ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە نێوان بەرداشی دەستێوەردانی دەرەكی و ململانێ ناوچەییەكاندا
چیدیكە دواخستنی دەوڵەتی كوردستان لە بەرژەوەندی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەوڵەتانی رۆژئاوا نییە

بەر لەوەی ئاماژە بە هیچ تەنگژە و قەیرانێك بكەین كە بەرۆكی بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گرتبێت، ئەوا دەكرێت بڵێین دەردی ئەم ناوچەیە لەوەدا بووە كە تەنانەت سنووری دەوڵەتەكانیشی بە ئیرادە و ویستی گەلانی ناوچەكە نەبووە، واتە بەرئەنجامی رێككەوتن نەبووە و راستییەكانی سەر ئەرزی واقیعی تێدا رەچاو نەكراوە. لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە، لە لایەن فەرەنسا و بەریتانیاوە سەپێنران، كەواتە دەبێت سەرەتا ئەو راستییەمان لە بەرچاو بێت كە گەلانی ئەم ناوچەیە هیچ رۆڵ و نەخشێكیان لە دروستكردن و داڕشتنی سنووری دەوڵەتەكانییان نەبووە، ئەمەش ئاكام و دەرهاویشتەی درێژخایەنی خۆی هەبووە و ئەم ناوچەیەی مەحكوومی كۆمەڵێك دەردەسەری و ناهەمواری كردۆتەوە كە رۆژگارێكی دوور و درێژە بە دەستیەوە دەناڵێنێت. ئەگەر بێین لە دۆخی ئەم ناوچەیە لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە بڕوانین، ئەوا ئەو واقیعە بەدی دەكەین كە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونەتە گۆڕەپانی گەمەی هێزە براوەكانی ئەم جەنگە جیهانییە و گەلانی ئەم ناوچەیە جڵەوی چارەنووسی خۆیان لە دەستی خۆیاندا نەبووە و هەمیشە لە لایەن ئەو هێزە سەركەوتووانەوە، بەتایبەتی ئەمەریكا و یەكێتی سۆڤیەتی جاران- بەكارهێنراون بۆ برەودان بە قەڵەمڕەوی نفوزی خۆیان و پارسەنگدانەوەی لاسەنگییەكان و ئیحتیواكردن و سنوورداكردن و بەرهەڵستیكردنی دەستڕۆیشتوویی ركابەرەكانیان. هەروەها ئەمە ناوچەیە بەردەوام كەوتۆتە بەر نەشتەری دەستێوەردانە سەربازییە دەرەكییەكان كە دەرئەنجامی ئەم دەستێوەردانە سەربازیانەش لەبەریەكەهەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتەكە بووە، چونكە لەم وڵاتانەدا دامەزراوەكان بنیات نەنراون تاوەكو لە سەروەختی روخاندنی دەسەڵاتدارەكاندا بتوانن درێژە بە ئەركەكانیان بدەن و رێگە لە هەرەسهێنانی ئاسایش و ئارامی و داڕوخانی پرۆسەی دەستەبەركردنی خزمەتگوزاریەكان بگرن، واتە لەم وڵاتانەدا دەوڵەت تەنها قاوغێكی بەتاڵ بووە و بە زەبر و زەنگ و داپڵۆسین ئەو قاوغە بەتاڵەی پڕكردۆتەوە.
