«ئەو دەوڵەتەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئێمە پێی ئاشناین لە ئاوابوون و لە ناوچووندان، دژوارە ببینین جارێكی دیكە ئەو تەنە تێكشكاوە، پێكەوە گرێ بدرێتەوە. بۆ ئەوەی زیاتر لەم پرسە دڵنیا بین، ئەوا دەڵێین زۆرێك لە دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەوڵەتی ناشەرعین. رەنگە ئەوان لە رووی نێودەوڵەتییەوە دانپێدانراو بن، بەڵام حكومەتەكان مومارەسەی دەسەڵاتێكیان كردووە كە زیاتر لە رێی داپڵۆسین و هەندێ جار لە رێی تیرۆریشەوە كاریان بۆ بەردوامبوونیان كردووە. لە زۆر شوێن سنوورە جوگرافییەكان لە باری شلۆقیدان. ئەگەر بڵێین بوونیشیان هەیە، ئەوا بە زۆری لە خەیاڵی سەركردەكان و داڕێژەرانی نەخشەی دەوڵەتان و رێكخراوەكانی نەتەوە یەكگرتووەكاندا بوونی هەیە. دەوڵەتان بە دوو شێوەی زەق كۆنتڕۆڵیان لەدەست داوە: لە رووی سیاسی و عەمەلی و لە رووی ئیدارییەوە، هەروەها لە روانگەی دڵسۆزی و مەیلی بەشێكی بەرفراوانی دانیشتووانەكەیان. لە ئێستادا ئاشكرایە كە چیتر هەردوو دەوڵەتی سووریا و عێراق ناتوانن ئەركە تەقلیدییەكانی خۆیان ئەنجام بدەن، وەك كۆكردنەوەی باج و بە سەربازگرتن لەسەر ئاستی نەتەوەیی. ئەم دەوڵەتانە ناتوانن چاودێرییەكی كارای سنوورەكانیان بكەن. پێدەچێت سوننەكانی عێراق و سووریا خاڵی هاوبەشیان زیاتر بێت، بە بەراورد بەو زەمینە هاوبەشەی لەگەڵ هاونیشتمانییەكانیاندا هەیانە. بە هەمان شێوە، میلیشیا شیعەكانی عێراقیش پیێیان باشترە بە پشتیوانی ئێران شەڕ بكەن، نەك ملكەچی فەرمانەكانی حكومەتی عێراق بن. لە لوبنانیش حزبوڵای شیعە، جۆرێكە لە هێزێكی نایاسایی چەكداری كە چالاكییەكانی لە چوارچێوەی دەوڵەتێكدا سنووردار نین، وەك دەبینین بە هۆی دەستێوەردانی لە دژی حوسیە شیعە یاخیبووەكانەوە لە یەمەن هەڕەشە لە سعودیە دەكات.
سەرچاوە: واشنتۆن پۆست- ئایندەی پشێویی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست
نووسینی: هێنری باركی


بەرگی شكست بۆتە كاڵا بۆ بەری
دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست
رۆژگاری دوور و درێژی شكستهێنانی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ئەداكردنی ئەركە بنەڕەتییەكانیان، كێشە چارەسەرنەكراو و هەڵپەسێردراوەكان و ناكۆكییە درێژخایەنەكان و تەنگژە قووڵەكانی ئەم ناوچەیە سەریان كێشا بۆ سەرهەڵدانی دۆخێكی ئەوتۆ كە بەرگی شكست بۆتە كاڵای باڵای ئەم دەوڵەتانە و سنوورەكانی دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە لەبەریەك هەڵدەوشێننەوە، پایە و بنچینە بنەڕەتییەكانی ئەو نیزامەی ئەم دەوڵەتانەی لەسەر راوەستابوو، ئێستا لە داڕووخان و داخورانێكی خێرادایە، گەشەی ئابووری و سەقامگیری سیاسی بۆتە كاڵایەكی دەگمەن و لە هەمووشی مەترسیدارتر لە ناوچوونی تەبایی و ئاشتی كۆمەڵایەتی و بڵێسەسەندنی ئاگری شەڕ و ناكۆكییە تائیفەگەرییەكانە.
