«فەرەنسا و بەریتانیا توانییان سەركەوتوو بن لە كێشانی سنووری دەستكرد بۆ دەوڵەتە تازەكانی ناو رێككەوتننامەی -سایكس پیكۆ-، بەڵام نەیانتوانی لەناو ئەو سنوورە دەستكردانە دەوڵەتێكی ماقووڵ بونیاد بنێن و دامەزراوەی چالاك و ناسنامەی نیشتمانی هاوبەش لە نێو پێكهاتە جیاوازەكانی ئەو نەتەوانە دروست بكەن. راستە ئێستا ئێران و توركیا و سعودیە، پلان و تێڕوانینی خۆیان هەیە بۆ دووبارە رێكخستنەوەی ناوچەكە، بەڵام لە ئێستادا كۆمەڵێك فاكتەری دیكە هەن وەك بارودۆخی ناوخۆیی ناوچە، دەوڵەت، كاراكتەری غەیرەدەوڵەتی، ئەم كاراكتەرە تازانەش سەرەنجام رۆڵی یەكلاكەرەوە لە دووبارە رێكخستنەوەی نەخشەی ناوچەكە دەگێڕن، نەك سعودیە و ئێران و توركیا.»
مارینا ئۆتاوای گەورە توێژەر لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ئامۆژگای ویدرۆ ویلسۆن
توێژینەوەی: با لە سایكس پیكۆ فێربین – نۆڤەمبەری 2015

كۆتاییهاتنی هەر دوو دەوڵەتی عێراق و سووریا و
دەركەوتنی كاراكتەری غەیرەدەوڵەتی بۆ رێكخستنەوەی ناوچەكە
پڕۆفیسۆر مارینا ئۆتاوا لە دەستپێكی توێژینەوە تازەكەیدا كە بە ناونیشانی «با لە سایكس – پیكۆ فێربین» و لە نۆڤەمبەری ئەمساڵدا لە سەنتەری وۆردۆ ویلسۆن بڵاوی كردۆتەوە، راشكاوانە جەخت لە سەر ئەوە دەكاتەوە، ئێستا عێراق و سووریا وەك دوو دەوڵەتی سەنتڕاڵی كە دەسەڵاتێكی سەنتڕاڵی هەموو خاكی ئەو دوو وڵاتە بەڕێوەبەرێت، كۆتایی هاتووە، هاوشان لەگەڵ كۆتاییهاتنی دەسەڵاتی سەنتڕاڵیی ئەم دوو دەوڵەتەش، كۆمەڵێك كاراكتەری غەیرەدەوڵەتی هاتوونەتەئاراوە، كە مەزندەكان بەرەو ئەو ئاراستەیە دەبات، كاتێك بیر لە دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست (Levant) دەكەینەوە، ئەوا لانیكەم دەگەینە ئەو دەرنجامەی كە بەشێك لەو دەوڵەتانەی دوای شەڕی یەكەمی جیهان لە چوارچێوەی ئەوەی پێی دەڵێن رێككەوتننامەی -سایكس پیكۆ- كۆتاییان هاتووە، ئەمەش مانای ئەوەیە خودی رێككەوتنی سایكس پیكۆ كۆتایی هاتووە، بۆیە زۆر زەحمەتە مەزندەی ئەوە بكرێت هەندێك لەو دەوڵەتانە جارێكی دیكە بتواندرێت وەك دەوڵەت رێكبخرێنەوە، بەتایبەتیش عێراق و سووریا.
ئەوەی پڕۆفیسۆر ئۆتاوا لەم توێژینەوەیەدا جەختی لەسەر كردۆتەوە، ئەوەیە كاراكتەری غەیرەدەوڵەتی ئایندەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست یەكلایی دەكاتەوە، نەك هێزە گەورە هەرێمییەكانی وەك ئێران و سعودیە و توركیا، بە مانایەكی دیكە مانای ئەوەیە هەر لایەنێكی نێودەوڵەتی بیەوێت رۆڵێكی بەهێزی لە ئایندەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەبێت، ئەوا دەبێت لەگەڵ ئەو كاراكتەرە غەیرە دەوڵەتییانە راستەوخۆ مامەڵە بكات كە رۆڵی ئەرێنی و یەكلاكەرەوە لە تێكشكاندنی تیرۆریستانی داعش و پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەتێكی تازە دەگێڕێت، لەناو ئەو دەوڵەتە تازەیەشدا ئیمكانییەتی ئەوە هەیە، دەوڵەتێكی ماقووڵی ئەوتۆ دروست بكرێت كە دامەزراوەی چالاك و ناسنامەی هاوبەشی نیشتمانی ئەوتۆ دروست بكرێت كە توانای ئەوەی هەبێت لە ناو خودی ئەو دەوڵەتە سەقامگیری و تەناهی فەراهەم بكرێت و هەر ئەو دەوڵەتەش خۆی فاكتەرێك بۆ ئاشتی و تەناهی لەسەر ئاستی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی بێت.
كەواتە ئەم ئاراستە تازەیەی تێڕوانین لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چۆنیەتی رێكخستنەوەی ئەم ناوچەیە، لە چەند خاڵێكدا خۆی چڕدەكاتەوە كە دەكرێت بەمجۆرە هەڵوەستەیان لەسەر بكەین:
1. لە ئاكامی ململانێی توندی هەرسێ لایەنی توركیا، ئێران و سعودیە، لەسەر ئایندەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەوڵدانیان بۆ رێكخستنەوەی ناوچەكە لە چوارچێوەی ئەو پلان و ئامانجەی خۆیان هەیانە، بۆتە هۆكاری ئەوەی لە سووریا و عێراقدا گرووپی دیكە وەك كاراكتەری غەیرەدەوڵەتی دەربكەون، لەناویاندا گرووپی تیرۆریستیی داعش كە یەك لە سەر سێی خاكی هەر دوو وڵاتی عێراق و سووریای داگیركردووە و مۆدێلێكی زۆر دڕندانەی دەوڵەتی راگەیاندووە كە دەیەوێت مۆدێلی دەوڵەت بگێڕێتەوە بۆ سەردەمی وەحشییەت و بەربەرییەت.
