هێشتا كوردستان وەك بەشێك لە عێراق سەیر دەكرێت، لە هەمانكاتدا ئەو هەنگاوانەی حكومەتی عێراق لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بۆ وەرگرتنی قەرز و بەكارهێنانی یەدەگی نەختی دەتوانێت بیگرێتەبەر، حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەو توانایەی نییە، لەمەش خراپتر لەم بارودۆخە ئاڵۆز و سەخت و قەیراناوییەدا، حكومەتی عێراق هەڵوێستێكی زۆر خراپی نەك تەنیا بەرامبەر هەرێمی كوردستان، بەڵكو بەرامبەر ئەو ناوچانەش وەرگرتووە كە لە رووی ئیدارییەوە هەتا ئێستا سەر بە حكومەتی ناوەندین و دوای حوزەیرانی 2014 لەلایەن داعشەوە داگیركراون و ئێستا لەلایەن هێزی پێشمەرگەی كوردستانەوە ئازادكراونەتەوە، هەروەها حكومەتی عێراق تەنانەت ئەو خەڵكانەش وەك هاووڵاتی عێراقی سەیر ناكات كە لە تاوی نەبوونی ئاسایش و سەقامگیری لە بەشەكانی دیكەی عێراق پەنایان هێناوەتە بەر هەرێمی كوردستان، هەموو ئەم هەوڵانەی حكومەتی عێراق بە چڕكردنەوەی گوشارەكان بۆ سەر حكومەت و گەلی كوردستان لەو خاڵەدا رەنگدەداتەوە ئەویش ئەوەیە ئاستەنگ لەبەردەمی پرۆسەی سەربەخۆیی كوردستاندا درووست بكات.
لەسەر ئەم بنەمای ئەم واقیعەی ئێستا بوونی هەیە، حكومەتی هەرێمی كوردستان، پێویستی بەوەیە بەشێوازیكی تایبەت و جیاواز و بە پشتبەستن بە هاووڵاتیانی كوردستان هەنگاوی دیكەی جیاواز بگرێتەبەر، هەنگاوێك كە لەگەڵ واقیعی ئێستای سیاسیی هەرێمی كوردستان یەكبگرێتەوە و بە كەمترین زیان لەم قەیرانە دەرباز ببین.
لەم چوارچێوەیەدا حكومەتی هەرێمی كوردستان، شانی داوەتە بەرپرسیاریەتی و راشكاوانە قەوارەی ئەم قەیرانە لەگەڵ میللەتی خۆی باس دەكات و لەگەڵ میللەتی خۆی لە هەوڵی ئەوەدایە كە رێگە چارەی گونجاو موقنیع بدۆزرێتەوە بۆ ئەوەی رووبەڕووی ئەم قەیرانە ئابوورییە سەختە ببێتەوە، پێش هەموو شت، حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاری داوە بە شێوەیەكی شەفاف و لە چوارچێوەی لیژنەیەكی باڵادا لەسەر ئاستی ئەنجومەنی وەزیران، تەواوی ئەو داهاتەی لە فرۆشتنی نەوت و داهاتی ناوخۆ دەستدەكەون، بۆ گەلی كوردستان ئاشكرا بكرێت و لەبەر رۆشنایی ئەو داهاتەی هەیە، بەرنامە بۆ پێدانی مووچەی فەرمانبەران و هەڵسووڕانی كارە خزمەتگوزارییەكان دابنرێت، زیاد لەمەش هەوڵدان بۆ كەمكردنەوەی خەرجییەكان و پیادەكردنی بەرنامەیەكی چاكسازی و هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی سەرچاوەی داهات، بەشێكی دیكەی بەرنامەی حكومەتە بۆ تێپەڕاندنی ئەم قەیرانە.