كێشەیەكی دیكەی ئەم ناوچەیە ئەوەیە گیرۆدەی دەستی ململانێ ناوچەییەكان بۆتەوە، كە دەكرێت ناوی بنرێت بە شەڕی وەكالەت یان شەڕی ساردی نێوان دەوڵەتە خاوەن سەنگ و قورساییەكان ناوچەكە، وەك ئێران و سعودیە و توركیا، كە هەمیشە تموحی بەرەوپێشبردنی باڵدەستی و جێگیركردنی هەژموونی خۆیان لە نێو دەوڵەتانی دیكەدا هەبووە و لەم روەشەوە سەرچاوە و تواناكانی خۆیان بۆ هێنانەدی ئەو ئامانجە تەرخان كردووە. واتە هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدا بوون ئاڕاستەی ئایندەی وڵاتانی ناوچەكە بە ئاقارێكدا ببەن كە لە كۆتاییدا خزمەت بە بەرژەوەندییەكانیان بكات، یان رەوتی رووداوەكان بە شێوەیەك دابڕێژنەوە كە مایەی چەسپاندنی پایەكانی باڵادەستی و هەڵكشانی هێز و هەژمونگەرایی ئەوان بێت. ئەمە بەتایبەتی بۆ هەندێ وڵاتی وەك عێراق و سووریا و لیبیا و یەمەن تەواو راست و دروستە، كە ئەم وڵاتانە بوونەتە رووتەختی شەترەنجێك بۆ دەستێوەردانی هێزە دەرەكییەكان و ململانێی هێز و دەسەڵاتی نێوان هێزە ناوچەییەكان، بە چەشنێك ئەم وڵاتانە لەوە بێتواناتر و پەككەوتەترن كە خاوەنی بڕیاری سەربەخۆی خۆیان بن و جڵەوی بارودۆخەكەی خۆیان بگرنەوە دەست و فەرمانڕەوایی خۆیان بەسەر وڵاتەكانیان بچەسپێنن. لەم كاتەدا كە رۆژهەڵاتی بە ساتەوەختێكی چارەنووسسازەدا تێدەپەڕێت و ناوچەكە لەم دووڕیانەدایە، ئەوا ئایندە بە رووی هەموو ئەگەرەكاندا كراوەیە و رەنگە هیچ كەسێكیش بوێری ئەوە نەكات كە دەست ببات بۆ پێشبینیكردنی پاشەڕۆژی ناوچەكە، بەڵام ئەوەی لێی دڵنیاین ئەوەیە كە جارێكی دیكە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناگەڕێتەوە بۆ دۆخی رابردوو، واتە و ئەو هەل و مەرجەی بوونی هەبوو، ئێستا لە ئارادا نەماوە و نەك دەبێت نەخشەی سیاسی و سەربازی و پرسی حوكمڕانی و دووبارە دابەشكردنەوەی دەسەڵات و داهات و شێوازی فەرمانڕەوایی لەم وڵاتانەدا گۆڕانكاری بەسەردا بێت، بەڵكو دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەی سنوورەكانیش بۆتە پێویستییەك بۆ تێپەڕاندنی ئەم دۆخە ناهەموارە و بۆ چارەسەركردنی بەشێكی زۆری هۆكارەكانی ئەو ناسەقامگیرییە قووڵ و ئەو نائارامیەی كوشندەیەی رووبەڕووی ئەم ناوچەیە بۆتەوە. هەمو ئەمانە ئەوە هەڵدەگرێت كە هەڵوەستەیان لەسەر بكرێت و تاتوێكردنیان بۆتە زەروورەتێك لە ئێستادا.
لاوازیی دەوڵەتانی ناوچەكە، یان بەهێزیی ململانێكارەكان
ناكرێت نكۆڵی لەو راستییە بكرێت كە دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كێشەی بونیادی هەیكەلی دەوڵەتیان هەیە، واتە هەر لە بنەڕەتەوە بونیادی ئەم دەوڵەتانە خوڵقێنەری قەیران و تەنگژە بوون. ئەم دەوڵەتانە نەك هەر ئەدایەكی باشی حوكمڕانییان نەبووە و لە جێبەجێكردنی ئەركە سەرەكییەكانیاندا سەركەوتوو نەبوون، بەڵكو لەبەرامبەر زەوتكردنی ئازادییەكانی هاووڵاتیانیان و لە پای گەشەپێدانی وڵاتەكە، تەنیا بەڵێنی بەتاڵ و شكستیان كردۆتە چارەنووسی سەرجەم خەون و ئاواتەكانی گەلەكانیان. لەبەر ئەوە خەڵكی لەم وڵاتانەدا هەموو شتێكی بەخشی بوو، لەبەرامبەردا هیچ شتێكیشی وەرنەگرتەوە. لەلایەكی دیكەوە ئەم دەوڵەتانە لە پرسی دابەشكردنی دەسەڵات و داهاتدا ئەدایەكی ئەوپەڕی خراپیان هەبووە و هەمیشە سەرچاوە و وزە و گوڕ و تینی گەلانی ئەم ناوچەیەش كراونەتە سووتەمەنی بڵێسەسەندنی شەڕی ناوخۆیی و شەڕی دەرەكی، لەبری ئەوەی بۆ بنیادنانەوەی وڵاتەكە و بۆ سەرپێخستنی پرۆسەیەكی سیاسیی تەندروست بووبێت. ئەم دەوڵەتانە لە هەناوی خۆیاندا هەڵگری كێشەی بونیادی و قووڵ بوون.