ئەوەی مایەی تێڕامانە نەك نەتوانراوە سنوور و مەودای ئەم كێشە و گێژاو و ئاڵۆزییانە بەرتەسك بكرێنەوە، بەڵكو تا دێت پانتایی شەڕەكان بەرفراوانتر دەبن، كێشە و ناكۆكییەكان قووڵتر دەبنەوە، كاریگەری هێزە دەرەكییەكان لەسەر رەوت و رەوشی ناوخۆیی وڵاتانی ناوچەكە زیاتر دەبێت. لە هەمان كاتدا رۆژ بە رۆژ دەسەڵاتی دەوڵەت داكشانی زیاتر بە خۆوە دەبینێت، سەرئەنجام بۆشاییەك درووست بووە كە كاراكتەرە نادەوڵەتییەكان بەوپەڕی گوڕ و تینەوە هەوڵی پڕكردنەوەی دەدەن. ئەوەی جێی ئاماژەپێكردنە ئەوەیە كە سەرەڕای ئەوەی نیزامە كۆنەكە تێكشكاوە، ئەوا هیچ نیزامێكی نوێ گەڵاڵە نەبووە و لە ئاسۆدا دەرنەكەوتووە. رواڵەتێكی دیكەی ئەو هەلومەرجە باڵادەستەی ئێستا ئەوەیە كە چیتر كێشەكان لە سنووری دەوڵەتێكدا قەتیس نابن، بەڵكو كاریگەرییەكانیان دەپەڕێتەوە بۆ وڵاتانی دیكە و ئاسەوارەكانی پەلدەكێشن بۆ دراوسێكانیان. هەموو ئەوانەش دۆخێكیان درووست كردووە كە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆتە گۆڕەپانێكی كراوە بۆ دەستێوەردانی دەرەكی، بە چەشنێك جڵەوی دەستپێشخەری و چارەسەرەكانیش لە دەستی دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە دەرچووە. هەربۆیە لە ئێستادا پێناچێت دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە نە ئیرادە و نە توانای ئەوەیان هەبێت گرژی و ئاڵۆزییەكان یەكلا بكەنەوە. كەواتە هەموو ئەوانە پێویست بە هەڵوەستەكردن دەكات بۆ تێڕامان لەو هاوكێشە و پەرەسەندنە نوێیانەی هاتوونەتەئاراوە.
پانتاییە حوكمڕانی نەكراوەكان
یەكێك لە زەقترین شكستەكانی دەوڵەتانی ناوچەكە ئەوەیە چیتر پێناسەكەی كۆمەڵناسی ئەڵمانی، ماكس ڤێبەر-یان بەسەردا جێبەجێ نابێت، ئەو لە پێناسەكەیدا باس لەوە دەكات كە دەوڵەت مافی بەكارهێنانی توندوتیژی شەرعی هەیە لە پاراستنی خاكەكەی، بەڵام ئەگەر لە راستییەكان سەر ئەرزی واقیع بڕوانین، ئەوا ئاشكرایە داڕووخانی سەروەری ئەم دەوڵەتانەیە بەو مانایەی چیتر هێزی ناچاركردن و بەكارهێنانی توندوتیژی شەرعی تەنیا لە دەستی دەوڵەتدا نەماوەتەوە، ئێستا هێزگەلێكی دیكە هەن كە لە دەرەوەی چەتری دەوڵەت مومارەسەی ئەم مافە حەسرییەی دەوڵەت دەكەن. دەكرێت ئەم مەسەلەیە بە پرسی شڵەژانی دۆخە ئەمنییەكەوە لەم وڵاتانەدا گرێ بدەینەوە. بۆیە هاووڵاتیان هەست ناكەن چیتر دەوڵەت ئەو سایە و سێبەرەیە كە دڵنیابن لەوەی ماف و ژیانیان پارێزراو دەكات. ئەمەش مانای ئەوەیە پایە و ستوونە بنەڕەتییەكانی ئەو دەوڵەتانە داڕووخاوە . لەمبارەوە هەروەك توێژەری ئەڵمانی ڤۆلكەر پێنسەر، لە موحازەرەیەكدا بە ناونیشانی: “The end of the Middle East as we know it” دەڵێت، ئەو دەوڵەتانە ناتوانن لە ئاست ئەركەكەدا بن و ئەم بەرپرسیارێتیە لە ئەستۆ بگرن، لە هەمان كاتدا ئەم ئیرادە و ویستە لە هێزە دەرەكییە سەرەكییەكانیشدا بەدی ناكرێت، هەروەها ئەو باوەڕی وایە كە ئامانجی كاراكتەر، یان هێزە سەرەكییە نێودەوڵەتییەكان