2. توركیای ئەتاتورك كە لەسەر میراتی دەوڵەتی عوسمانی درووست بووە، بەشێك نەبووە لە نەخشەی سایكس پیكۆ، ئەتاتورك دوای هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی شەڕێكی سەختی كرد بۆ ئەوەی دەوڵەتی توركیای نوێ وەك كرۆكیی دەوڵەتی عوسمانی بە یەكگرتوویی بهێڵێتەوە و لە دەرەوەی نەخشەی سایكس پیكۆ دروستی بكاتەوە، بۆیە كاتێك باسی كۆتاییهاتنی سایكس پیكۆ و دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی دەكرێت و بە شێوەیەكی تایبەتیش باسی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان دەكرێت، توركیا ترسی ئەوەی هەیە، ئەمجارەیان وەك دوای شەڕی یەكەمی جیهانی نەتوانێت خۆی بخاتە دەرەوەی گۆڕانكارییەكان، هەروەك چۆن ئەتاتورك توركیای خستە دەرەوەی نەخشەكەی سایكس پیكۆ، بۆیە لەم حاڵەتەدا توركیا هەموو هەوڵی بۆ ئەوەیە نەخشەی سایكس پیكۆ وەك خۆی بمێنێتەوە، بۆ ئەوەی توركیا دووبارە لە دەرەوەی ئەگەری دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەی ناوچەكە خۆی بەدوور بگرێت، لەلایەكی دیكەش بۆ ئەوەی بە هێرشكردن بەرپەرچی بەرگریكردن بداتەوە، توركیا لە هەوڵی ئەوەدایە دووبارە چەمكی خەلافەت ببووژێنێتەوە و هانی ئاڕاستەی ئایینی و مەزهەبگەرایی سوننە بدات، بۆ ئەوەی خۆی ببێتە كاراكتەری سەرەكی لە داڕشتنەوەی نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەو لایەنە ئیسلامییانە بگەنە دەسەڵات كە ئاراستەی ئایدلۆژیان زیاتر لەگەڵ رەوتی ئیخوان موسلیمن و چەمكی دەوڵەتی خەلافەت یەكدەگرێتەوە، بۆیە لەم رووەوە توركیا لە كاتێكدا زۆر بە توندی دژی كۆتاییهاتنی –سایكس پیكۆ -یە، لە هەمانكاتدا هەوڵی دیكەشی هەیە بۆ ئەوەی خەلافەتی ئیسلامی بە هاوشێوەی خەلافەتی عوسمانییەكان جێگەی سایكس پیكۆ بگرێتەوە، ئەم بۆچوونەش بۆ هێزە گەورەكان و بەتایبەتی رووسیا كە لە ساڵی 1917 بە هۆی رووخانی قەیسەرەوە زۆر شتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەدەست دا، لە ئێستادا پۆتین نایەوێت لە نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێدا هەمان سیناریۆی بەسەردا دووبارە بێتەوە.
3. عەرەبستانی سعودیەی ئێستاش كە بەرهەمی سایكس پیكۆ-ی دوای شەڕی یەكەمی جیهانە و ئەو دەوڵەتە نییە كە لە دەقی رێككەوتننامە ئەسڵییەكەی سایكیس پیكۆ، بەریتانیا بۆ شەریفی حوسێنی مەككە پێشنیاری كردبوو، بەوەی دەوڵەتێكی بۆ درووست دەكات لە حیجاز، بەڵكو ئەم سعودیەی ئێستا كە بەشی زۆری نیمچە دوورگەی عەرەبی لەخۆ دەگرێت، درا بە بنەماڵەی -ئال سعود- كە هەتا ئێستاش فەرمانڕەوایی سعودیە دەكەن، بنەماڵەی ئال سعود-یش مەترسییان لە دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەی تازەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە، بەوەی كە دیسان نەخشەی سعودیەش گۆڕانكاری بەسەردا بێت، بەتایبەتیش كە ئێرانی ئێستا وەك كۆماری ئیسلامی ئێران بۆتە دەوڵەتێكی ئایینی مەزهەبی شیعە و دەوڵەتەكەی سەردەمی شاهەنشاهی نییە كە ئامانجی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی رۆژئاوا بێت، بەڵكو ئامانجی فراوانكردنی مەدی شیعی و پووكانەوەی دەوڵەتی عەرەبستانی سعودی -یە، بۆیە لەم حاڵەتەدا هەموو هەوڵی سعودیە ئەوەیە كە ئەو هیلال و بازنە شیعییەی كە ئێران مەبەستێتی بە دەوری عەرەبستانی سعودیەدا بیكێشێت، ئەو هیلال و بازنەیە كۆتایی پێبهێنێت.
