دەوڵەتانی ناو سنووری سایكس ـــ پیكۆ
شەڕ و ناسەقامگیرییان بەرهەمهێنا

“شەڕ دەوڵەت دروست دەكات و دەوڵەتیش شەڕ دروست دەكات”
چارلس تیلی


شكستی دەوڵەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا
دەوڵەت وەك فاكتەری درووستبوونی شەڕ
هەموو شیكردنەوەمان ئاماژە بەوە دەكەن كە رەگ و ریشەی كێشەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا زیاتر لە شكستی حوكمڕانیدا چڕدەبنەوە، شكستی حوكمڕانیش لەوەدا بەرجەستە دەبێت كە نەتوانراوە دابەشكردنی دەسەڵات و داهات بە چەشنێك بێت كە هەم هاوسەنگی دەسەڵاتەكان بهێنێتەئاراوە و هەم سەرجەم پێكهاتەكانی وڵاتەكە هەست بكەن پشكدارن و بەشدارییان لە درووستكردن و گەڵاڵەكردنی بڕیارەكان و بەڕێوبردنی كاروبارەكان و رەسمكردنی سیاسەتی وڵاتەكەدا هەیە، بۆ ئەوەی هەست بكەن هاووڵاتییەكی راستەقینەی وڵاتەكەن و خۆیان نەخش و رۆڵیان هەیە لە چارەنووس و ئایندەی خۆیان و وڵاتەكەیاندا، هەروەها خۆیان بە بەرپرسیار بزانن لە هەر ئاكام و دەرئەنجامێك كە لە سیاسەتە پیادەكراوەكان و لە بڕیارە جیێبەجێكراوەكانەوە دەكەونەوە. ئەم شكستە سەری كێشاوە بۆ شەڕی ناوخۆیی و شەڕی بە وەكالەت و دەستێوەردانی دەرەكی و بوونی ناوچەكە بە گۆڕەپانی گەمە ئیقلیمییەكان و مەیدانی ململانێ جیۆپۆلەتیكییەكان، بە چەشنێك گێژاو و گەردەلوولی ناكۆكییە درێژخایەنەكان و كێشە و قەیرانە چارەسەر نەكراوەكان و تەنگژە كەڵەكەبووەكان هەموویان دۆخێكی درووست كردووە كە ناوچەكە سەر لە لێواری وەرچەخان و دووبارە داڕشتنەوە و سەرلەنوێ نەخشەكێشانەوەیە، چونكە ناكرێت ئەو خوێنڕێژی و ئاشووب و ئاژاوە و ناسەقامگیرییەی حاڵی حازر جەستەی وڵاتانی ناوچەكەی تەنیوە، درێژە بكێشێت. ئەوەی ئێستا هەمووان لەسەری هاوڕان بریتییە لە هەژان و هەڵوەشانەوەی ئەو سیستمەی لە دوای رێككەوتنی سایكس پیكۆ-وە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی لەسەر بونیاد نرا. ئێستاش ئەگەر بە پێی پێوەرەكانی فرانسیس فۆكۆیاما بۆ دەوڵەت لە دۆخی ئەم دەوڵەتانە بڕوانین، ئەوا دەردەكەوێت كە ئەم وڵاتانە چۆن شكستیان هێناوە لە ئەداكردنی ئەركە بنەڕەتیەكانی دەوڵەتدا و چۆن ئەو پایە و پێوەرانە لەم دەوڵەتانەدا لە دەستچوون. ئەمە حاڵەتە لە وڵاتانێكی وەك لیبیا و سووریا و عێراق و یەمەندا بە زەقی بەرجەستە بووە. بۆ نموونە دەبینین عێراق و سووریا بە شێوەیەك دابەش و پارچە پارچە بوون كە ئەگەری ئەوە لە ئارادا نەماوە بگەڕێندرێنەوە بۆ دۆخی رابردوویان. كەواتە پێویستە لە هەناوی ئەم دۆخە خوێناوییە و ئەم هەلومەرجە پڕ لە رووبەڕووبوونەوە و پێكدادانەدا گۆڕانكاری و بیركردنەوەی نوێ درووست بێت، بۆ ئەوەی رۆژگارێكی نوێ بێتەئاراوە كە بتوانرێت كێشە بونیادی و بنچینەییەكانی تێدا چارەسەر بكرێت و ئاشتی باڵ بكێشێت بەسەر ناوچەكەدا، هەروەك چۆن لە دوای شەڕی سی ساڵەی ئەوروپاوە كۆمەڵێك رێككەوتن هاتنەئاراوە كە دواتر بوونە بەشێك لە ئاشتی ویستڤالیا.
یەكێك لەو گۆڕانكاری و پەرەسەندنانەی زۆربەی توێژەران و شرۆڤەكارانی ناوچەكە تا راددەیەك هاوڕان لەسەری، ئەوەیە كە هەندێ لە گەلانی ناوچەكە كە پێشتر رێگرییان لێكراوە لەوەی خاوەن دەوڵەتی سەربەخۆ و خاوەن سەروەری خۆیان بن، وەك كورد، ئەوا لە ئێستادا پێویستە لە دووبارە داڕشتنەوەی نەخشە و سیستمی ناوچەكەدا خواستی ئەم گەلانە لەبەرچاو بگیرێت و بواری ئەوەیان پێبدرێت مومارەسەی مافی بڕیاردانی چارەنووس بكەن.
دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ
بەرهەمی شەڕی 30ساڵەی ئایینیی ئەوروپایە
لە مانگی ئۆكتۆبەری 2014، پڕۆفیسۆر ریچارد هاس سەرۆكی ئامۆژگای پێوەندییەكانی دەرەوە لە ئەمریكا، توێژینەوەیەكی بە ناونیشانی (لەبەریەك هەڵوەشان: چۆن وەڵامی ئەم بێ نیزامییەی جیهان دەدرێتەوە؟) بڵاوكردەوە، لەم توێژینەوەیەدا دوو رووداو كراونەتە نموونە، وەك كۆتایی هاتنی سیستمی نوێی جیهان، ئەو دوو رووداوەش یەكەمیان ئەو پاشاگەردانییەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە كە بە سەرەتای شەڕی 30 سالەی ئەوروپای سەدەی 17یەم وێنا كراوە، رووداوی دووەمیشیان لكاندنی كرێمای ئۆكرانیایە بە رووسیاوە، ئەم رووداوەش بەراوردی پێكراوە بە داگیركردنی كوەیت لەلایەن سەدام حوسێن و لكاندنی بە عێراقەوە.
ئەگەر سەیری مێژووی ئەوروپای سەدەی 17یەم بكەین كە ماوەی 30 ساڵ شەڕێكی ناوخۆیی ئایینی بوونی هەبووە، ئەوا ئاشكرایە كۆتاییهاتنی ئەو شەڕە و گەڕانەوەی سەقامگیری، لە ئاكامی دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ و درووستبوونی دەوڵەتی نوێی نەتەوەیی هاتۆتەئاراوە و سەرەنجامیش وەك كیسنجەر لە كتێبی (سیستمی جیهانی -2014) ئاماژەی پێكردووە، كۆتاییهاتنی شەڕی 30 ساڵە لە میانەی پەیماننامەی ئاشتی ویستڤالیا لە 1648، هەم بووە هۆكاری دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی، هەمیش بووە هۆكاری هێنانە كایەی سیستمێكی جیهانی و درووستبوونی پێوەندی نێودەوڵەتی لە نێوان دەوڵەتانی نەتەوەیی تازەی ئەوروپا. بەپێی ئەم بۆچوونەی كیسنجەر، مێژووی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ و مێژووی سیستمی جیهانی و پێوەندی نێودەوڵەتی لە ویستڤالیاوە دەست پێدەكات، كەواتە ئەمە پێمان دەڵێت: دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ بەرهەمی شەڕی 30 ساڵەیە، شەڕێك كە كۆتایی بە سنوورە دەستكردەكانی ئیمپراتۆریەتە كۆنەكان هێنا، هەر ئەمەش بووە هۆكاری سەرهەڵدانی شۆڕشی پیشەسازی لە سەدەی 18 و زاڵبوونی دەوڵەتانی نەتەوەیی ئەوروپا بە سەر ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و تەواوی جیهاندا.
ریچارد لە نووسینەكەیدا كە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی ئێستا لەگەڵ شەڕی 30 ساڵەی ئایینی ئەوروپای سەدەی 17 بەراورد دەكات. لە دەستپێكدا وتەیەكی هیدلی بولی هێناتەوە كە دەڵێت: «لە جیهاندا تەنگژەیەكی هەمیشەیی لە نیوان هێزی نیزام و هێزی بێ نیزامی (ئاژاوە و پاشاگەردانی) بوونی هەیە، باڵانسی نێوان ئەم دوو هێزەیە سیمای هەر سەردەمێك دیاری دەكات». ئەمەش مانای ئەوەیە سیمای ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رەنگدانەوەی ئەوەیە كە شتێك بە ناوی سیستمی نوێی جیهان و سیستمی ئیقلیمی لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونی نەماوە و دەوڵەتە گەورەكان لەسەرووی هەموویانەوە ئەمریكا، بێ توانایە لەوەی بتوانێت كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چارەسەر بكات، ئەوجا بۆ ئەوەی زیاتر بیسەلمێنێت كە كێشەكانی سیستمی نوێی جیهان تەنیا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نییە، ئاماژە بە لكاندنی كریمای ئۆكرانیا دەكات لەلایەن پۆتین-ـەوە بۆ سەر رووسیا، هاس لەم بەراوردكارییەدا، هیچ جیاوازییەك لە نێوان لكاندنی كوەیت بە عێراقەوە لەگەڵ كریما بە رووسیاوە نابینێت، بەڵام لە ساڵی 1990 لەبەر ئەوەی باڵانسی هێز بەلای سیستمی جیهانیدا شكابووەوە، جۆرج بوش-ی باوك توانی لە ماوەی كەمتر لە 6 مانگدا گەورەترین هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بە یەكێتی سۆڤیەتی پێشانیشەوە بۆ دەركردنی عێراق لە كوەیت درووست بكات، بەڵام ئەوە یەك دوو ساڵە پۆتین كریمای لكاندووە بە رووسیاوە، كەچی ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەتا ئێستاش نەیانتوانیوە هیچ هاوپەیمانییەكی نێودەوڵەتی تەنانەت لەسەر ئاستی ناتۆش بۆ كشانەوەی رووسیا لە كریما دروست بكەن.