لە تێوەگلانیان لە بارودۆخەكە ئەوەیە ئیحتیوای هەڕەشەكانی ناوچەكە بكەن، نەك دووبارە دەست بە داڕشتنەوەی ئەندازەی دەوڵەتانی ناوچەكە، یان سیستمی ناوچەكە بكەن، هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی دژ بە داعش بەڵگەیەكە لەسەر ئەوەی خواستی ئەوان ئیحتیواكردنی هەڕەشە و مەترسییەكانە، نەك نەخشەكێشانەوەی ئەندازەی دەوڵەت و كۆمەڵگە و سیستمی ناوچەكە، واتە چیتر خواستێك بەدی ناكرێت لە نێو وڵاتانی فەرەنسا و بەریتانیا بۆ ئەنجامدانی سایكس پیكۆ-یەكی نوێ، نە ئەمەریكاش دەیەوێت رێككەوتنێكی چەشنی دایتۆن بسەپێنێت، ئیدی بەسەر سووریادا بێت، یان ئیسڕائیل، یاخود فەلەستین. كەواتە كار و كۆششی دەوڵەتانی ناوچەكە و كاراكتەرە سەرەكییە نێودەوڵەتیەكان لە بەرهەڵستیكردنی و بەرپێگرتنی هەوڵەكانی دووبارە نەخشەكێشانەوەی ئەندازەی سیستمی ناوچەكە و بونیادی دەوڵەتانی ناوچەكە چڕ دەبێتەوە
عێراق و سووریا
ئەو دوو دەوڵەتەی شكشت بۆتە چارەنووسیان
كێشەی جیهانی ئێستادا لەوەدا چڕدەبێتەوە كە نە دەتوانرێت پێشبینی پەرەسەندنەكان بكرێت، نە دەشتوانرێت بەر بە روودانیان بگیرێت، لە بەشێكیدا بێتواناییش لە بەرپێگرتن بە پەرەسەندنەكان لە بێتوانایی لە پێشبینیكردنی رووداوەكانەوە سەرچاوەی گرتووە. رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بەدەر نییە لەم هاوكێشەیە و بگرە بە تەواوەتی تێیدا بەرجەستەبووە و رەنگیداوەتەوە. بۆ نموونە شارەزایان ئاماژە بەوە دەكەن كە نەتوانراوە پێشبینی هیچ یەكێك لەم رووداوانە بكرێت، وەك جەنگی ساڵی 1973، دەستپێشخەری ئاشتییانەی ئەنوەر سادات، كوشتنی سادات، داگیركردنی عێراق لە لایەن كوەیت-ـەوە، راپەڕینە عەرەبییەكان لە دوای ساڵی 2011ـەوە، سەرهەڵدانی داعش و دەستێوەردانی سعودیە لە یەمەن و هێرشی رووسیا بۆ سەر كریما و.. هتد، كە هەموو ئەو رووداوانەش دەرهاویشتە و دەرئەنجامی گەورە و درێژخایەنیان لێكەوتەوە، بگرە دابڕانیان لەگەڵ دۆخی پێش روودانیاندا درووست كرد. لەبەر ئەوە پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا ئەم ناوچەیە هەمیشە لە بەردەم ئەگەری پێشهاتی چاوەڕواننەكراو و پەرەسەندنی پێشبینی نەكراودا نییە؟ ئەگەر وابێت، ئایا چۆن بتوانرێت بە چەشنێك جڵەوی رەوش و رووداوەكان بكرێت كە لانیكەمی سەقامگیری سیاسی و گەشەی ئابووری و دۆخێكی ئەمنی ئارام دەستەبەر بكات؟ هەروەها حاڵی حازر ناوچەكە دەستەویەخە بووە لەگەڵ پەرەسەندنی نوێ و بێ پێشینەدا، هەروەك ڤۆلكەر پێنسەر دەڵێت، هەموو ئەمانە بۆ یەكەمجار روودەدەن، ئێستا عێراق و سووریا بوونەتە شانۆ و چەقی ململانێی ئایدیۆلۆژی و جیوپۆلەتیكییەكان و ململانێكانی پەیوەست بە ناسنامە، بۆیە دوو دەوڵەتی هاوچەرخن كە شكست بووەتە چارەنووسیان، ئەویش لە بەشێكیدا دەگەڕێتەوە بۆ دەستێوەردانی دەرەكی و لە بەشێكیدا بۆ شكستی نوخبە مەحەلییەكە بۆ بنیادنانی سیستمێك كە هەمووان لە خۆبگرێت. بۆ یەكەمجارە سووریا و عێراق چیتر رۆڵێكی