لە دوای نەخشەی سایكس پیكۆ-ی دوای شەڕ لە 1925 هەتا ئێستا بە هۆی باڵادەستی و نفوزی بەریتانیا و فەرەنسا و دواتریش ئەمریكا، هەوڵدراوە ئێران لغاوگیر (ئیحتوا) بكرێت بۆ ئەم ئامانجە، بەڵام لە دوای راپەڕینەكانی زستانی 2011ی وڵاتانی عەرەبی و هەڵكشانی مەدی تەیارە ئیسلامییەكان بەگشتی و ئیخوان موسلمین بەتایبەتی، لغاوگیركردنی ئێران بۆ ئەم ئامانجە سەخت بووە، بۆیە لەم حاڵەتەدا سعودیە پشتگیری هەموو هەوڵەكان بۆ پاراستنی واقیعی سایكس-پیكۆ دەكات و پشتگیری هەموو ئەو لایەنانەش دەكات كە دژی تەیاراتی ئیسلامی و ئیخوان موسلمین رادەوەستنەوە، هەروەك چۆن ئەوپەڕی پشتگیری عەبدولفەتاح سیسی كرد بۆ كۆتاییهێنان بە حوكمڕانیی ئیخوان موسلمین لە میسر، هەر ئەمەش هۆكاری سەرەكی جیاوازی تێڕوانینی سعودیە و ئیماراتە لە دژی توركیا و قەتەر لە هاوكێشەی سیاسیی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
4. ئێران وەك دەوڵەت هەتا ساڵی 1979، ئێرانی دوای ساڵی 1979ی كۆماری ئیسلامی ئێران نییە، ئێرانی شاهەنشاهی هەتا ساڵی 1979 وەك «پۆلیسی رۆژئاوا» لە كەنداو ناوی دەبردرا، بەڵام دوای هاتنی كۆماری ئیسلامی ئێران و بە درێژایی 36 ساڵی رابردوو، ئێران وەك گەورەترین مەترسی بۆ سەر رۆژئاوا و هاوپەیمانە تەقلیدییەكانی ئەمریكا و رۆژئاوا لە ناوچەكە سەیر دەكرێت، ئێرانی سەردەمی شاهەنشاهی هەرگیز بەشێك نەبووە لە گۆڕانكارییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەبەر ئەوەی بیانووی فەرەنسا و بەریتانیا بۆ داگیركردنی بەشە عەرەبییەكەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ئەوە بوو كە عەرەب ناتوانێت خۆی وڵاتی خۆی بەڕێوە بەرێت، بۆیە بەریتانیا و فەرەنسا پێش داگیركردنی بەشە عەرەبییەكەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، هەوڵێكی زۆریان دا بۆ ئەوەی هانی هەست و سۆزی قەومیەی عەرەبی بدەن، بۆ ئەوەی دژی عوسمانییەكان راپەڕین ئەنجام بدەن، هەر بەم بیانووەش دەوڵەتانی عێراق، سووریا، لوبنان، سعودیە و رۆژهەڵاتی ئەردەن و فەلەستین-یان داگیركرد، بەڵام لەبەر ئەوەی ئێرانی سەردەمی شاهەنشاهی توانای دەوڵەتداری و خۆبەڕێوەبردنی هەبووە، زیاتر بە رێككەوتن و هاوپەیمانی كاری لەسەر كراوە. بەهەرحاڵ، ئێرانی تا ساڵی 1979 دەوڵەتێك بووە خۆی وەك پێناسەی ناسیۆنالیزمی فارسی بەرجەستە كردووە، بە مانایەكی دیكە ئایین و مەزهەبی شیعە لە خزمەتی ناسیۆنالستی فارسی بووە، بەڵام ئێرانی دوای 1979 خۆی وەك دەوڵەتێكی ئیسلامی مەزهەبی شیعە پێناسەكردۆتەوە، بۆ ئەمەش لە ساڵی 1979ـەوە ئەم ئامانجەی نەشاردۆتەوە، كە ئامانجی ئەم دەوڵەتە هەناردەكردنی شۆڕشە بۆ ئەو ناوچانەی كە پێڕەوانی مەزهەبی شیعەی لێیە. ئەم ترسە هۆكاری سەرەكی بوو كە سەدام حوسێن شەڕی لە دژی كۆماری ئیسلامی بۆ ماوەی 8 ساڵ بەرپاكرد، هەر ئەم ترسەش وایكرد تەواوی وڵاتانی كەنداو و تەواوی وڵاتانی عەرەبیی سوننە و رۆژئاوا، لە شەڕی عێراق- ئێران پشتگیری سەدام حوسێن بكەن، بۆیە ئێرانی دوای 1979، خۆی ئارەزوومەندانە دەخوازێت بەشێك بێت لە گۆڕانكارییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەوجۆرە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رێكبخرێتەوە كە لەگەڵ بۆچوونی دەوڵەتی شیعەگەرایی ئێران یەك دەگرێتەوە، لەم راستەشەوە ئەگەر سەیری جەمسەربەندی هێزەكان بكەین، بە هێزە دەوڵەتی و غەیرە دەوڵەتییەكانەوە لە كەنداوی عەقەبەوە بۆ بەندەری باب و مەندەب، هەست دەكەین بە تەواوی جەمسەربەندییەكە لە نێوان مەزهەبی شیعە و سونەدا دابەش بووە، كار گەیشتۆتە ئەوەی بە ئاشكرا لایەنێكی وەك حزبوڵای لوبنانی و عەسائیبی ئەهلی حەق لە عێراق بڵێن، شەڕكردن لە عێراق و سووریا شەڕكردن نییە بۆ پاراستنی رژێمەكانی دیمەشق و بەغدا، بەڵكو شەڕكردنە بۆ پاراستنی شیعە.