ئەوەی لێرەدا گرنگە بۆ ئەوەی ئەم هەوڵانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەم قەیرانە بگۆڕێت بۆ دەرفەت و بەخۆداچوونەوە و چاكسازی، ئەوا بێجگە لە خۆڕاگری فەرمانبەران و مووچەخۆرانی، پێویستی بەوەیە كە سەرجەم دەزگاكانی راگەیاندنی كوردستان بەو دەزگایانەی كە سەر بە حزبە سیاسییەكانن و یان ئەو دەزگایانە بن كە خۆیان بە بێلایەن و سەربەخۆ دەزانن، پشكدارییەكی نیشتمانی بەبێ جیاوازی بكەن بۆ ئەوەی قەیرانەكە چۆنە بە هەمان شێوە بە رای گشتی و خەڵكی كوردستانی بگەیەنن و ئەو داتاو زانیارییانەی بڵاوی دەكەنەوە، هۆكارێك بێت بۆ هەماهەنگیی زیاتری نێوان خەڵك و حكومەت، نەك درووستكردنی بێ ئومێدی و درووستكردنی ژینگەی نامتمانەیی كە دەبێتە هۆكارێكی خراپ بۆ ئاژاوە و ناسەقامگیری لە كوردستاندا، هەروەها پێویستە حزبە سیاسییەكانی كوردستان، پرسی قەیرانی ئابووری بخەنە دەرەوەی ململانێی سیاسی لە سەر حیسابی بەرژەوەندییەكانی خەڵكی كوردستان، راشكاوانەتر لە رووبەڕووبوونەوەی ئەم قەیرانەدا، گرنگە حزبە سیاسییەكانی كوردستان بەو جۆرە مامەڵە لەگەڵ ئەم قەیرانە بكەن، بەوەی ئەگەر ئەم قەیرانە چارەسەر نەكرێت و بە باشترین شێوە هەوڵنەدەدرێت ئەم قەیرانە تێپەڕندرێت، ئەوا هەموو حزبە سیاسییەكان بە بێ جیاوازی زەرەر دەبینن و هیچ حزبێك لە گاڵتەكردن بەم قەیرانە و نەهامەتییەكانی خەڵكی كوردستان سوودمەند نابێت، بەپێچەوانەوە ئەگەر بەرپرسیارانە مامەڵە لەگەڵ ئەم قەیرانە بكرێت، ئەوا نەك هەر قەیرانەكە بەسەركەوتووی تێدەپەرێنێن، بەڵكو ئەم قەیرانە دەگۆڕێت بۆ دەرفەتێك بۆ بەخۆداچوونەوە لە هەموو بوارەكاندا.
رووبەڕووبوونەوەی قەیران
لە تەحەددییەوە بۆ دەرفەت
یەكێك لە خەسڵەتەكانی سەركردایەتی وینستۆن چێرچڵ ئەوە بوو كە لە سەروەختی تەنگژە و دژوارییەكانیدا بواری نەدەدا گیانی رەشبینی و خۆبەدەستەوەدان باڵادەست بێت، بەپێچەوانەوە وتەیەكی بە ناوبانگی هەیە كە دەڵێت: لە سەروەختی قەیرانەكاندا دەرفەتەكان دەڕەخسێن. لەبەر ئەوە ئەگەر لەم روانگەیەوە لە پرسی دابەزین، یان داڕمانی نرخی نەوت بڕوانین و سەرەتا باسی ئەو دژواری و ئاكامە سلبییانە بكەین كە دەرهاویشتەی دابەزینی نرخی نەوتن، ئەوا ئاشكرایە كە ئەم داڕووخانی نرخی نەوتە چ تەحەددی و دژوارییەكی بۆ ئەو وڵاتانە درووست كردووە كە بە ئەندازەیەكی گەورە پشت بە داهاتی نەوت دەبەستن بۆ دەستەبەركردنی بودجەی وڵاتەكەیان، بەتایبەتی ئەو وڵاتە بەرهەمهێنەرانەی نەوت كە خاوەنی یەدەگێكی گەورەی دراوی قورس نین، یان ئەو وڵاتانەی كە سەرچاوەی جۆراوجۆری داهاتیان نییە. كە ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی بكەونە ژێر رەحمەتی هەڵكشان و داكشانی نرخی نەوتەوە لە بازاڕەكانی جیهاندا. لەبەر ئەوە ئێستا ئەم وڵاتانە بە دەست كورتهێنانی توندی بودجەوە دەناڵێنن و ئەمەش ئەگەری ئەوە دەهێنێتەئاراوە كە ئەم شڵەژانە ئابوورییە نائارامی كۆمەڵایەتی و ناسەقامگری سیاسی بە دوای