جیوپۆلەتیكی و چالاك ناگێڕن، بەڵكو خۆیان بوونەتە گۆڕەپان و شانۆی كار و چالاكییە جیوپۆلەتیكییەكان. هەروەها بۆ یەكەمجارە- كە رەنگە ئەمەیان گرنگتر بێت- شەڕی ناوخۆیی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا چیتر لە سنووری دەوڵەتەكاندا قەتیس نابێت. كەواتە رۆژ بە رۆژ هاوكێشەكان ئاڵۆزتر دەبن، نە دەتوانرێت بەر بە روودانی قەیران و تەنگژەكان بگیرێت و نە دەشتوانرێت كاتێك روودەدەن، ئیدارە و جڵەو بكرێن، بەڵكو لەگەڵ روودانیان بەرەو هەڵكشانی زیاتر دەچن و پتر تەشەنە دەكەن و رەهەندی نوێیان بۆ درووست دەبێت و هێز و كاراكتەری زیاتری دەستێوەردان درووست دەكەن.
ئەوەی چاوەڕوان دەكرێت ئەوەیە كە لە مەودای نزیكدا پشێوی و ئاڵۆزی و گێژاو و گەردەلوولی سیاسی و ئەمنی زیاتر باڵدەكێشن بەسەر ناوچەكەدا، لەبەر ئەوە هەروەك نووسەر و توێژەر ئەنیس سالم لە توێژینەوەیەكیدا بە ناونیشانی “Changing Regional Order” دەڵێت: حاڵی حازر گۆڕانكاری دراماتیكی لە باشوور و رۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست روودەدەن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی پێشبینیكردنی ئایندەی دوورمەودای ناوچەكە كارێكی زەحمەت بێت. هەروەها لە كاتێكدا ناكۆكیی نوێ سەریان هەڵداوە، ئەوا ناكۆكییە كۆنەكانیش درێژەیان هەیە و لە ئارادا ماون. هەر بۆیە كاتێك لە واقیعی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانین ئەوا ئەو راستییە بەدی دەكەین كە تەناتەت نەتوانرا ئیدارەی كێشە و ناكۆكییەكان بكرێت، هەروەها نەتوانراوە ئیحتیوای مەترسی و هەڕەشەكانیش بكرێت.
خاڵێكی دیكە كە شایستەی هەڵوەستەكردن بێت ئەوەیە تەناتەت راپەڕین و شۆڕشەكانی ئەم ناوچەیەش بە ئاكام و ئەنجامی خۆیان ناگەن، بۆ نموونە راپەرینەكانی بەهاری عەرەبی ئەگەرچی هەڵگری خەون و مژدەی گەورە بوون، بەڵام بە نائومێدی و تێكشكان كۆتاییان هات، ئەم نائومێدی و ئاژاوە و پشێوییەش لەم وڵاتانەدا گەورەترین شەپۆلی كۆچی لە مێژووی جیهاندا درووست كردووە.
كەواتە ئەگەر نەتوانرێت سیستمێكی نوێ لە ناوچەكەدا بنیاد بنرێ و ئەگەر چارەسەری كارا و ریشەییانەی كێشەكان نەدۆزرێتەوە، ئەوا چ چارەنووسێك چاوەڕێی ناوچەكە دەكات؟ سەبارەت بەم لایەنە سەنتەری كۆڕبەر بۆ كاروبارە نێودەوڵەتییەكان لە توێژینەوەیەكیدا بە ناوی: «دەوڵەتی ئیسلامی و ئایندەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست» لە بارەی سیناریۆكانی ئایندە ئاماژە بەوە دەكات كە: «بە رەچاوكردنی لەبەریەك هەڵوەشاندنەوەی سیستمی ناوچەكە، ئەوا نە دەوڵەتانی ناوچەكە و نە كاراكتەرە نێودەوڵەتییەكان ناتوانن سیستمێكی ناوچەیی نوێ دابمەزرێنن، ئەمەش سەردەكێشێت بۆ ئەوەی ناكۆكیەكان بچنە دۆخی سڕبوونەوە، ئەمەش ئەگەری هەڵكشانی زیاتری بارودۆخەكە لەخۆ دەگرێت. لەوەش زیاتر، دەبێتە هۆی داكشانی زیاتری دەستڕۆیشتوویی رۆژئاوا، لە ئەنجامدا رۆژئاوا كار بۆ بەهێزكردنی شەریكە ناوچەییەكانی خۆی دەكات».