5. رووسیا لە هاوكێشەی تازەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كە راشكاوانە خۆی وەك میحوەری (مۆسكۆ، تاران، بەغدا، دیمەشق) خستۆتەڕوو، پرسەكە ئەوە نییە ڤلادیمێر پۆتین یەكێكە لە ئایەتوڵاكانی شیعە و پشتگیری مەددی شیعە دەكات دژی سوننە، نەخێر پرسەكە دەگەڕێتەوە بۆ پەراوێزخستنی رۆڵی رووسیا لە دوای شەڕی یەكەمی جیهانی و رووخانی قەیسەر و سەركەوتنی شۆڕشی بەلشەفی و راگەیاندنی یەكێتی سۆڤیەت وەك بلۆكی سۆشیالیستی دژی بلۆكی رۆژئاوا، بەتایبەتیش دوای سەركەوتنی شۆڕشی بەلشەفی كە بەریتانیا ئەو بەندەی ناو رێككەوتنی سایكس پیكۆ-ی گۆڕی كە دانرابوو فەلەستین و رۆژهەڵاتی ئەردەن ناوچەیەك بێت لەلایەن هێزێكی نێودەوڵەتییەوە (فەرەنسا و بەریتانیا و رووسیا) بەڕێوەببردرێت، بەڵام دوای سەركەوتنی شۆڕشی بەلشەفی، بەریتانیا بە تەنیا فەلەستین و رۆژئاوای ئوردنی خستە ژێر ماندێتی خۆی و فەرەنسا و رووسیای لێ بێبەش كرد، ئەم پەراوێزخستنەی رۆڵی رووسیا و پاشانیش یەكێتی سۆڤیەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لە دوای شەڕی دووەمی جیهانیش وەك خۆی مایەوە، لانیكەم وەك رۆژهەڵاتی ئاسیا نەبوو، كە توانرا بە جۆرێك لە جۆرەكان پارسەنگی یەكێتی سۆڤیەتی تێدا راست بكرێتەوە، لە ماوەكانی شەڕی ساردیشدا، دووبارە و هێندەی دیكە رۆڵی یەكێتی سۆڤیەت لە ناوچەكە پەراوێز خرا، بەتایبەتی دوای مردنی جەمال عەبدولناسر و هاتنی سادات و مۆركردنی رێككەوتننامەی كامب دیڤید-ی نێوان (میسر و ئیسڕائیل)، ئەم هاوكێشە سیاسییەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە لە سەردەمانی شەڕی سارد و تا ئێستاش سیستمە عەرەبییەكانی كردۆتە هاوپەیمانی تەقلیدی ئەمریكا و رۆژئاوا، وایكردووە كە بۆ دووبارە درووستكردنەوەی رۆڵی رووسیا لە ناوچەكە، رووسیا هاوپەیمانی لەگەڵ ئەو لایەنانە ببەستێت كە بە شێوەیەكی تەقلیدی دەبنە دژی ئەمریكا و رۆژئاوا، لەمبارەوە تەنانەت لە لوتكەی گرووپی جی20 كە لە دوایین كۆبوونەوەیان لە توركیا بەڕێوەچوو، كاتێك سەرۆك ئۆباما جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە رووسیا لە شەڕی دژی داعش هاوپەیمانێكی شەرعیی ئەمریكایە، ئەمە زۆر بە توندی لەلایەن كۆمارییەكانەوە رەخنەی لێدەگیرێت و بە هەڵەیەكی گەورەی سیاسەتی ئۆباما لە ناوچەكە دەخوێندرێتەوە.
6. سەبارەت بە دەوڵەتانی ناتۆ و یەكێتی و ئەوروپا و ئەمریكا، كە بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ، بەڵام شەرعی خۆیان بە خاوەنی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەزانن، پێداگرییان لەسەر مانەوەی سنوورە دەستكردەكانی سایكس پیكۆ-ی دوای شەڕ، لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە ئەو ترسەیان هەیە هەمان كارەساتی گۆرباچۆف- یان لە پرۆسەی راگەیاندنی كرانەوە (گلاسنۆست) بەسەردا بێت، لەبەرئەوەی ئامانجی گۆرباچۆف لە پرۆسەی گلاسنۆست بۆ رێكخستنەوەی دووبارەی یەكێتی سۆڤیەت بوو، بەڵام ئەم پرۆسەیە وایكرد یەكێتی سۆڤیەت لەبەریەك هەڵبوەشێت و دیواری بەرلین بڕووخێندرێت و نەخشەیەكی تازەی سیاسی لەناوچەكە بێتەئاراوە، لەمەش خراپتر ئێستا ناتۆ و یەكێتی ئەوروپا و ئەمریكا، بە تەواوەتی گەیشتوونە قەناعەت، ئەو كاراكتەرانەی لەم گۆڕانكارییە رۆڵی كاریگەر و یەكلایی كەرەوەیان دەبێت، دەوڵەتە تەقلیدییەكانی پێشوو نین، بەڵكو كارەكتەرە غەیرەدەوڵەتییەكان، لە ئێستادا شەڕی سەرەكی نێوان گرووپی تیرۆریستی داعش وەك كاراكتەرێكی غەیرەدەوڵەتی و گرووپەكانی بەرەی نوسرە و ئەوەشی پێی دەگوترێت سوپای سووریای ئازاد و كەتائیبە شیعەكانی سووریا و حزبوڵای لوبنانی و حەشدی شەعبی شیعەكانی عێراق، ئەمانە هەموویان گرووپی غەیرەدەوڵەتین و ئاڕاستەی شەڕەكە دیاری دەكەن. لەناو ئەم هاوكێشەیەدا هەرێمێكی دیموكراتی هەیە كە باشووری كوردستانە، ئەم هەرێمە راستە هەموو سیفەتێكی دەوڵەتی بە ئەمری واقیع وەرگرتووە، بەڵام هێشتا هەر وەك كاراكتەرێكی غەیرەدەوڵەتی لەم شەڕەدا سەیر دەكرێت، تەنیا ئەم كاراكتەرەش هەتا ئێستا توانیویەتی ئاڕاستەی شەڕەكە بۆ بەرژەوەندیی جیهانی ئازاد و هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی تیرۆیستانی داعش رێكبخاتەوە، لەم حاڵەتەدا خەریكە ئاڕاستەی تێڕوانینی ناتۆ و یەكێتی ئەوروپا و ئەمریكا دەگۆڕێت بۆ ئەوەی پێش هەرشتێك گرنگە كە هەرێمی كوردستان لە عێراقدا بە زوویی بگۆڕێت بۆ دەوڵەتێكی سەربەخۆ، بۆ ئەوەی ئەم دەوڵەتە سەربەخۆیە ببێتە پێگەی سەرەكی و هاوپەیمانی تازەی ناتۆ و ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا، بۆ ئەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی تازە، لانیكەم بەرەو دیموكراتی و فرەیی و لێبووردەیی هەنگاو بنێت، نەك وەك ئەو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەی كە هەرسێ دەوڵەتی سەرەكی سعودیەو ئێران و توركیا بیری لێدەكەنەوە.