لێرەوە ئەگەر جارێكی دیكە بگەڕێینەوە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەراوردی باڵانسی نیزام و شەڕ و ئاشوب پێكەوە بكەین، ئەوا وەك ئەنتۆنی كوردسمان لە تازەترین تویژینەوەیەدا بە ناونیشانی: (تەنگژەی كۆن و نوێ و ناسەقامگیری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا) بڵاوی كردۆتەوە، ئەویش راشكاوانە ئاماژەی بەو پاشاگەردانییە كردووە كە ئێستا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونی هەیە و دەڵێت: (بەشی زۆری ئەو هەواڵ و راپۆرت و شرۆڤانەی لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست گوێبیستی دەبین، پێمان دەڵێت: لە تەنگژەیەكەوە بەرەو تەنگژەیەكی دیكە دەچین، بەڵام بنەمای ئەم راپۆرتانە بەو جۆرەن كام تەنگژەیەیان لە رۆژێكی دیاریكراودا دەبێتە سەردێڕی هەواڵ، هەربۆیە ئەگەر سەرنج بدەین هەندێك رۆژ زیاتر بایەخەكە لەسەر یەمەن-ـە یان ئەسەد و داعش، بەم دواییانەش هەموو بایەخەكە كەوتووەتە سەر تەنگژەی نێوان سعودیە و ئێران، بەوەی ئاخۆ پێكدا دەدەن، یان نە. لەوانەیە بكرێت هەریەك لەم كێشانە بە جیا بایەخی پێبدرێت، هەروەها دەكرێت هەموو كێشەكانیش پێكەوە لە چوارچێوەی سەرەدێڕە سەرەكییەكاندا بخوێندرێنەوە)، ئەمەش مانای ئەوەیە راستە كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە رووكاردا كێشەی تازەن، بەڵام ئەگەر بكرێت بخرێنەوە ناو كۆنتێكستە مێژووییەكەی، ئەوا هەموو كێشەكان یەك رەگ و ریشەیان هەیە و هەموویان دەگەڕێنەوە بۆ ئەو سیستمە سەقەتەی كە دەوڵەتی بۆ شەڕكردن و ناسەقامگیری و پاراستنی بەرژەوەندی دەرەكی بەرهەمهێناوە، نەك دەوڵەتێكی بەرهەم هێنابێت بەپێی ویست و خواستی نەتەوە و پێكهاتە جیاوازەكانی ناوچەكە بێت. لێرەوە ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ توێژینەوەیەكی دیكەی پڕۆفیسۆر مارینا ئۆتاوای كە لە ساڵی 2015 لە سەنتەری وۆرد ولسن بە ناونیشانی (چی لە رێككەوتنی سایكس پیكۆ فێردەبین؟) بڵاوی كردۆتەوە، ئەوا ئەم توێژینەوەیە راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات، ئەو نەخشەیەی دەوڵەتانی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی بەرهەمهێناوە و پێی دەڵێن نەخشەی سایكس پیكۆ، ئەوا ئەو دەوڵەتانە بەرهەمی رێككەوتنە نهێنییەكەی 1916ی سایكس پیكۆ نییە، بەڵكو بەرهەمی نەخشەی سایكس پیكۆ-ی دوای ئاكامی شەڕی یەكەمی جیهانییە لە ساڵی 1925، ئۆتاوای لەو توێژینەوەیەدا دەڵێت: (راستە بەریتانیا و فەرەنسا لە ئاكامی شەڕی یەكەمی جیهانی و لە چوارچێوەی سایكس پیكۆ توانییان دەستكەوتەكانی شەڕ دابەش بكەن و سنوورە دەستكردەكان بچەسپێنن، بەڵام نەیانتوانی دەوڵەتی هاوچەرخ دروست بكەن) دیارە مەبەستی ئۆتاوای لە درووستكردنی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ، ئەو دەوڵەتەیە كە دوای پەیماننامەی ویستڤالیا لە رۆژئاوا دروست بوون، ئێستا دەوڵەتانی لیبڕاڵ دیموكراتی رۆژئاوا شانازی بەوە دەكەن و دەڵێن ماوەی 200 ساڵە شەڕ لە نێوان دەوڵەتە دیموكراتەكاندا درووست نەبووە، ئەم شانازییە كە رۆژئاوا بە دەوڵەتەكانی خۆیانەوە دەیكەن، فەزڵەكەی بۆ دیموكراتی ناگەڕێتەوە، بەڵكو فەزڵەكەی بۆ كێشانەوەی سنوورەكانی دوای شەڕی 30 ساڵە دەگەڕێتەوە كە لەسەر بنەمای ناسنامەی نەتەوەیی دەوڵەتی لە ئەوروپا درووست كردووە، بەڵگەش بۆ ئەمە ئەوەیە دوای گۆڕینی رژێمە تۆتالیتار و سەركوتكارەكان كە بە زەبری هێز و ئاسن سەقامگیرییان لەناو ئەو سنوورە دەستكردانە دروست كردبوو، جارێكی دیكە بە رێگەی دیموكراتی، یان كرانەوە سەقامگیری لەو دەوڵەتانە درووست نابێتەوە، ئەمە ئەو نهێنییەیە كە ماوەی 100 ساڵە رۆژئاوا بەرامبەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پێناوی باڵادەستی و هێزی خۆیان لە گەلانی ناوچەكەی دەشارنەوە، باشترین نموونەش بۆ ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە پلەی یەكەم سووریایە ئینجا یەمەن، ئەویش ئەوەیە كە دەیبینین هەرچۆنێك دەستكاری رژێمە دیكتاتۆرەكانی هاوشیوەی ئەسەد بكرێت، ئەوا ئەو پاشاگەردانییە دروست دەبێت كە ئێستا دەیبینین.