پێگە و نەخشی كورد لە ناوچەكەدا
مۆدێلێكی سەركەوتوو لە ناوچەیەكی شكستخواردوودا
لە توێژینەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ژێر سێبەری دەوڵەتی ئیسلامیدا ئاماژە بەوە كراوە كە پێدەچێ ئەو نیمچە دەوڵەتانەی كە كورد خاوەندارین لە ناوچەكەدا، بەتایبەتی هەرێمی كوردستان لە عێراق، بەرجەستەبوونی خەونی نوخبە رۆژئاواییەكان بن، هەر لە لیبڕاڵەكانەوە بۆ موحافیزكارە نوێیەكانی ئەمەریكا – كە ماوەیەك پێش ئێستا لە ئارادا بوون-، ئەمەش حاڵەتێكی جیاوازە بە بەراورد بەو كێشە سەرەكییانەی لە ناوچەكەدا هەن. چونكە لەم هەرێمەدا قەوارەیەكی سیاسیی كارا بوونی هەیە، كە توانای ئەوەی هەبێت بونیادێكی كارای شێوە دەوڵەت دابمەزرێنێت، هەموو ئەمانە لە سەروەختێكدا كە پشێوی باڵی كێشاوە بەسەر ناوچەكەدا و سیستمی ناوچەیی لە لێكترازان و لەبەریەك هەڵوەشاندنەوەدایە. لەبەر ئەوە رەنگە لە نێو ئەم هەلومەرجە سەخت و دژوارەدا كوردان رێگەچارەیەكی دیكە شك نەبن، جگە لە خستنەگەڕی هەوڵەكانیان بۆ مومارەسەی مافی بڕیاردانی چارەنووس، چونكە رەوا نییە چیتر باجی هەڵە و شكست و داڕووخانی حوكمڕانی لە عێراقدا بدەن. لێرەدا دەتوانین ئاماژە بەوە بكەین كە كورد دەتوانێت بە پشتبەستن بە پاساوی بەهێز پێداگیری لەسەر پیادەكردنی مافی بڕیاردانی چارەنووس بدات، لە نێویشیاندا هەنگاو هەڵگرتن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ و گەیشتن بە ترۆپكی ئامانجەكانی خۆی. چونكە لە ئێستادا سەرجەم چاودێران و توێژەران كۆكن لەسەر ئەوەی عێراق بە جۆرێك تێكشكاوە كە چیتر نازناوی دەوڵەتێكی یەكگرتوو پڕ بە پێستی ئەم وڵاتە نییە و بگرە پایەكانی دەوڵەت بە جارێك لەم وڵاتەدا داڕووخان و حوكمڕانییەكەشی دووچاری شكستێكی گەورە بۆتەوە و لە هەندێ لە بەشەكانی وڵاتەكە لە رووی ئەمری واقیعەوە دەسەڵاتی دەوڵەت كۆتایی هاتووە و لە چەند بەشێكیشیدا دەوڵەتی ئەمری واقیع درووست بووە. لێرەدا جێی خۆیەتی ئاماژە بە دوایین راپۆرت بكەین لەم بارەیەوە كە بە ناونیشانی: «بنیادنانی دەوڵەت لە كوردستانی عێراقدا» كە پرۆژەیەكە لە لایەن ئامۆژگای دیراساتی مافەكانی مرۆڤی سەر بە زانكۆی كۆلۆمبیا ئامادە كراوە و دەیڤید فیلیپس، كە بەڕێوبەری پرۆگرامی بنیادنانی ئاشتی و مافەكانە لەم ئامۆژگایە، خۆی بەڕێوەبەری ئەم پرۆژەیەیە. لەم راپۆرتەدا باس لەوە دەكەن هەوڵەكانی كورد بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی تایبەت بە خۆی خەونێكی رەوایە و شایستەی ئەوەیە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پشتیوانی لێبكات، بۆ بنیادنانی ئەم دەوڵەتەش پرۆسەیەكی ئارام و سەقامگیر هەبێت، لە راپۆرتەكەدا هاتووە: «قەیرانەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست-وەك داعش و شەڕی ناوخۆیی سووریا و شەپۆلی پەنابەران- بوونەتە جێی سەرنجی سیاسەتداڕێژەران، یەكێك لەو ناوچانەی شایستەی شیكردنەوەی زیاترە پەرەسەندنی پرۆسەی سەربەخۆبوونی كوردستانی عێراقە، هەرەسهێنانی سوپای عێراق و بە ئاسانی كۆنتڕۆڵكردنی ناوچە سوننەكانی عێراق لە لایەن داعشەوە راچڵەكاندن و بە هۆش هێنانەوەی چاودێران و سیاسەتداڕێژەرانە. عێراقێكی یەكگرتوو چیتر واقیعێك نییەو لەئارادا بێت. كەواتە پێویستە سیاسەتەكان بگونجێندرێن بۆ ئەوەی رەنگدانەوەی واقیعی سەر زەوی بن. لەگەڵ ئەوەشدا، هێشتا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەستبەرداری بیرۆكەی عێراقێكی یەكگرتوو نابێت.