لەسەر نەخشەی ئەم دەوڵەتە خراپ و فاشیلانەدا بەردەوام دەرهاویشتەی خراپ و مەترسیداری لێ بەرهەم هاتووە. لە دەرئەنجامی ئەم شكستەشدا بۆشاییەك دروست بووە، كە لەلایەن دەوڵەتانی ناوچەكە و كاراكتەرە غەیرەدەوڵەتیەكان هەوڵی پڕكردنەوەی دەدرێت، كە زۆرجار ئەمانە دەبنە هۆی خەستكردنەوەی قوڕەكە و دژوارتركردنی بارودۆخەكە و قووڵكردنەوەی كێشەكان و درێژەپێدانی ناكۆكییەكان، لەم چوارچێوەیەدا بازنەیەكی بەتاڵ دروست دەبێت كە شكاندنی ئەو بازنەیە و دەربازبوون لەم گیرۆدەییە، دەبێتە تەحەددییەكی زۆر دژوار كە رەنگە بۆ رۆژگارێكی دوور و درێژ تاڵاوی شكست بكات بە قوڕگی گەلانی ناوچەكەدا. كەواتە ئەگەر ئێستا ئەو قاوغە بەتاڵەی دەوڵەتانی ناوچەكە شكێنرابێت، ئەوا جارێكی دیكە گرووپگەلێكی توندڕەو و تیرۆریستی وەك داعش، هەروەها پشێوی و ئاژاوە و شەڕە ناوخۆییەكان و شەڕی بەوەكالەت و دەستوەردانە دەرەكییەكان، ئەوەندەی دیكە بوونەتە هۆی تێكشكاندنی و داماڵینی خەسڵەتەكانی دەوڵەت لەم ناوچەیەدا.
ناكۆكییە ناوچەییەكان
ركابەری تائیفەگەرییە، یان ململانێی هێز؟
هەمیشە هەردوو دەوڵەتی ئێران و سعودیە، جێ پەنجەی كاریگەری گەورە و گرنگیان لە سەرهەڵدانی هەر هاوكێشە و هاوسەنگییەك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەبووە. ئەم دوو دەوڵەتە هەر یەكەیان خاوەنی سەنگ و قورسایی خۆیانن و هەر یەكەیان هەڵكشانی هەژموونی باڵادەستی ئەوی دیكەیان بە هەڕەشە و مەترسی و تەحەددی بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی خۆی لێكدەداتەوە. راستە تا ئێستا ئێران و سعودیە راستەوخۆ رووبەڕووی یەكتر نەبوونەتەوە و شەڕ هەڵنەگیرساوە لە نێوانیاندا، بەڵام درێخیان نەكردووە لە خستنەگەڕی سەرجەم توانا و سەرچاوەكانیان بۆ بەرپێگرتن و لە قاڵبدانی هێز و دەستڕۆیشتویی یەكتر، بە چەشنێك دەتوانین بڵێین كە ئەم ململانێیە كاریگەری گەورە هەبووە لەسەر رەنگڕێژكردنی رەوتی رووداوەكان و داڕشتنەوەی دۆخی ناوخۆی هەندێ لە وڵاتانی ناوچەكەدا. كەواتە لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا شەڕێكی سارد بەڕێوەدەچێت. كە بۆ تێگەیشتن لەو بارودۆخەی لە ناوچەكەدا دەگوزەرێت ناكرێت ئەم شەڕە نادیدە بگیرێت، بگرە ئەم شەڕە دەبێتە بناغە و بنچینەیەك بۆ شرۆڤەكردن و پەیبردن بەو گۆڕانكاری و ئاڵوگۆڕانەی لە ناوچەكەدا روودەدەن. هەروەك پڕۆفیسۆر گریگۆری گۆس توێژەری باڵا لە ئامۆژگای برۆكینگز لە توێژینەوەیەكدا بە ناوی «دوورتر لە تائیفەگەری، شەڕی ساردی نێو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست»، دەڵێت: «باشترین چوارچێوە بۆ تێگەیشتن لە سیاسەتە ئاڵۆز و توندوتیژەكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بریتییە لەو شەڕە ساردەی لە نێوان گەمەكارە ناوچەییەكاندا لەئارادایە، هەروەها لە نێوان دەوڵەتان و كاراكتەرە غەیرەدەوڵەتییەكاندایە، كە تێیدا ئێران و عەرەبستانی سعودیە رۆڵی پێشەنگییان هەیە. ئەمە شەڕێكی ساردە لەبەر ئەوەی هەتا ئێستا ئێران و سعودیە رووبەڕووی یەكتر نەبوونەتەوە و زەحمەتیشە لە رووی سەربازییەوە رووبەڕووی یەكتر ببنەوە. كەواتە ئەمە پێمان دەڵێت، ململانێی و ركابەری ئەو هێزانە لە پێناوی بەدەستهێنانی دەستڕۆیشتویی خۆیان لەناوچەكە، كاریگەری هەیە لەسەر سیستمە سیاسییە ناوخۆییەكان لەسەر دەوڵەتە لاوازەكانی ناوچەكەدا. ئەمە ململانێیە لەسەر دیاریكردنی ئاڕاستەی سیاسەتی ناوخۆییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، نەك ململانێیەكی سەربازی. هەربۆیە سەنگی سەربازی و سیاسی لایەنەكانی شەڕە ناوخۆییەكان، هەروەها ئەو كاریگەرییەی هێزە دەرەكییەكان دەتوانن هەیانبێت لەسەر ئەو سەنگ و قورساییە، زۆر گرنگترە لە هاوسەنگیی هێز لە نێوان ریاز و تاراندا.»