ئەم باكگراوەندە مێژووییە لە سەر سنوورە دەستكردەكانی سایكس پیكۆ، ئەو راستییەمان پیدەڵێت كە لە چوارچێوەی ئەو سنوورە دەستكردانەی كە بەریتانیا و فەرەنسا وەك دەستكەوتی شەڕ كێشاویانە، لە بری دەوڵەت فاكتەری درووستكردنی شەڕ و ئاژاوە و ناسەقامگیریان درووستكردووە، بۆیە وەك چارلس تیلی دەڵێت: (ئەگەر دەوڵەتان بەرهەمی شەڕ بن، ئەوا دەوڵەتانیش شەڕ درووست دەكەن)، ئەم گوتەی چارلس تیلی نموونەیەكی باشە بۆ دەوڵەتانی ناو نەخشەكەی سایكس پیكۆ، وەك دەوڵەتانێكی ئاكامی شەڕ و درووستكردنی باڵانس لە نێوان بەرژەوەندی زلهێزەكاندا، بەڵام هەر خودی ئەو دەوڵەتانە خۆیان بوونەتەوە بە فاكتەری شەڕ و ناسەقامگیری لە ناوچەكەدا.
بۆ ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە هیچ سیستمێك نییە ئاڕاستەی گەمە نێودەوڵەتییەكە رێكبخات و هەر لایەك بە ئارەزووی خۆی لەسەر ئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی بە شێوەی راستەوخۆ و شەڕی بەوەكالەت لەو گۆڕەپانەدا خۆی نمایش دەكات، بۆتە هۆكاری ئەوەی بارودۆخێك دروست بێت زیاتر لەو شەش پاڵوە رەنگاوڕەنگە (Rubik’s Cube) دەچێت كە زۆر بە ئاسانی دەتوانرێت رەنگەكانی هەر شەش دیوی شەش پاڵوەكە تێكەڵ بكرێت، بەڵام زۆر بە زەحمەت دەتوانرێت لێك جیابكرێنەوە، دیارە واقیعی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش ئێستا بەو شێوەیە، جیا لەوەی بارودۆخەكە زۆر بە ئاسانی دەتواندرێت تێك بدرێت و ئاڵۆز بكرێت، بەڵام زۆر بە ئەستەم دەتواندرێت رەنگەكان رێكبخرێنەوە/ یان سەقامگیری بگێڕێتەوە بۆ ناوچەكە.
هۆكارێك لەم هاوكێشەیەدا كە دەبێتە سەرەداو بۆ كردنەوەی ئەم گرێكوێرەیە، یان سەرەتایەك بۆ بیركردنەوە لەچارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەدووخاڵی گرنگدا خۆی بەرجەستە دەكات كە بریتین لە:
1. لەناو هێزە گەورەكانی جیهاندا بۆ نموونە فەرەنسا و بەریتانیا و ئەمریكا لەلایەك و رووسیا و چین لەلایەكی دیكە، ئەوەیە هەردوولایان لە دژایەتی تیرۆریستانی داعشدا یەك دەگرنەوە و ئامانجی هەردوولایان رووخاندنی داعشە، ئەگەر لەسەر ئاكامی دوای داعشیش بیروبۆچوونی جیاواز هەبێت.
2. ئێستا هێزە گەورەكان هەموویان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بوونیان هەیە، ئەم هێزانە دەتوانن بەشێوەی هێزی تەقلیدی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەستێوەردان لە كێشەكاندا بكەن، بەڵام هیچ كام لەو هێزە گەورانە ناتوانن شەڕی یەكتری بكەن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە هەریەك لەم هێزە گەورانە هێندە چەكی وێرانكار و پێشكەوتوویان هەیە، توانای ئەوەیان هەیە نەك یەكتری لەناو بەرن، بەڵكو ئایندەی جیهانیش بخەنە مەترسییەوە، بۆیە ناتوانن ئەو موغامەرەیە بكەن و ناچار دەبن وەك ئێستا وردە وردە لێك نزیك ببنەوە و بە دوای چارەسەری هاوبەش بگەڕێن.