ئەم تێڕوانینە پتر لە نێو ئەمەریكادا باڵادەستە، كە بە چەندەها ترلیۆن دۆلاری خەرجكردووە و پتر لە دەیەیەك لە راهێنانی دەستەبەركردووە و ژمارەیەكی زۆری گیانی سەربازەكانیشی لەدەست داوە. ئەو بونیادەی دەوڵەت كە لە رێككەوتنی سایكس-پیكۆی ساڵی 1916دا وێناكرا ئێستا لە سەروەختی داڕووخاندایە. سەقامگیری ناوچەكە پێویستی بە بیركردنەوەی نوێ هەیە.
كەواتە لێرەدا ئەوەی جێی سەرنجە درووستبوون و گەڵاڵەبوونی بۆچوون و تێڕوانینی نوێیە كە رایوایە دەستگرتن بە سیستمە كۆنەكەوە چیتر مایەی دەستەبەركردنی ئارامی و سەقامگیری نییە بۆ ناوچەكە، بەپێچەوانەوە لە ئێستادا سەقامگیری ناوچەكە بەندە بە پێداچوونەوە بە سیاسەتە پیادەكراوەكان و لەبەرچاوگرتنی ئەو واقیعە نوێیەی هاتۆتەئاراوە، واتە لەبری ئەوەی پێداگیری لەسەر گەڕاندنەوەی بارودۆخەكە بۆ باری رابردوو بكرێت، ئێستا درك بە مەحاڵی ئەم ئەركە و بە بێهودەیی ئەم هەوڵە دەكرێت، بۆیە بەو دەرئەنجامە گەیشتوون كە واقیعە نوێیەكە پێویستی بە بیركردنەوە و سیاسەتی نوێ هەیە. هەر لەبەر ئەم هۆكارەشە لەو توێژینەوەدا باس لەوە دەكرێت كە «هەر لە ساڵی 1991ـەوە كوردی عێراق دەوڵەتی ئەمری واقیعیان بنیادناوە. لە ماوەی دوانزە ساڵی دوای داگیركارییەكەی ئەمەریكاوە، كوردی عێراق هەوڵیان داوە كار لەگەڵ حكومەتە مەركەزییەكەی بەغدا بكەن. لەگەڵ هەرەسهێنانی عێراقیشدا، چیتر ئەوان ئەو كارە ناكەن. ئێمە نازانین چۆن و كەی ئەوان هەوڵی ئەوە دەدەن سەربەخۆبوونێكی رەسمی بەدەست بهێنن، بەڵام لە بەرژەوەندی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نییە بەربەست درووست بكات لە بەردەم خەونی رەوای كورد بۆ مومارەسەكردنی مافی بڕیاردانی چارەنووس. لە بری ئەوە پێویستە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كار لەگەڵ هەرێمی كوردستان و بەغدا و دەوڵەتە پێوەندیدارەكان بكات، بۆ ئەوەی پرۆسەكە بە پرس و راوێژ و بە شێوازێكی دیموكراتی و بەرپرسیارانە و سەقامگیرانە بەڕێوە بچێت.»
كەواتە دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆیی كوردستان لەگەڵ ئەوەی مافێكی رەوا و خەونێكی شەرعییە، هۆكارێكیشە بۆ سەقامگیری و ئارامی و دەبێتە مایەی چارەسەركردنی بەشێك لە كێشەكانی ناوچەكە.


رەنگە شەڕی ساردی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست
بەرەو شەڕێكی كراوە بچێت

عەرەبستانی سعودیە فڕۆكەی جەنگی رەوانە كردووە بۆ یەمەن بۆ گوزرەوەشاندن لە میلیشیا شیعە پاڵپشتیكراوەكان لە لایەن ئێرانەوە. لە عێراقدا ئەو هێزانەی لە لایەن ئێرانەوە چەكیان پێدەدرێت و مەشقیان پێدەكرێت، سەرقاڵی شەڕكردنن لە دژی میلیشیای سوننەكان كە لە لایەن سعودیەوە دارایی و چەكداریان بۆ دەستەبەر دەكرێت. هەروەها بە دووری هەزاران میل، ئیدارەی ئۆباما دەستەویەخەیە لەگەڵ قەیرانێكی نوێدا، رەنگە شەڕی ساردی درێژخایەنی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە سەروبەندی گەرمبووندا بێت.
سعودیە و ئێران، كە یەكەمیان هێزە سوننە سەرەكییەكەی جیهانی ئیسلامی و ئەوەی دووەمیان هێزە شیعە سەرەكییەكەی ئەو جیهانەیە، بە دەیان ساڵ و بە پەنهانی و بێدەنگی سەرقاڵی رەوانەكردنی چەك و پارە بوون بۆ هێزە هاوپەیمانەكانیان لە ناوچەكەدا، ئەمەش وەك هەوڵێك بۆ بنیادنانی دەستڕۆیشتوویی خۆیان لە سەر حیسابی یەكتر. واتە لە سێبەر و تاریكیدا ململانێ و ركابەری یەكتریان كردووە، واتە وەكیلەكانیان هەستاون بە ئەنجامدانی شەڕەكە لە بری ئەوان و لە بری ئەوانیش كوژراون. بەڵام دەستێوەردانی ریاز لە یەمەن رووی ئەو ناكۆكییەی بۆ سەرتاسەری جیهان هەڵماڵی، كە بۆی هەیە بۆ شەڕێكی كراوە لە نێوان هەردوو وڵاتەكەدا سەربكێشێت.
حاڵی حازر وەكیلەكانی ئێران و سعودیە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەگەڵ یەكتریدا لەشەڕدان. سەرۆكی سووریا، بەشار ئەل ئەسەد، كە هاوپەیمانێكی نزیكی ئێرانە، چەك و دارایی لە لایەن ئێرانەوە پێی گەیشتووە، هەروەها كەسانی سەر بە دەزگای هەواڵگری وڵاتەكەی و كەسانی قاڵبووی شەڕی وەك میلیشیای حزبوڵای لە لوبنانەوە بۆ هاوكاریكردنی ئەسەد رەوانە كردووە. لە هەمان كاتدا، سعودیە چەك و دارایی و كەل و پەلی رەوانە كردووە بۆ ئەو هاوپەیمانێتیە ناتۆكمەیەی كە شەڕی رووخاندنی ئەسەد دەكەن. هاوكاری دەرەكی دەبێتە هۆی ئەوەی شەڕە ناوخۆییە خۆێناوییەكەی وڵاتەكە درێژە بكێشێت، كە بە سەدان هەزار كەس تێیدا كوژراون، ملیۆنەها كەسیش بێ ماڵ و حاڵ بوون و شارێكی كۆنی وەك حەلەب بە راددەیەكی گەورە خاپوور بووە و هیچ لایەكیش لە سەركەوتنی كۆتایی نزیك نەبۆتەوە.
سەرچاوە: لە یەمەندا: بۆی هەیە شەڕی ساردی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ببێتە شەڕێكی گەرم
نووسینی: یوچی درێزەن
رۆژنامەی واشنتۆن پۆست






دوای ئازادكردنی شنگال
ئومێدی ئەوە پەیدا بوو ستراتیژیەتی ئۆباما بەرهەمی هەبێت

بەپێی لێكدانەوەی بەرپرس و شرۆڤەكارانی ئەمەریكا، بۆی هەیە گرتنەوەی شنگال و لەتكردنی رێگەی خێرای ستراتیژی 47 كە لە ژێردەستی دەوڵەتی ئیسلامیدا بوو، گوڕ و تین ببەخشێت بە ستراتیژیەتەكەی ئۆباما بۆ تێكشكاندنی گرووپێكی تیرۆریستی.