بەڵام زۆرجار ئەم ململانێیە رەنگ و رواڵەتێكی تائیفەگەری پێدەدرێت، یاخود دەوترێت ئەمە پتر رەگ و ریشەی ناكۆكی نێوان سوننە و شیعەیە. بەڵام پرسیارە راستەقینەكەیە ئەوەیە ئایا ئەم دوو دەوڵەتە ریشەی تائیفەگەری بەكارناهێنن بۆ برەودان بە هەژموون و هێزی خۆیان؟ یان ئەو پرسەیان نەكردووە بە یەكێك لە رەگەز و توخمەكانی برەودان بە باڵادەستیی خۆیان؟ سەبارەت بەم پرسە گریگۆری گۆس لەو توێژینەوەیەدا باس لەوە دەكات كە «شەڕی ساردی نوێی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رەگەزێكی تائیفەگەری گرنگی هەیە، بەڵام تێگەیشتنێكی وردمان بۆ دەستەبەر نابێت، ئەگەر تەنها وەك شەڕی سوننە دژ بە شیعە لێكبدرێتەوە. ئەمە گەمەی هاوسەنگی هێزە. دەكرێت تەنیا ئەو كاتە لێی تێبگەین كە بتوانین رایەڵی نێوان ناكۆكییە تائیفەگەرییەكان و هاوسۆزییە نێودەوڵەتییەكان و تمووحی دەوڵەتە ناوچەییەكان، لێك گرێبدەینەوە. ململانێ ناوخۆییەكان لە پێناوی دەسەڵاتدا سەریانكێشاوە بۆ ئەوەی كاراكتەرە مەحەلیەكان پەنا بۆ هاوپەیمانە ناوچەییەكانیان ببەن، كە دەتوانن چەك و دارایی و پاڵپشتی ئایدیۆلۆژی و پشتیوانی دیپلۆماتییان بۆ دابین بكەن».
هەر دەرەنجامی ئەو سیاسەتەی تاران و ریاز-ـە وایكردووە، بە دوای ئەو هاوپەیمانە ناوچەییانەدا بگەڕێن، كە بە شێوەیەك لە شێوەكان، هەمان هەڵویستی سیاسی و ئایدیۆلۆژی خۆیانیان هەیە، واتە هەست بە نزیكییەكی ئایدیۆلۆژی و شوناس لەگەڵیاندا دەكەن.