ئەو نەخشەیەی سایكس پیكۆ
كە ئاكامی شەڕی یەكەمی جیهان فەرزی كرد
نەخشە ئەسڵییەكەی سایكس پیكۆ كە لە ساڵی 1916 هەردوو دیپلۆماتكاری گەورە مارك سایكس -ی بەریتانی و فرانسۆ جۆرج پیكۆ-ی فەرەنسی لەسەری رێككەوتن، لە بنەڕەتدا بۆ دابەشكردنی میراتی دەوڵەتی عوسمانی بووە بە توركیای ئێستاشەوە، بەڵام لەگەڵ دەستپێكی شەڕ، گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا هات، واتە توركیای ئەتاتورك بووە دەوڵەتێك لە دەرەوەی نەخشەی سایكس پیكۆ، هەروەها لەو كاتەی فەرەنسا و بەریتانیا پلانی شەڕیان بۆ داگیركردنی سووریا و عێراق و حیجاز بەڕێوەدەبرد و لە شەڕدا بوون، میسر سەربەخۆیی راگەیاند، ئەمە لەگەڵ ئەوەی نۆكەندی سویس هەر لە ژێر دەسەڵات و نفوزی فەرەنسا و بەریتانیا بوو هەتا ساڵی 1956، هەر بۆیە لە دوای تەسلیمبوونی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی 1918 – 1925 بەردەوام دانوستاندن و پەیمان ئیمزاكردن بووە بۆ چۆنیەتی نەخشەی سایكس پیكۆ-ی دوای شەڕ.
پڕۆفیسۆر مارینا ئۆتاوا لە توێژینەوەكەیدا بە ناونیشانی «با لە سایكس –پیكۆ فێر بین»، جەختی لە سەر ئەوە كردۆتەوە، دوای نیشتنەوەی تەپ و تۆزی رووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، ئەو فاكتەرانە چی بوون كە لەبیركران و دەركەوت ئەو نەخشەیە بۆ ناوچەكە گونجاو نییە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیاردا پڕۆفیسۆر ئۆتاوا، ئەم خاڵانەی دەستنیشان كردووە:
1. بەریتانیا و فەرەنسا خۆیان بوونە هۆكاری بزواندنی سۆزی قەومیەی عەرەبی لە ناوچەكە بۆ ئەوەی دژی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی راپەڕن. بەریتانیا و فەرەنسا ئەمەیان بۆ ئەوە نەبوو دەوڵەتی سەربەخۆ بۆ عەرەب درووست بكەن، بەڵكو بۆ ئەوەیان بوو، كۆمەڵێك دەوڵەت درووست بكەن كە بەوەكالەت بەرژەوەندییەكانی فەرەنسا و بەریتانیا بپارێزن، بۆیە ئەم دوو دەوڵەتە هێندەی حیسابیان بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆیان كردبوو، یان هێندەی لە هەوڵی ئەوەدا بوون كە بەرژەوەندییەكانی خۆیان دژی ئەوی دیكە بپارێزن، هێندە لە خەمی ئەوەدا نەبوون، بەوەی ئایا دوای بزواندنی هەستی قەومیەی عەرەبی و كاردانەوەیان بەرامبەر داگیركاری فەرەنسا و بەریتانیا چۆن رەفتار دەكەن؟
2. لایەنێكی دیكەی خراپیی نەخشەی سایكس پیكۆ وەك ئەوەی ئاكامی شەڕی یەكەمی جیهانی فەرزی كردووە، نەك نەخشە ئەسڵییەكەی كە فرانسوا پیكۆ و مارك سایكس دایانڕشتووە، ئەوەیە نەخشەكەی دوای شەڕ بۆتە رێككەوتنێكی نێودەوڵەتی، نەك نەخشەیەكی كۆلۆنیاڵی بە كۆتاییهاتنی ئیمپریالیزم بگەڕێنەوە بۆ نەخشەی ئەسڵیی ناوچەكە، بۆیە لەمبارەوە ئەگەر نەخشە ئەسڵییەكە جێبەجێ بكرایە، لەگەڵ كۆتاییهاتنی ئیمپریالیزم و سەربەخۆیی دەوڵەتەكان، دەگەڕانەوە بۆ نەخشەی سرووشی دەوڵەتەكان.
3. سەركەوتنی كەماڵ ئەتاتورك بە دامەزراندنی توركیای نوێ و هەڵوەشانەوەی خەلافەتی ئیسلامی بە فەرمی لە ساڵانی ببیستەكانی سەدەی رابردوو، هەروەها بە گۆڕینی ئاراستەی توركیا بەرەو سیستمێكی سكولاریزم و لە سەرووی هەموو ئەمانەشەوە قبووڵكردنی فەرەنسا و بەریتانیا بەم دەوڵەتە تازەیە وەك دەوڵەتێك لە دەرەوەی نەخشەی سایكس پیكۆ، پاشانیش بوونی توركیا بە دۆستی رۆژئاوا و كۆتاییهێنان بە دوژمنایەتی نێوان عوسمانییەكان و رۆژئاوا، بووە هۆكاری ئەوەی نەخشە ئەسڵییەكەی سایكس پیكۆ كۆتایی پێبێت.
4. لە نەخشە ئەسڵییەكەی سایكس پیكۆ-دا، رووسیای قەیسەری وەك هاوپەیمانی شەڕ مامەڵەی لەگەڵ كراوە، بۆیە جیا لەو ناوچانەی كە دیاریكراون بۆ فەرەنسا و بەریتانیا، لە هەمانكاتدا هەندێك ناوچەش دیاریكراون كە بكەونە ژێر چاودێری نێودەوڵەتییەوە، بۆ نموونە فەلەستین، بەڵام دوای رووخانی قەیسەر و سەركەوتنی شۆرشی بەلشەفی، رووسیا لە هاوپەیمانەوە بووە دوژمنی رۆژئاوا، بۆیە ئەو ناوچانەی كە دانرابوون بخرێنە ژێر چاودێری نێودەوڵەتی لەلایەن بەریتانیاوە داگیركران.