ئەو هێرشەی بۆ ماوەیەكی دوور و درێژ چاوڕوان دەكرا ئەنجام بدرێت، یەكێكە لە ئاماژەكان. ئەو بەرپرسانە دەڵێن: وا ستراتیژیەكەی ئۆباما لە دژی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و سووریا- كە رووبەڕووی رەخنەكەیەكی زۆر بۆوە و ستراتیژیەتێكی خاو بوو- دەرئەنجامی دەبێت.
ئەگەر هێزە كوردییەكان بتوانن پارێزگاری لە رێگەی خێرای 47 بكەن، ئەوا رێگەی سەرەكیی كۆمەكی هێزەكانی دەوڵەتی ئیسلامی دەبڕن، ئەو هێڵەی دەكەوێتە نێوان باشوور و ناوەڕاستی عێراق و بنكەی سەرەكییان لە رەققە كە دەكەوێتە باكووری سووریاوە. ئەو بەرپرس و شرۆڤەكارانە دەڵێن: ئەمەش وا دەكات گرووپەكە بە زەحمەت بتوانێت جووڵە بكەن بە هێزی پشتیوان و كۆمەك لە هەردوو بەرەی سنوورەوە.
جێفری وایت، كە شرۆڤەكاری دەزگای هەواڵگری ئەمەریكا بووە و ئێستاش توێژەرە لە ئامۆژگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی رۆژهەڵاتی نزیك، دەڵێت: داعشییەكان لە چەند بەرەیەكدا دووچاری فشاری زۆر بوونەتەوە، ئێستاش ئەوان دەبێت لەبارەی چۆنیەتی بڵاوەپێكردنی هێزەكانیان بڕیاری قورس بدەن.
جێفری وایت و دوو بەرپرسی دیكەی ئەمەریكا سەرنجی ئەوەیان داوە كە لە كاتێكدا گرتنەوەی شنگال سەركەوتنێكی گرنگە، بەڵام هێشتا رێگەیەكی دورودرێژمان لە پێشە بۆ تێكشكاندنی دەوڵەتی ئیسلامی، كە ئەوەی خستۆتەڕوو توانای خۆگونجاندنی لەگەڵ شكستەكاندا هەیە- و لە ماوەی 14 مانگی هێرشەكانی هاوپەیمانێتیەكە- بە سەرۆكایەتی ئەمەریكا هەر كاتێك هێرشی كرابێتەسەر لە شوێنێكی دیكە سەریهەڵداوەتەوە.
بەرپرسێكی ئەمەریكی، دەڵێت: لێرەدا شەڕی ئیستنزاف بەڕێوەدەچێت. بەڵام هێشتا دەوڵەتی ئیسلامی توانای زۆری هەیە و پێداگیرییەكی سەرسوڕهێنەری هەیە بۆ بەردەوام بوون تاوەكو مردن. بەرپرسەكان دەڵێن هەر هەوڵێك بۆ گرتنەوەی مووسڵ، -دووەم گەورەترین شاری عێراق - لە دەستی دەوڵەتی ئیسلامی، چەند مانگێكی پێدەچێت بۆ ئەوەی ئەنجام بدرێت، بەڵام لە بنەڕەتدا ئامانجی ستراتیژیەتەكەی ئۆباما كە لە ساڵی پاردا ئاشكرای كرد- دوای ئەوەی چەكدارانی دەوڵەتی ئیسلامی توانییان نەوایەك بۆ خۆیان لە سووریا دروست بكەن و دوای ئەوەی بەشێكی زۆری عێراقیان داگیركرد- ئەوەیە سەرەتا ئەم گرووپە گۆشەگیر بكرێت و دواتر تێكبشكێندرێت.
سەرچاوە: بۆی هەیە شەڕی شنگال گوڕ و تین بە ستراتیژیەتی ئۆباما دژی دەوڵەتی ئیسلامی بدات
نووسینی: جۆناسان لاندای و وارین سترۆبێڵ
لە سایتی رۆیتەرزدا بڵاو كراوەتەوە.