داكشانی دەستڕۆیشوویی ئەمەریكا و
دەستێوەردانی سەربازی رووسیا لە ناوچەكەدا
تەوەری ئەو وەرچەرخان و ئاڵوگۆڕەی بەسەر سیاسەتی ئیدارەی ئەمەریكادا هات لە دوای گرتنەدەستی دەسەڵاتەوە لە لایەن باراك ئۆباما، ئەوە بوو كە چیدیكە ناكرێت لە رێی دەستێوەردانی سەربازییەوە كار لەسەر دووبارە داڕشتنەوەی رەوتی رووداوەكانی ناوچەكە بكرێت و رەنگڕێژی ئایندەی ئەم وڵاتانە دیاری بكرێت، لەبەر ئەوەی لە دیدی ئیدارەی ئۆباما-دا ئەو هەوڵانەی پێشتر بە رێگەی دەستێوەردانی سەربازی دراون، هەموویان كۆمەڵە هەوڵێكی بێهوودەی و شكستخواردوون و لە هەمانكاتدا بارگرانییەكی زۆری خستۆتە سەرشانی ئەمەریكا و ئامانجەكانی خۆیشی نەپێكاوە و بگرە دەرئەنجامی پێچەوانەشی لێكەوتۆتەوە. یاخود چیتر رای گشتی ئەمەریكا لەگەڵ ئەوەدا نییە كە ئەمەریكا دەستێوەردانی سەربازی لەو ناوچەیەدا بكات و قەبارەی دەستكەوتەكانیش هێندەی ئەو باجە نەبێت كە ئەمەریكا لە سەربازەكانی و لە خەزێنەی وڵاتەكەی دەیدات. بە هەرحاڵ ئێستا ئەوە بۆتە واقیعێك و ئەو تێڕوانینە گەڵاڵە بووە كە ئەمەریكا ئاستی پابەندبوونەكانی خۆی لەم ناوچەیەدا كەم كردۆتەوە، لە دەرئەنجامیشدا دۆست و هاوپەیمانە ناوچەییەكانی ئەمەریكا ئەو هەستەیان لا دروست بووە كە ناكرێت وەك هاوپەیمانێكی خاوەن میسداقییەت و جێی متمانە لە ئەمەریكا بڕوانرێت. هەر لە بەر ئەوەشە كە وڵاتێكی وەك سعودیە خۆی دەستپێشخەری دەكات و هاوپەیمانێتی بە سەركردایەتی خۆی پێكدەهێنێت و هەوڵدەدات خۆی جڵەوی كاروبارە ئەمنییەكانی ناوچەكە بگرێتەدەست و چیتر چاوەڕوانی دەستی ئەمەریكا نەبێت كە پێشتری ئەمەریكا وەك هێزێكی سەقامگیركەر و پارێزەری هاوسەنگی هێز لە ناوچەكەدا هەڵسوكەوتی دەكرد. ئەمەش لەو هاوپەیمانێتییەدا بەرجەستە بوو كە بۆ بەرپەرچدانەوەی حوسییەكانی یەمەن و راگرتنی دەستڕۆیشتوویی ئێران لەو وڵاتەدا پێكهێنرا و لەم رۆژانەشدا سعودیە بە بەشداری 34 دەوڵەتی ئیسلامی جارێكی دیكە جڵەوی سەركردایەتی هاوپەیمانێتییەكی دیكەی بە ناوی هاوپەیمانی ئیسلامی گرتەوە دەست، كە وەك خۆیان رایانگەیاند ئامانجی لەم هاوپەیمانییە دژایەتیكردنی تیرۆرە بە گشتی، نەك تەنیا داعش. لە راستیدا ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە كە هەندێ لە توێژەرانی وەك «ستیڤن سیمۆن و جۆناسان ستیڤنسۆن» لە توێژینەوەیەكیاندا بە ناوونیشانی The end of pax-American لەگەڵ ئەوەدان پێویست ناكات ئەم پاشەكشە سنووردارەی ئەمەریكا پێچەوانە بكرێتەوە، بەڵكو دەبێت بەردەوام بێت، بە لای كەمەوە تا ئەو كاتەی هەڕەشەیەكی گەورە لەسەر بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا لەم ناوچەیەدا دێتەئاراوە، چونكە ئەوان پێیانوایە پاڵنەری سەرەكی ئەم پاشەكشەیەی ئەمەریكا ئەوە نییە لە واشنتۆن روودەدات، بەڵكو ئەوەیە كە لە ناوچەكەدا روودەدات، چونكە پەرەسەندنە سیاسی و ئابوورییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بواری دەستێوەردانی كارای ئەمەریكایان بەچەشنێك كەم كردۆتەوە كە چیتر پێویست بەوە نەكات پەنای بۆ ببەن، سیاسەتداڕێژەرانی ئەمەریكاش دركیان بەمە كردووە و لەسەر ئەم بنەمایەش هەڵسوكەوتیان كردووە.