5. لە دوای شەڕ فەرەنسا و بەریتانیا دووچاری قەیرانێكی ئابووری گەورە هاتن، كەوتنە ژێر گوشاری ئەوەی هێزەكانیان بكێشنەوە و پیاوەكانیان تێكەڵاوی ژیانی مەدەنی بكرێنەوە، ئەمە وایكرد وینستۆن چەرچڵ كە وەزیری كاروباری كۆلۆنیاڵییەكان بوو لە بەریتانیا، هێزێكی كەم لە ناوچەكە بهێڵێتەوە و زیاتر پشت بە هێزی ئاسمانی ببەستێت (هەمان سیاسەتی ئێستای ئیدارەی ئەمریكا لە عێراقدا) بۆیە ئەمەش وایكرد كە بەریتانیا نەتوانێت لە عێراقدا سەقامگیری دروست بكات و دامەزراوەكانی دەوڵەت بەوجۆرە بونیاد بنێتەوە كە ناسنامەی نیشتمانی هاوبەش دروست بكات.
6. دوای كۆتایی شەڕی یەكەمی جیهان و دامەزراندنی كۆمەڵەی گەلان و هاتنە ناوەوەی ئەمریكا بۆ جێبەجێكردنی بەندەكانی كۆمەڵەی گەلان، ئەو ناوچانەی كە كەتبوونە ژێر دەسەڵاتی فەرەنسا و بەریتانیا كران بەناوچەی ماندێتی بەریتانیا و فەرەنسا لە چوارچێوەی بەندەكانی كۆمەڵەی گەلان، بەپێی ئەم بەندانە دەبوو فەرەنسا و بەریتانیا، چاودێری راستەوخۆی ئەو دەوڵەتانە بكەن، هەتا دانیشتووانە لۆكاڵەكانی فێردەبن حوكمڕانیی خۆیان بكەن، بەڵام لەبەر ئەوەی لە میراتی ئیمپریالیزمی فەرەنسا و بەریتانیادا كەلتوورەكە بەو شێوەیە بووە، بە هێزێكی كەم كۆنتڕۆڵ بكەن و بە خەرجییەكی كەم ئیدارەی ئەو وڵاتانە بەڕێوە بەرن، بۆیە نەتوانرا دامەزراوەی ئەوتۆ لەو وڵاتانە دابمەزرێت كە بتوانێت حوكمڕانیی باش پیادە بكات، بۆیە بارودۆخەكە ئاڵۆزی و ناسەقامگیری لێكەوتەوە و بۆ هێنانەئارای سەقامگیری پەنایان بۆ دەسەڵاتی تۆتالیتاری برد.
7. سنوورە دەستكردەكانی ئەم دەوڵەتە تازانە، شێوازێك لە فرەیی ئایینی و نەتەوەیی پێكەوە كۆكردبووەوە، لەناو ئەم سنوورە دەستكردانە، بەریتانیا و فەرەنسا هەوڵیان دا شێوازێك بۆ رێكخستنی فرەیی ئایینی و نەتەوەكان دابمەزرێنن، زیاتریش جەختیان لەسەر دەسەڵاتی سەنترالیزم و سەپاندنی سەقامگیری بە رێگەی هێز و توندوتیژی كردەوە، هەر ئەمەش وایكردبوو، ئەوەی لە میراتی فەرەنسا و بەریتانیا بۆ دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەجێما، ئەو سوپا بەهێزە بوو كە گەلەكەی خۆی سەركوت دەكرد، هەروەك سوپاكەی سەدام حوسێن و سوپاكەی حافز ئەسەد و ئێستای بەشار ئەسەد.
ئەگەر بە خێرایی سەرنجێكی كورت لەسەر ئەو خاڵانە دەر ببڕین كە پڕۆفیسۆر ئۆتاوا لە توێژینەوەكەیدا ئاماژەی پێكردووە، هەست دەكەین هەتا ئێستا هێزە نێودەوڵەتییەكان دەیانەوێت هەموو ئەو فاكتەر و كاراكتەرانە لەبیر بكەن، كە سەرەنجام دەبێتە هۆكاری سەقامگیر و ئاشتی لە ناوچەكەدا، بەڵام لە ئێستادا لەبەر ئەوەی بارودۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە شێوەیەكی ئەوتۆ بۆتە هەڕەشە بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی، زیاد لەمەش لەناو ئەوروپادا كاراكتەری دیكە بوونەتە گەمەزانی ناو ئەم پرۆسەیە، پێدەچێت ئەمجارەیان نەتوانن ئەو فاكتەرانە لەبیر بكەن، كە دەبنە فاكتەری سەرەكی لە سەقامگیری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی تازەدا، بەتایبەتیش دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان كە تەنیا رێگەیە بۆ دووبارە گێڕانەوەی سەقامگیری لە ناوچەكە.