خۆیدا بهێنێت، كە هەندێ جار ئەمە سەردەكێشێت بۆ گرتنەبەری سیاسەتێكی دەرەكی توند و دەستدرێژیكارانە بۆ پڕكردنەوەی كەمبوونەوە و كورتهێنانی داهاتی وڵاتەكە، بە گوزارشتێكی دیكە ناساقەمگیری و نائارامییە سیاسییە ناوخۆییەكە رەنگدانەوەی دەبێت لە سەر هەڵوێست و سیاسەتی دەرەكی وڵاتەكە. بۆ نموونە، ئاماژە بەوە دەكرێت كە بە لای كەمەوە بەشێك لە هۆكاری پەلاماردان و داگیركردنی كوەیت لەلایەن عێراقەوە لە ساڵی 1990 بۆ خواستی سەددام حوسێن دەگەڕایەوە كە ئەمەی بە رێگاچارەیەك دەزانی بۆ چارەسەركردنی ئەو بارودۆخە داراییە دژوارەی كە وڵاتەكەی گرفتاری ببوو. ئەمەش ئەو راستییە روون دەكاتەوە كە چۆن پەرەسەندن و پشێویە سیاسییەكانی ناوخۆیی وڵاتێك ئاكام و كاریگەریی جیوپۆلەتیكی لێدەكەوێتەوە. بەتایبەتی كە لێدوانی هەندێ لە بەرپرسانی باڵای وڵاتێكی گرنگ و خاوەن سەنگ و قورسایی لە ناوچەكەدا، وەك ئێران، باسی ئەوەیان كرد كە دابەزاندنی نرخی نەوت مەبەستدار و پیلانگێڕییەكی سیاسی لەپشتەوەیە، كە ئاشكرایە مەبەستی بەرپرسانی ئێرانیش، بریتی بوو لە ركابەرە هەمیشەییەكەی وڵاتەكەیان -سعودیە-، خۆ ئەگەر ئەمەش سەرنەكێشێت بۆ رووبەڕووبوونەوەیەكی راستەخۆ و پێكدادانی سەربازی، ئەوا نكۆڵی لەوە ناكرێت ئاستی گرژییەكان بەرەو هەڵكشانی زیاتر و ئاڵۆزییەكی توندتر دەبات.
لە لایەكی دیكەوە، رەنگە ئەم قەیرانەی دابەزینی نرخی نەوت هۆكارێك بێت بۆ پێداچوونەوە لەلایەن ئەو وڵاتانەی بێئەندازە پشت بە داهاتەكەی دەبەستن، كە پێویستە ئەمە ببێتە وێستگەیەك بۆ پێداچوونەوەیەكی سەرتاسەری و هەنگاوهەڵگرتن بۆ جۆراوجۆركردنی ئابووریی وڵاتەكە ئەوەی بە ئینگلیزی پێێ دەوترێت: ”The diversification of Economy”، كە لە ناوچەكەی خۆماندا لەم رووەوە ئەزموون و مۆدێلی سەركەوتوو هەیە. بۆ نموونە وڵاتێكی وەك ئیمارات كاری جددی و بەرچاوی كردووە بۆ ئەوەی نەبێتە قوربانی ئەم حاڵەتانە و چیتر دووچاری هەژان و شڵەژان نەبێتەوە لەگەڵ دابەزین و داڕووخانی نرخی نەوتدا و توانیویەتی تا راددەیەكی باش خۆی لە كاریگەرییەكانی رزگار بكات و چیتر دیلی دەستی بازاڕەكانی نەوت نەبێت. هەروەها جارێكی دیكە ئەم قەیرانە ئەو ستراتیژیەتە درووست و سەركەوتووانە بەبیر دەهێنێتەوە كە باشترین وەبەرهێنان بریتیە لە سەرمایەگوزاری لە سەرمایەی مرۆییدا، كە پێویستە بەشێك لە داهاتی نەوتیش بخرێتە خزمەت ئەم وەبەرهێنانەوە، بەتایبەتی ئێستا دەبینین كە ئەو داهێنان و پێشكەوتنانەی لە بواری تەكنەلۆجیادا بەرهەم دەهێندرێن، سەرەڕای ئەوەی بە شێوەیەكی پێشبینی نەكراو بە ئاست و ئەندازەیەكی بێ پیشینە شێوە ژیانی گۆڕیوین و ئاڵ و گۆڕی قووڵیان لە ژیانی مرۆڤایەتیدا هێناوەتە ئاراوە، ئەوا لە هەمان كاتدا بوونەتە سەرچاوەیەكی گەورەی داهات بۆ وڵاتەكانیان، كە هەر ئەمەش وای كردووە ئەم وڵاتانە وەبەرهێنانی زیاتر بكەن بۆ پەرەپێدان بە توانا مرۆییەكان بۆ ئەوەی لە كاروانی پەیوەست بە پێشبڕكێ و داهێنانكاری دوا نەكەون.