كەواتە ئەم دوو خالە پێمان دەڵێت، ئامانجی هێزە گەورەكان لە ناوبردنی داعشە و بۆ قۆناخی دوای داعش، هەموو هێزەكان پێویستییان بە سەقامگیری، یان دووبارە گێڕانەوەی سەقامگیری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە، لە هەمانكاتدا هیچ كام لە هێزە گەورەكانیش بێجگە لە رووسیا و چین، تەنانەت تەواوی دەوڵەتانی هاوپەیمانی باكووری ئەتڵەسیش گەیشتوونە ئەو قەناعەتەی چۆن بە هێزی سەربازی ناتوانن هەژموونی خۆیان بەسەر هێزە گەورەكانی دیكەدا بسەپێنن، بە هەمان شێوە ناتوانن بە هێزی سەربازی سەقامگیری و ئاشتیش بگێڕنەوە، بۆیە ئەمە هەموو لایەك ناچار دەكات بە دوای فاكتەری راستەقینە بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕ و گێڕانەوەی سەقامگیری بۆ ناوچەكە بگەڕێن، كە ئەویش هەڵوەشانەوەی سایكس پیكۆ و دووبارە داڕشتنەوەی سنوورەكانە بۆ ئەوەی دەوڵەتانێك دابمەزرێنەوە كە دەبنە فاكتەری ئاشتی و سەقامگیری، وەك ئەوەی لە دوای ساڵی 1648 لە ئەوروپا هاتەئاراوە، ئەویش دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەییە، دامەزراندنی دەوڵەتیش بەو مانایە نییە هەر نەتەوەیەك دەوڵەتێكی بۆ دروست بكەن، بەڵكو بەو مانایەی ئەو نەتەوانە خۆیان چۆن بڕیار دەدەن لە چوارچێوەی سنوورە تازەكاندا لەگەڵ نەتەوەكانی دیكە پێكەوە بژین.
كوردستان لە ناو ئەم هاوكێشە ئاڵۆزەی
رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا
وێڕای هەموو ئەو ئاڵۆزی و پاشاگەردانییەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بوونی هەیە و وێرای ئەو هەموو هاوپەیمانی و ململانێ ئایینی و مەزهەبگەراییە بوونی هەیە، بەڵام هێشتا لە نێوان هێزە گەورەكانی جیهان و هیزە گەورەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست خاڵی هاوبەش هەیە، ئەویش (لەناوبردنی داعش و گێڕانەوەی سەقامگیرییە) ئەوجا ئەم ئامانجە لە ناو سنوورە كۆنەكانی دەوڵەتانی ناوچەكە بێتەدی، یان سنووری تازە بكێشرێتەوە، ئەمە خاڵی هاوبەشی نێوان هەموو لایەنەكانی پێوەندیدار بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، هاوشێوەی ئەم ئامانجە هاوبەشە، هەموو دەوڵەتە گەورەكانی جیهان و دەوڵەتە گەورەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە شێوەیەك لە شێوەیەكان لە بەرامبەر هەرێمی كوردستان و ئەو شێوازی حوكمڕانیەی لە هەرێمی كوردستان بەڕێوە دەچێت، هەست بە ئاسوودەیی دەكەن و هەر یەك لەو هێزانە بە شێوەیەك لە شێوەكان شانازی بەوە دەكەن كە هاوكاری هەرێمی كوردستانیان كردووە، یان ئامادەن هاوكاری بكەن، ئەمە بە ئێران و رووسیا و حكومەتی عێراقیشەوە.
ئەگەر لەم راستەوە سەیری سیاسەتی هەرێمی كوردستان بكەین بەرامبەر كۆی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گشتی و عێراق و سووریا بەتایبەتی، بە راشكاوی نەك ئێمە هەموو جیهان هەست بەو سیاسەتە روون و ئاشكرایە دەكات كە هەرێمی كوردستان پیادەی دەكات، راشكاوانەتر سیاسەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ خاڵە هاوبەش و نەگۆڕەكانی تەواوی هاوپەیمانییە جیاوازەكانی ناوچەكە یەك دەگرێتەوە كە بریتییە لە (لە ناوبردنی داعش و گێڕانەوەی سەقامگیری بۆ ناوچەكە)، هەر بۆ نموونە ئەگەر ئامانجی هەریەكە لە 3 هێزە گەورەكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە بریتین لە ( توركیا و ئێران و سعودیە) بریتی بێت لە لەناوبردنی داعش و گێڕانەوەی سەقامگیری بۆ ناوچەكە، ئەوا هەرێمی كوردستان دۆستی هەرسێ لایەنە و وەك یەكیش سەردانی هەر سێ لایەن دەكات و وەك یەكیكش پێشوازی لە شاندی هەر سێ لایان دەكات، ئەوجا ئەجیندای ئەم وڵات بۆ دوای داعش لە ئەجیندای وڵاتێكی دیكە جیاوازە، ئەوەیان پێوەندی بە سیاسەتی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە نییە، لەبەر ئەوەی ئایندەی كوردستان لە ئێستاوە نەك دوای داعش، هەر ئەوە دەبێت كە گەلی كوردستان بە رێگەی سندوقی دەنگدان بڕیاری لەسەر دەدات و هەر لەسەر بنەمای ئاكامی ئەو دەنگدان و راپرسییەش هەرێمی كوردستان پێش هەمووان لەگەڵ بەغدا و دوای ئەوانیش لەگەڵ ریاز و تاران و ئەنكەرا وتووێژ دەكات، دوای ئەوانیش هەر لە بەر رۆشنایی بڕیاری گەلی كوردستان مامەڵە لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەكات.