دەوڵەتی كوردستان مۆدێلێكی تازەی
بونیادنانەوەی دەوڵەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا
ئەگەر لە ئێستادا هێزە گەورە نێودەوڵەتییەكان بیانەوێت بە رێگەی پەیوەندی و هاوپەیمانیەتی لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكە سەقامگیری بگێڕنەوە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەوا لە ئێستادا ئەو دەوڵەتانە بریتین لە: (ئێران، توركیا، سعودیە)، ئەم سێ دەوڵەتەش هەر یەكەیان جۆرە پلان و بەرنامەیەكیان هەیە بۆ ئایندەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆیە هاوپەیمانی كردن لەگەڵ هەر یەكێك لەو سێ دەوڵەتە، دەبێتە هۆكاری ئەوەی ناوچەكە بەرەو ناسەقامگیری زیاتر و ئاژاوەو پاشاگەردانی زیاتر ببات، لەم رووەوە هێزە گەورەكان لە هەوڵی ئەوەدان ئەم سێ دەوڵەتە گەورەیە تەنیا وەك دەوڵەتێك بیربكەنەوە و خەریكی سنوورە تەقلیدییەكانی خۆیان بن، نەك بەرنامە و پلانی خۆیان بۆ گۆڕانكاری لە ناوچەكە جێبەجی بكەن، بەڵام ئەم هیوا و ئاواتەی هێزە گەورەكان بە ئەمریكاشەوە لەسەر ئەرزی واقیع شتێكی دیكە دەڵێن و هەرسێ دەوڵەتە سەرەكییەكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست خەریكی جێبەجێكردنی بەرنامە و پلانی خۆیانن، هەر یەكێك لەم دەوڵەتانەش بە شێوەی شەڕی بەوەكالەت رۆڵی خۆیان لە بارودۆخەكە گێڕاوە، بۆیە ئێستا كە سەیری بارودۆخی شڵەژاوی ناوچەكە دەكەین، دەبینین بارۆدخەكە بە جۆرێك لەبەریەك هەڵوەشاوە، نازانرێت كام لایەن هاوپەیمانی كام لایەنە و كام لایەن لەگەڵ كام لایەن شەڕدەكات.
لەوانەیە كاتێك ئەم دێڕانە دەخوێندرێتەوە، ئەو پرسیارە بێتە ئاراوە: ئایا بۆچی هێزە گەورەكان ناتوانن لەم هاوكێشەیەدا هاوپەیمانی لەگەڵ ئیسڕائیل بۆ رێكخستنەوەی ناوچەكە بكەن؟ دیارە وەڵامی ئەم پرسیارەش ئاشكرایە. راستە ئیسڕائیل دەوڵەتێكە لە رووی سەربازییەوە زۆر زۆر بەهێزە و توانای گۆڕینی هاوكێشەی سەربازی بە ئاسانی هەیە، بەڵام لەسەر ئاستی سیاسی و هەوڵەكان بۆ چارەسەری ئاشتییانەی بارودۆخەكە و گێڕانەوەی سەقامگیری بۆ ناوچەكە بە رێگەی دیپلۆماتی و سیاسی، رۆڵی ئیسڕائیل بارودۆخە ئاڵۆزتر دەكات، ئەم راستییانە پێمان دەڵێن كە كێشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە هێزی سەربازی و بەدەستێوەردانی سەربازی چارەسەر ناكرێت، دەبێت دەوڵەتێك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێتە ئاراوە و دابمەزرێت، كە بۆچوون و تێڕوانین و هەوڵەكانی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست جیاواز بێت لەو كاراكتەرە سەرەكییانەی كە ئێستا لە ناوچەكە بوونیان هەیە.
لە ئێستادا لە چوارچێوەی ئەو بارودۆخە ئاڵۆزەی ناوچەكەی پێدا تێدەپەڕێت، ئەزموونی هەرێمی كوردستان، وەك ئەزموونی دەوڵەتێكی تازە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دەوڵەتێك كە بیروبۆچوونەكانی لەگەڵ بەهاكانی جیهانی ئازاد یەك بگرێتەوە و تێڕوانینی ناسیۆنالیستی و مەزهەبی تێكەڵاوی سیاسەتی دەوڵەتمەداری نەكات، تەنیا و تەنیا ئەو دەوڵەتی ئەمری واقیعەیە كە ئێستا مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان سەرۆكایەتی دەكات.
دیارە لێرەدا ئاماژەكردن بۆ ئەو دەوڵەتی ئەمری واقیعەی كە مسعود بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، مەبەست لە شێوازی بەڕێوەبردنی دەوڵەتەكەیە، بەبێ ئەوەی پێگە جوگرافییەكەی، یان سنوورەكانی دیاری كرابن. راشكاوانەتر دەوڵەتێك پێویستە بوونی هەبێت، پێش ئەوەی بە تەواوەتی سنووری هەموو خاكەكەی دیاری كرابێت، ئاشكرایە لە ئێستادا پێویستە دەوڵەتی كوردستان بە ئەمری واقیع بوونی هەبێت، بەبێ ئەوەی بزانرێت ئەو خاكەی دەبێتە سنووری ئەم دەوڵەتە چەندە، بە دیوێكی دیكەدا دەوڵەتێك لەسەر ئەو خاكەی بە ئەمری واقیع بەڕێوەی دەبات، ئەوجا دوای سەركەوتنی ئەم مۆدیلەی دەوڵەت و چەسپاندنی پێگەی ئەم دەوڵەتە، دەكرێت بە شێوازی دانوستاندن و ئاشتییانە باس لە سنووری راستەقینەی ئەم دەوڵەتە بكرێت، بەڵام ئەوەی بۆ ئێستای جیهان بۆتە پێویستی، لەدایكبوونی ئەم مۆدێلەی دەوڵەتەیە، ئەم مودێلەی دەوڵەت ئەگەر سەرنج لە شێوازی دەوڵەتمەداری ناو دەوڵەتەكەی مسعود بارزانی بدرێت، هەست دەكەین لەیەك كاتدا ئەم خاڵانەی لە خۆیدا كۆكردۆتەوە:
تەنیا كوردستانە وەك دەوڵەتی ئەمری واقیع لەناو تەواوی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە (توركیا و سعودیە و ئێرانیشەوە) زۆر بە جددی شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش دەكات و كەلتووری ئەم دەوڵەتە ئەمری واقیعە ژینگەیەك نییە بۆ پەروەردەكردنی خۆماڵییانەی تیرۆریستان، نە لەسەر بنەمای مەزهەبی، نە لەسەر بنەمای قەومی و ناسیۆنالیستی.