بەڵام ئەم پاشەكشەیەی ئەمەریكا چەند دەرئەنجامێكی لێكەوتۆتەوە لەم ناوچەیەدا. یەكەمیان لەبەر ئەوەی پێشتر ئەمەریكا سەنگ و قورسایی و دەستڕۆیشتوویی و كاریگەرییەكی زۆری هەبوو لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەوا هەر پاشەكەشەیەكی ئەو وڵاتە بۆشایی بە دوای خۆیدا جێدەهێڵێت، لە هەمان كاتدا هەروەك پێشتریش ئاماژەمان پێكرد، ئەمە بێ متمانەیی بەرامبەر بە ئەمەریكای لێكەوتەوە لە لایەن دۆست و هاوپەیمانەكانی ئەمەریكاوە.
لێرەدا دەكرێت ئاماژە بەوە بكەین كە رووسیا توانیویەتی زۆر بە باشی ئەم دۆخە بقۆزیتەوە بۆ چەسپاندن و جێگیركردنی دەسەڵات و دەستڕۆیشتوویی خۆی لەم ناوچەیەدا. بەتایبەتی لە دوای دەستێوەردانی سەربازی لە وڵاتی سووریادا. بە چەشنێك هەروەك دانگێلا ستێنت، لە وتارێكیدا بە ناوونیشانی Putins power play in Syria دەڵێت: رەنگە یەكەم دەستكەوتی رووسیا لە دەستێوەردانی سووریادا ئەوە بێت كە دۆخێكی دروستكرد كە كێشە و ناسەقامگیرییەكانی ئۆكرانیا لە بیر بباتەوە. هەڵگرتنی ئەم هەنگاوەی رووسیا بۆ ناردنی ئەم پەیامەیە كە چیتر رووسیا تەنیا هێزێكی ناوچەیی نییە، بەڵكو هێزێكی گەمەكارە و دەیەوێت ئەوە بسەلمێنێت كە ناكرێت رۆڵی ئەو نادیدە بگیرێت لەبارەی چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشە و ئاڵۆزییەكانەوە. هەروەها باوەڕی وایە كە بڕیارەكەی پۆتین بۆ دەستێوەردانی سەربازی ریشەی لە تمووحەكانی رووسیاوە بۆ هێز و باڵادەستی سەرچاوەی گرتووە و بەشێكە لە هەنگاوی بەرفراوانتری رووسیا بۆ بەدەستهێنانەوەی دەستڕۆیشتوویی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕەستدا. ئەم هەنگاوەی رووسیاش وەڵامدانەوەی هەبووە، هەر بۆیە لە نیوەی دووەمی ساڵی 2015دا، سەركردەكانی میسر و ئیسرائیل و ئەردەن و كوەیت و سعودیە و ئیمارات سەردانی مۆسكۆیان كردووە و هەندێكیان رێككەوتنیان بۆ كڕینی چەكی رووسی واژۆ كرد. لە مانگی تەمموزیشدا سعودیە بەڵێنیدا كە بە قەبارەی 10 ملیار دۆلار وەبەرهێنان لە رووسیادا بكات، بەتایبەتی لە پرۆژە كشتوكاڵییەكاندا، كە ئەگەر جێبەجێ بكرێت، ئەوا دەبێتە گەورەترین سەرمایەگوزاری دەرەكی لە رووسیادا، ئەمەش ئەو راستییەمان دەخاتە بەرچاو كە دەستێوەردانی رووسیا رێساكانی گەمەكەی گۆڕیوە، بە راددەیەك شارەزایان پێیانوایە ئێستا ئەمەریكا پێویستی بەوەیە دووبارە پێداچوونەوە بە سیاسەت و ستراتیژیەتەكانیدا بكاتەوە و سەرلەنوێ پێناسەی بەرژەوەندییەكانی بكاتەوە. كەواتە حاڵی حازر سووریا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بۆتە گۆڕەپانی شەڕی بەوەكالەت و شەڕی ناوخۆیی و تائیفەگەری و ململانێی هێزە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەكان، لەوانەیە هەموو ئەمانەش ئاو بكەن بە ئاشی گرووپێكی تیرۆریستی و دڕندە و توندڕەوی وەك داعشدا. چونكە ئەگەر لە ئێستادا بەشار ئەسەد بووبێتە كارگەی بەرهەمهێنانی تیرۆریستان و داینەمۆی دروستكردنی توندڕەوەكان، ئەوا رووسیا لەگەڵیدا ئێران، سەرسەختانە پێداگیری لەسەر مانەوەی ئەسەد دەكەن، ئەمەش هەلومەرجەكەی بردۆتە دۆخێكی چەقبەستوی زیاترەوە و ئەمەریكاش نە هاوكاری رووسیا دەكات و نە بەرهەڵستیشی دەكات. لە لایەكی دیكەوە هەروەك شیكەرەوە و شارەزایان دەڵێن، ئەمەریكا نە دەتوانێت چارەسەرێكی سیاسی بسەپێنێت لە سووریادا كە دابەشكردنی دەسەڵاتی لێبكەوێتەوە بە چەشنێك كە سەرجەم لایەنە سیاسییە پێوەندیدارەكان پێی رازی بن، نە دەیەوێت هێزی چەكداری بەكار بهێنێت بۆ تێكشكاندنی داعش لە ناوچەكەدا. لە هەمان كاتدا هەروەك جۆشوا لاندیز- كە توێژەر و شارەزای كاروبارەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە- دەڵێت، ئەمەریكا كەوتۆتە دژیەكییەكی سەیرەوە، چونكە لە عێراقدا سەرقاڵی بنیادنانی رژێمێكی شیعەیە- كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێت- بۆ تێكشكاندنی داعش، لە هەمان كاتدا دەیەوێت رژێمە شیعەكەی سوریا- كە بە هەمان شێوە لە لایەن ئێرانەوە پشتیوانی دەكرێت- بە ناوی تێكشكاندنی داعشەوە لە ناو ببات.