دیارە ئەم پەیامە هەفتەی رابردوو سەرۆك بارزانی لە میانەی كۆبوونەوەی لەگەڵ كونسوڵی گشتی تەواوی ئەو وڵاتانەی كە كونسوڵگەرییان لە كوردستان هەیە بە راشكاوی باسی كردووە و پەیامی راستەقینەی گەلی كوردستان لە سەر زاری سەرۆك بارزانی پێیان راگەیەندراوە، دیارە لەم كۆبوونەوەیەدا بێجگە لە كونسوڵەكانی وڵاتانی دراوسێ و عەرەبی، كونسوڵی دەوڵەتانی ئەندامی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیش ئامادەبوون، ئەمەش مانای ئەوەیە سەرۆك بارزانی تێڕوانینی كوردستانی بۆ ئایندە و سەقامگیری ناوچەكە دوای داعش بە جیهان راگەیاندووە، ئەم راگەیاندنەش دەستپێكی هەوڵێكی گەورەی دیپلۆماتییە بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی ئاشتییانە و بە رێگەی دیپلۆماتی لەگەڵ هەموو وڵاتانی جیهان راستەوخۆ باسی لێوە بكرێت.
پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە: چۆن بەرژەوەندییە جیاوازەكانی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی لە سەر ئەم واقیعەی ئێستای كوردستان یەك دەگرنەوە و چۆن هەوڵدەدرێت لە نێو ئەو جیاوازییانەدا لێكتێگەیشتن لەگەڵ سیاسەتی هەرێمی كوردستان درووست بكرێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە پەیوەستە بە شێوازی بەڕێوەبردنی ئەو سیاسەتە لەسەر ئەرز و بڕوابوون بەو شەڕانەی پێشمەرگە لە سەر زەوی دەیكات و ئەو سەركەوتنە گەورانەی تۆماری كردووە و دەیكات، لەلایەكی دیكە ئەوەی جێگەی شانازییە بۆ نەتەوەكەمان، ئەگەر بەراوردی شەڕی ئازادكردنی شنگال لەگەڵ شەڕی ئازادكردنی رومادی بكەین، دەبینین ئەو سەركەوتنە گەورەیەی هێزی پێشمەرگە توانی لە ماوەی كەمتر لە 48 كاتژمێر بەدەستی بهێنێت، هێزەكانی عێراق لە رومادی نەیانتوانیوە بە چەندین مانگ بەدەستی بهێنن، جیا لەمەش هاووڵاتیانی عەرەبی سوننەی عێراق بە سەركەوتنی هێزەكانی عێراق بەتایبەتی میلیشیاكانی حەشدی شەعبی نیگەران دەبن و ترسی ئەوەیان هەیە كە بەر تۆڵەی مەزهەبگەرایی شیعە بكەونەوە، بەڵام عەرەبی سوننە و شیعەی عێراق بەوانەوەی لە كوردستانن و ئەوانەشی لە ناوچەكانی خۆیان، بە سەركەوتنەكانی پێشمەرگە دڵخۆشن و ئامادەباشن لە كوردستانەوە و بە هاوكاری هێزی پێشمەرگە ئامادەباشی بۆ ئازادكردنی مووسڵ بكرێت، بەڵام مەرجی پێشوەختەیان هەیە كە نابێت هێزەكانی عێراق، بەتایبەتی هێزەكانی حەشدی شەعبی بەشداری لە گرتنەوەی رومادی، یان موسڵ بكەن. ئەمەش مانای ئەوەیە هێزی پێشمەرگەی كوردستان كە هێزێكە تەواوی نەتەوە و ئایین و مەزهەبە جیاوازەكانی كوردستانی لە خۆی گرتووە و سوپایەكە ناسنامە نیشتمانی و نەتەوەییەكەی لە سەرووی خۆساخكردنەوەیە لەسەر ئەم نەتەوە، یان ئەو ئایین، یان ئایینزا، یان مەزهەبێكی دیاریكراو، بۆیە لەم رووەشەوە كوردستان توانیویەتی چەمكی نەتەوە بە مانای (Nation) لە چوارچێوەی نەتەوەیەكی دیاریكراو بێنێتە درەوە و مانای نیشتمانی پێبدات، هەروەك چۆن لە ئەوروپا سەركەوتنی دەوڵەتی نەتەوەیی مانای دەوڵەتی نەتەوەیی (Nation States) گۆڕی بۆ مانای دەوڵەتی نیشتمانی، ئەمەش بەو مانایەی راستە كورد هەموو خۆزگە و ئاواتی ئەوەیە دەوڵەتی كوردستان دابمەزرێت، بەڵام ئەم دەوڵەتە بەو مانایە نییە كە كورد هاووڵاتی پلەیەك بێت و ئەوانی دیكە هاووڵاتی پلە دوو بن، نەخێر چۆن ئێستا لە دەوڵەتی ئەمری واقیعی كوردستاندا، كوردستان نیشتمانی هەموو پێكهاتە و نەتەوەو ئایین و مەزهەبە جیاوازەكانە، لە ئایندەشدا كوردستان هەر نیشتمانی هەمووان دەبێت، لەمەش زیاتر هەروەك ئێستا چۆن نەوایەكی ئارامە بۆ هەموو ئەو نەتەوە و ئایینە جیاوازانەی لە ترسی ناسەقامگیری روودەكەنە كوردستان و گەیشتۆتە رادەیەك لە میدیای جیهانیدا بە شەقڵاوە دەڵێن شەقڵوجە، لە داهاتووشدا هەروا دەبێت و كوردستان هەر نەوایەكی ئارام دەبێت بۆ تەواوی مرۆڤایەتی و تەواوی نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی ناوچەكە.
ئەم واقیعەی ئێستای كوردستان، لەسەر ئاستی گشتی سیاسەتی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و سیاسەتی گشتی هەرێمی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە شێوەیەكی تایبەتیش لەسەر ئاستی ئەو سیاسەتە لۆكاڵەی حاڵی حازر لە ناوخۆدا پیادە دەكرێت، وەك دەبینین لەگەڵ هەموو بیروبۆچوونە جیاوازەكان و لەگەڵ هەموو ئایین و نەتەوە جیاوازەكان و تەواوی مرۆڤایەتی بۆ سەقامگیری و لەناوبردنی تیرۆریستانی داعش و گێڕانەوەی سەقامگیری یەك دەگرێتەوە، ئەمەش كوردستانی كردۆتە ئەو خاڵە هاوبەشەی لەگەڵ هەمووان یەك بگرێتەوە و بە تەنیا لەگەڵ هیچ هاوپەیمانییەك، یان جەمسەربەندییەكی ناوچەكەدا نەبێت.



لە وڵاتانی عەرەبی ناتوانرێت رژێم بگۆڕێت
لەبەر ئەوەی دەوڵەت لەبەریەك هەڵدەوەشێت

ئەو رووداوانەی بە هۆی راپەڕینەكانی –بەهاری عەرەبی- لە ساڵی 2011دا هاتنەئاراوە، تا سەر ئێسقان دەسەڵاتی دەوڵەتیان لاواز كرد، ئەویش لە رووی توانای ئەم دەوڵەتانەوە بۆ حوكمڕانی، سەپاندنی باج و پاراستنی هاووڵاتیانەوە، بە چەشنێك كە بۆتە تەحەددییەك بۆ تێكڕای نیزامی بەشە عەرەبییەكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە لە رۆژگاری دوای كۆڵۆنیاڵیزمەوە هاتەدامەزراندن. ئەم لاوازییەش دەرهاویشتەی چەند هۆكارێكە: رووخاندنی رژێمە دیكتاتۆرییەكان، ئەو هەڕەشە جددییەی لە سەر رژێمەكانی دیكە درووست بووە، خەبات و تێكۆشانی بەردەوام بۆ دامەزراندنی سیستمێكی دەستووری نوێ و پتر سەقامگیر، هەڵكشانی تایفەگەری سیاسی، سەرهەڵدان (یاخود سەرهەڵدانەوەی) بزووتنەوەی میلیشیا جیهادییەكان لە سووریا و عێراق و لیبیا و دورگەی سینا. هەموو ئەمانە لە ناوچەیەكدا روودەدەن كە بە دەست كێشەی كۆمەڵایەتی و ئابووری جددییەوە دەناڵێنن، وەك ئاستی بەرزی بێكاری و بێ و ماڵ و حاڵی و ئاوارە دەربەدەركراوەكان، هەروەها هەڕەشەی كێشەگەلێكی ژینگەیی گەورەشی لەسەرە، لە نێویاندا كەمی ئاوی خواردنەوە، بە بیابانبوون و نەبوونی سەرچاوەی سرووشتی جگە لە نەوت. ئایندەی ناوچەكە بە نادیاری دەمێنێتەوە. ئەو دەوڵەتانەی پێشتر رژێمگەلێكی بەهێز بوون وەك ( میسر، سووریا و عێراق) ئێستا تا سەرئێسقان تووشی هەژان بوون. سودان داخزاوەتە نێو دوو شەڕی ناوخۆییەوە، یەكێكیان لە نێوان باشوور و باكووردا، ئەوی دیكەیان لە نێو خودی باشووردا. لە لایەكی دیكەوە وڵاتێكی وەك لیبیا، لەسەر لێواری هەرەسە.
سەرچاوە: “the future of Arab state power”
نووسینی: رۆجێر ئوۆین





ئەوەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست روودەدات
شكستی دەوڵەتی سایكس پیكۆ-یە


ئایا چ شتێك راڤەی ئەو بێ نیزامییە مێژوییە دەكات كە حاڵی حازر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەدی دەكرێت؟ چوار رەوتی پێكەوەگرێدراو پەیوەستن بەم پرسەوە. دەبێت لەوەش تێبگەین كە ئەمەریكا بەرپرسیاری سەرەكی نییە بۆ هاتنەئارای ئەم دۆخە و كارێكی زۆریشی لە دەست نایەت بۆ پێچەوانەكردنەوەی.
شكستی دەسەڵاتی دەوڵەت و داخوڕانی سنوورەكان
بۆ ماوەی نزیكەی 100 ساڵ، رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی هاوچەرخ لەسەر بناغەی سیستمی دەوڵەت رێكخراوە، ئەو سیستمەی كە لە لایەن هێزە رۆژئاواییەكان لە دوای رووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی -ـەوە سەپێندرا. سنووری دەوڵەتە نوێیەكانی وەك عێراق و ئەردەن و سووریا و لوبنان مانایەكی كەمیان لەخۆ دەگرت، بەڵام لە رووی نێودەوڵەتییەوە دانیان پێدا نرا، هەروەها سەرەڕای گرژییە ناوخۆییەكانی نێو ئەم دەوڵەتانە، ئەوا بۆ چەندین دەیە پارێزگاری لەو سنوورانە كرا.
ئێستا نیزامی دوای رووخان ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە داتەپیندایە، بە راددەیەكی زۆریش بە هۆی بەهاری عەرەبییەوە ئەم دۆخە دروست بووە، ئەویش كاتێك گەلانی عەرەب لە دژی ئەم دابەشبوونە دەستكردە راپەرین.
بە هەرحاڵ، دەرئەنجامی ئەم شۆڕشە بریتی نەبووە لە زیادكردنی ئاستی ئازادییەكان، بەڵكو بریتی بووە لە هەرەسی دەسەڵاتی دەوڵەت و لەبەریەك هەڵوەشانەوەی سنوورە نەتەوەییەكان. ئەو دەوڵەتەی پێی دەوترا سووریا ئێستا یەك ناگرێتەوە لەگەڵ سنوورە رەسمییەكانیدا و رەنگە هەرگیز ئەم یەكگرتنەوەیەش روونەدات. حاڵی حازر سنووری سووریا بەم شێوەیەیە ئەسەدستان، داعشستان، نوسرەستان، كوردستان و .. تاد، بەڵام قەوارەیەكی سیاسی نییە كە ناوی سووریا بێت. هەروەها عێراقیش پارچە پارچە بووە، بەغدا دەستڕۆیشتووییەكی كەمی هەیە لە هەرێمی كوردستان، یان ئەنبار و مووسڵ كە زۆرینەی دانیشتووانەكەیان سوننەن. هەروەها بونیادی دەوڵەت لە لیبیا و یەمەن-دا بوونیان نەماوە و رەنگە نەتوانرێت هەرگیز جارێكی دیكە پێكەوە گرێ بدرێنەوە.
دابەشبوونی سوننە و شیعە
ئەم دابەشبوونە نوێ نییە- بەڵكو مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی 7 كاتێك نەیانتوانی لەسەر دانانی خەلیفەی موسڵمانان رێكبكەون. هەروەها مەرج نییە ئەو دابەشبوونە لە هەر كاتێكی دیكە خراپتر بێت، چونكە لە ئاستێكی نزمتردایە بە بەراورد بە كۆتاییەكانی سەدەی 18، كاتێك خێڵە وەهابییەكانی كەنداوی عەرەبی دەستیان دایە وێرانكردنی شارەكانی كەربەلا و نەجەفی ئێستای عێراق، بەڵام گومان لەوەدا نییە كە ئەم دیاردە مێژووییە كە لە رووی توندوتیژییەوە لە هەڵكشان و داكشاندا بووە و پێی ناوەتە قۆناغێكی نوێ و مەترسیدارترەوە. دوای شۆڕشی ساڵی 1979 لە ئێران و شەڕی ئێران و عێراق دەستی پێكرد، هەروەها داگیركردنی عێراقیش لەلایەن ئەمەریكاوە لە ساڵی 2003دا و گرتنەدەستی جڵەوی دەسەڵاتی بەغدا لەلایەن زۆرینەی شیعەوە هاوسەنگییە تایفەگەرییەكەی لە ناوچەكەدا گۆڕی.
سەرچاوە: The Middle East is falling apart
نووسینی: فیلیپ گۆردن