دەوڵەتی ئەمری واقیعی كوردستان لەسەر ئاستی ئیقلیمی، تەنیا دەوڵەتە پەیوەندییەكی هاوسەنگی لەگەڵ هەر سێ هێزە گەورەكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست (توركیا و ئێران و سعودی) هەیە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەم دەوڵەتی ئەمری واقیعەی ئێستا بوونی هەیە و بەرژەوەندی هاوبەشی لەگەڵ ئەو دەوڵەتانە لەسەر بنەمای رێز و بەرژەوەندی باڵای نەتەوەیی هەیە، چوارچێوەی پەیوەندییە دەوڵەتییەكانی كوردستان لەگەڵ هەرسێ دەوڵەتەكە بۆ بەرژەوەندی هاوبەشی نەتەوەیی هەمووانە.
دەوڵەتی ئەمری واقیعی كوردستان، كێشەی لەگەڵ هیچ ئایینێكی ئاسمانی و زەمینی نییە لە ناوچەكەدا و رێزی هەموو ئایین و پێكهاتەكان دەگرێت لە ناو سنووری سیاسی ئەم دەوڵەتە ئەمری واقیعەدا، بە هەمان شێوە هیچ كێشەیەكی لەگەڵ بەها و كەلتووری دیموكراتی و جیهانی ئازاددا نییە.
دەوڵەتی ئەمری واقیعی كوردستان، هەر بە توانای خودی خۆی توانیویەتی ژێرخانێكی گەورە بۆ سەربەخۆیی ئابووری خۆی دابڕێژێت، لە هەمانكاتدا بە هاوكاری هاوپەیمانان ئێستا لە قۆناخی بونیادنانی ژێرخانێكی پتەوە بۆ دامەزراندنی سوپایەك كە توانای ئەوەی هەبێت خاكەكەی لە تیرۆریستان بپارێزێت و توانای ئەوەی هەبێت دیموكراتییەت و پێكەوەژیان و لێبووردەیی پێكەوە كۆبكاتەوە.
ئەم خاڵانە و چەندین خاڵی دیكەش كە هێزی پێشمەرگەی كوردستان لە مەیدانەكانی شەڕی دژی تیرۆریستان توانیویانە شكستی گەورە بە سەر تیرۆریستانی داعش بهێنن، زەمینەی ئەوەی درووست كردووە، جیهان هەوڵبدات سوود لە هەڵەكانی سایكس پیكۆ وەربگرێت و بۆ داڕشتنەوەی نەخشەی تازەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و گێڕانەوەی سەقامگیری و تەناهی لە ناوچەكە هەنگاوی یەكەم لە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستانەوە دەست پێبكات.





پاساوەكانی دژی سەربەخۆیی كوردستان بەسەرچوون

لە كاتێكدا سەرتاسەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە هەرەس و داڕووخاندایە، ئەوا ناسیۆنالیزمی كوردی بۆتە واقیعێك لەم ناوچەیە. كاتی ئەوە هاتووە چیتر مشتومڕی ئەوە نەكەین كە ئایا كورد شایستەی ئەوەیە ببێتە خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆ، یان نا. چونكە نزیكەی 40 ملیۆن كورد لە توركیا و عێراق و ئێران و سووریادا دەژین و ئەوان گەورەترین گرووپی ئیتنین كە مومارەسەی مافی بڕیاردانی چارەنووسیان نەكردووە. بۆ ماوەیەكی زۆر كورد كۆششی كردووە لە پێناوی سەربەخۆییدا، بەڵام ئەو دەوڵەتانەی تێیدا ژیاون، هەمیشە بەرهەڵستی ئەم هەوڵەیان كردووە. ئەمەریكا و هاوپەیمانە رۆژئاواییەكانی بەرهەڵستی سەربەخۆبوونی كوردیان كردووە، لەبەر ئەوەی نیگەران بوون لەوەی ببێتەهۆی ناسەقامگیركردنی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی لەرزۆك!
پاساو و بیانووەكانی دژ بە سەربەخۆبوونی كورد بەسەرچوون. مەسەلەكە ئەوەیە نییە ئایا پێویستە جیهان رێگەبدات كوردان ببنە خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان. بەڵكو مەسەلەكە بریتییە لە هەنگاوهەڵگرتنی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پێ بە پێی ئەو كارانەی كورد ئەنجامی داون. لە عێراق و سووریا، گرووپە كوردییەكان دەوڵەتی تایبەت بە خۆیان دامەزراندووە-ئەگەرچی دەوڵەتی ئەمری واقیعە- بێ ئەوەی چاوەڕێی مۆڵەت وەرگرتن بكەن. ئەمانە دەوڵەتی سەربەخۆیی تەواو گەشەكردوو نین كە خودان پەیوەندی دیپلۆماسی بن لەگەڵ نەتەوە یەكگرتووەكان و لەسەر ئاست جیهانی ئیعتیرافیان پێكرابێت. بەڵام ئەمە نەبۆتە رێگر، لەبەر ئەوەی سەلماندوویانە بێ ئەوەش دەتوانن كاروبارەكانی خۆیان بەڕێوە ببەن. لە ئێستادا پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا ئەمەریكا و ئەوانی دیكە خۆبەڕێوەبەری كورد قبووڵ دەكەن؟ لە ئێستادا ئەمە پرسێكی بەپەلەترە بە لەبەرچاوگرتنی گرنگیی كورد لە عێراق و سووریا بۆ شەڕكردن لە دژی دەوڵەتی ئیسلامی كە بە شێوەیەكی بەربڵاو بە داعش ناسراوە.
سەرچاوە: بۆچی ئێستا سەروەختی كوردستانی ئازادە؟
نووسینی: ئەلیزا ماركوس
لە سایتی “the daily beast”دا بڵاو كراوەتەوە.