كوردستان وەك پانتاییەكی گەش
لەو پشێوییەی باڵی بەسەر ناوچەكەدا كێشاوە
هەموو ئەو چاودێر و شرۆڤەكارانەی بەدواداچوون بۆ پەرەسەندنەكانی هەرێمی كوردستان دەكەن، باس لەوە دەكەن كە ئەمە ساتەوەختی كوردە لە مێژووی ناوچەكەدا. یاخود پرسیاری ئەوە دەكرێت: ئایا ئێستا سەروەختی ئەوە نییە بۆ دواجار گوڵی بەهاری كورد بپشكوێت؟ یان بۆچێ ئێستا ساتەوەختی ئازادی كوردە؟ هەموو ئەمانە رەنگدانەوەی ئەو راستییەن كە جیهان و ناوچەكەش تینووی مۆدێلێكی كاران و پەرۆشن چیرۆكێكی سەركەوتن لەم ناوچە پڕ لە شكستەدا ببینن. چونكە ناسەقامگیری و ناكارایی و نائارامی بۆتە دەردی گران و درێژخایەنی ئەم ناوچەیە، ئەوا گرنگە پانتاییەكی گەش لەو كەشە تاریكەدا بەدی بكرێت. ئەوەی وای كردووە كوردستان ببێتە جێی بایەخ ئەوەیە كە توانیویەتی لە شەڕی تیرۆریستان و لە بەرەنگاربوونەوەی گەورەترین و بەهێزترین و دڕندەترین گرووپی تیرۆریستیدا ئەدایەكی جێی سەرسوڕمانی هەبێت. ئەمەش واتە كوردستان نەك هەر بتوانێت سەقامگیری ناوخۆیی دەستەبەر بكات، بەڵكو لێی رادەبینرێت هۆكارێك بێت بۆ بەرەوپێشبردنی سەقامگیری لە ناوچەكەشدا، لە هەمان كاتدا سەرەڕای سەختیە داراییەكان و ئابڵوقەی ئابووری حكومەتی عێراقیش لەسەر هەرێمی كوردستان، حكومەتی هەرێمی كوردستان بە ئەركە مرۆییەكانی خۆی هەڵساوە و داڵدەی سەدان هەزار پەنابەر و ئاوارەی داوە و ئاسایش و ئارامی بۆ دەستەبەر كردوون. لە هەمان كاتدا توانیویەتی لەسەر ئاستی پێوەندییەكانی بە دەوڵەتە دراوسێكانەوە و جیهانی دەرەوەش سەركەوتوو بێت. هەموو ئەمانە وایان كردووە كە كوردستان رۆڵ و كاریگەری هەبێت لە ناوچەكەدا و لە ئەگەری داڕشتنەوەی ئەندازە و نەخشەی ناوچەكەشدا، - ئەمە شتێكی حەتمییە و جارێكی دیكە دۆخەكە وەك پێشووی لێنایەتەوە- كورد گەمەكارێكی خاوەن سەنگ بێت. وڵاتە گەورەكان و هەروەها دەوڵەتە دراوسێكانیش دركیان بەمە كردووە، بۆ نموونە ئێستا خەریكە ئەو كۆدەنگییە لە ناوەندەكانی توێژینەوەی ئەمەریكا دروست دەبێت كە چیتر بەرپێگرتن و دواخستنی پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت لە كوردستانی عێراقدا لە بەرژەوەندی ناوچەكە و جیهان نییە، بەڵكو ئەمە خزمەت بە سەقامگیری و ئارامی ناوچەكەش دەكات و بگرە بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكاش بەرەوپێش دەبات و پێیانوایە چیتر ناكرێت لە سیاسەتدا رەنگدانەوەی ئەم واقیعە نوێیە نەبن. لە لایەكی دیكەوە دەوڵەتە دراوسێ گرنگەكانیش وەك سعودیە و توركیا بە رێوڕەسمی شایستە پێشوازی لە سەرۆك بارزانی دەكەن، چونكە دەزانن كلیلی بەشێك لە چارەسەری كێشەكانی ئەم ناوچەیە و دووبارە رێكخستنەوە و داڕشتنەوەی ئایندەی ئەم ناوچەیە بە چەشنێك كە ئاسۆی گەشەكردن و سەقامگیری بە روودا بكاتەوە لە دەستی هەرێمی كوردستاندایە. رەتكردنەوەی ئەم راستییە و نادیدەگرتنیشی تەنیا دەبێتەمایەی درێژكردنەوەی ئێش و ئازار و نەهامەتی و شكستەكان لەم ناوچەیەدا.





«رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا بە دووبارە داڕشتنەوەیەكی جیوپۆلەتیكی قووڵدا تێدەپەڕن. لە ماوەی چوار ساڵی رابردوودا، ناوچەكە ئاڵوگۆڕێكی گەورەی بەسەردا هاتووە، حاڵی حازر ئاگری ناكۆكیی توندوتیژ لە سووریا و عێراق و یەمەن و لیبیا-دا كڵپەی سەندووە و خەریكە لە لوبنان نزیك دەبێتەوە و لەسەر لێواری هەڵگیرسانەوەی دوژمنكارییەكی نوێیە. ئەم بارودۆخە سەری كێشاوە بۆ دووبارە سەرهەڵدانەوەی بیركردنەوەی جیوپۆلەتیكی لە بواری سیاسەتی نێودەوڵەتی. هەموو كات لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئاڵوگۆڕی جیوپۆلەتیكی بۆتەهۆی هێنانەدی هاوكاری، بەڵام لە هەمانكاتدا ململانێی دەسەڵاتیان لە نێوان هێزە ناوچەیی و هێزە جیهانییەكان و لە نێوان دەوڵەت و كاراكتەرە غەیرەدەوڵەتییەكاندا هێناوەتەئاراوە. تۆڕێكی ئاڵۆزی پێوەندی گۆڕاو سەریانەهەڵداوە كە تێیدا داینامیكیەتی پێكداچوو و هەندی جار دژ بەیەك باڵادەست دەبن. حاڵی حازر چەند رەوتێكی جیوپۆلەتیكی ئایندەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دادەڕێژنەوە، لە نێویاندا، دووبارە ریزبەندی نێوان كاراكتەرە دەستڕۆیشتووەكان، لەرزۆكیی دەوڵەت، بڵاوبوونەوە و تەشەنەسەندنی كاراكتەرە توندوتیژە غەیرە دەوڵەتییەكان، سەرهەڵدانەوەی توندی ركابەری نێوان ئێران و سعودیە، هەروەها كاریگەری سیاسی شێوازە گۆڕاوەكانی رەوتە بازرگانییە جیهانییەكان.
لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو و دەیەی یەكەمی سەدەی بیست و یەكەم سیاسەتی رۆژئاوا ئامانجی ئەوە بوو بەها دیموكراتییەكان لەو ناوچەیە بەهێز بكات، بەڵام بەپێچەوانەی رۆژهەڵاتی ئەوروپا، پرۆسەی بە دیموكراتیكردن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە بری ئەوەی خزمەت بە بەرژەوەندییە جیوپۆلەتیكییەكانی رۆژئاوا بكات، دووچاری پێكدادان دەبوو لەگەڵیاندا. لە ئێستادا، ململانێی دەسەڵات و دەستڕۆیشتوویی لە جیهانی عەرەبیدا زیاتر و زیاتر بەسەر خواستەكانی بە دیموكراتیكردندا زاڵ دەبێت.»
نووسینی: كریستینا كاوش
سەرچاوە: كتێبی جیوپۆلەتیك و دیموكراسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا