ئاكپارتی بە دوو ملیۆن دەنگی مەهەپە و یەك ملیۆن دەنگی هەدەپە زۆرینەی مسۆگەر كرد و حكومەت بە تەنیا پێكدەهێنێت

ئەگەر بەشێك لە مانشێتە سەرەكییەكانی رۆژنامەكانی توركیا لە دوای هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكانی 7ی تەمموزی رابردووەوە ئەوە بووبێت كە دەرئەنجامەكە بۆ پارتی دادوگەشەپێدان سەركەوتن بوو بە تامی دۆڕان، یاخود هەڵبژاردنێكی بێ براوە بوو، ئەوا ئەمجارە دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكان بە چەشنێك یەكلاكەرەوە بوون كە كاڵای سەركەوتنیان بە باڵای دادوگەشەپێدان-دا بڕی و تا هەڵبژاردنی داهاتوو لە ساڵی 2019 لاپەڕەی پێكهێنانی حكومەتی هاوپەیمانێتیان پێچایەوە، دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكانیش سەقفی سەرجەم پێشبینییەكانی تێپەڕاند، تەنانەت گەشبینترین راپرسییەكانی پێش هەڵبژاردنەكانیش چاوەڕوانی ئەم دەرئەنجامەی نەدەكرد بۆ پارتی دادوگەشەپێدان. واتە ئەنجامەكە زۆر زیاتر بوو لەو حیسابات و گرەوەی كە خودی ئەم پارتە هیواكانی لەسەر هەڵچنیبوو. واتە ئەگەرچی لە سەرەتاوە ئەردۆغان ستراتیژیەتی دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردنەكانی بە ستراتیژیەتێكی لەبار و بژاردەیەكی دروست دەزانی بۆ گەڕاندنەوەی ئەو دەنگانەی لە دەستی دابوون و بۆ بردنەوەی گرەوی زۆرینەی پەرلەمانی، بەڵام پێناچێت چاوەڕوانی ئەم ئاكامە گەورەیە بووبێت، لەبەر ئەوە بە هەموو پێوەرێك دەكرێت بڵێین: ئەمە دەرئەنجامێكی مایەی سەرسوڕمان بوو. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، دەرئەنجامێكی یەكلاكەرەوە بوو، كۆتایی بە باس و خواسی ئەگەرەكانی پێكهێنانی حكومەتی هاوپەیمانێتی هێنا و جڵەوی پێكهێنانی حكومەتی دایەوە دەست پارتی دادوگەشەپێدان. لەبەر ئەوە جیێ خۆیەتی لەسەر هۆكارەكانی ئەم ئاڵ و گوڕەی هەڵوێستی دەنگدەران و گۆڕانی نەخشە و هاوكێشە سیاسییە ناوخۆییەكان و قورسبوونی تای تەرازوی دادوگەشەپێدان و كەمبوونەوەی رێژەی دەنگەكانی هەر دوو پارتی مەهەپە و هەدەپە هەڵوەستە بكەین. چونكە ماوەی نێوان هەردوو هەڵبژاردنەكە كەم بوون، بەڵام ئەو گۆڕانكاریانەی لەو ماوەیەدا هاتنەئاراوە گەورە و گرنگ بوون- هەروەك ئاماژەمان پێكردن یەكلاكەرەوە و چاوەڕواننەكراو بوون-.
دەیەی لە دەستچوو و دەیەی سەقامگیری
ئاشكرایە ئەم هەڵبژاردنانە دوای پێنج مانگ لە نائارامیی ناوخۆیی و شڵەژانی رەوشی ئەمنیی وڵاتەكە و هاتنەئارای جەمسەرگیرییەكی توند و روودانی كار و كردەوەی تیرۆریستی دژ بە گردبوونەوە ئاشتیخوازەكان و هەڵگیرسانەوەی شەڕ و توندوتیژییەكان ئەنجام دران، دڵەڕاوكێی و نیگەرانی باڵی بەسەر بارودۆخی ناوخۆی وڵاتەكەدا كێشابوو. لە رووی سیاسییەوە رەوشەكە ناسەقامگیر بوو، گەشەی ئابووریی وڵات دووچاری سستبوون هاتبوو، بەهای لیرەی وڵاتەكە دابەزیبوو، بەڵام پارتی دادوگەشەپێدان زۆر سەركەوتووانە ئەو گەمەیەی كرد بە بانگەشەكردن بەوەی كە سەقامگیری و ئارامی و گەشەی ئابووری وڵاتەكە لەسەر دەستی ئەو دەگەڕێتەوە و هەموو ئەوانەش لەباردەچن، ئەگەر بە تەنیا جڵەوی حوكمڕانیی وڵات نەگرێتەوە دەست. هەر بۆیە باس لەوە دەكرێت لە كاتێكدا داودئۆغڵۆ راسپێردرابوو بۆ خستنەگەڕی هەوڵەكانی پێكهێنانی هاوپەیمانێتی لەگەڵ پارتەكانی دیكەدا، ئەوا رەجەب تەییب ئەردۆغان زۆر پەرۆشی بە سەرەنجام گەیشتنی ئەم كۆششانە نەبوو. هەر لەم روانگەیەشەوە عومەر تاشپینار شارەزای كاروبارەكانی توركیا دەڵێت: «ئەردۆغان خۆی ئەندازیاری درووستكردنی پشێوی كۆنتڕۆلكراوە controlled chaos” واتە بۆ مەبەستی گەیاندنی ئەو پەیامە بوو بە دەنگدەر كە ئەوان ئاڵاهەڵگری ئارامی و سەقامگیری و گەشەكردنن لەو وڵاتەدا و بەدەستهێنانی ئەو دەستكەوتانەش گرێدراوی حوكمڕانیی ئەوانە و حكومەتی هاوپەیمانێتیش دادی دەردەكانی خەڵك نادات.»
لێرەدا ئەوەی شایستەی سەرنجدانە ئەوەیە كە مێژووی ئەم دواییە خزمەت بەم تەرحەی پارتی دادوگەشەپێدان دەكات، لەبەر ئەوەی لە ماوەی 10 ساڵی 1992تا 2002 حكومەتە هاوپەیمانێتییەكاندا، خەڵكی توركیا تاڵاوی ناسەقامگیری سیاسی و هەڵاوسانی ئابووری و داڕمانی بەهای دراوی وڵاتەكەیان بوو، رۆژگارێكە رەنگە هیچ هاووڵاتییەكی توركیا ئومێد و خۆزگەی بۆ نەخوازێت بگەڕێتەوە، چونكە حكومەتە هاوپەیمانێتییەكان ناكارا و ناسەقامگیر و ناسەركەوتوو بوون. ئەمەش لە لایەن پسپۆڕانی زانستی سیاسەتەوە بە دەیەی لە دەستچوو –the lost decade-ناوزەد كراوە، بە پێچەوانەوە، لە دەیەی دواتردا خەڵكی وڵاتەكە شاد بوون بە شیرینیی ئارامیی سیاسی و بووژانەوەی ئابووری و باشتربوونی بار و گوزەرانی ژیانیان، كە هەروەك هینری باركی توێژەر لەسەر كاروباری كورد و توركیا دەڵێت: «تا راددەیەك زۆر توركیا بووە وڵاتی چینی ناوەند، كە خەڵكی خەمی پاراستنی ئاستی بەرەوپێشچووی ژیان و رەوانەكردنی منداڵەكانیان بن بۆ قوتابخانە.» هەر بۆیە ئەم 10 ساڵە بە دەیەی سەقامگیری the stable decade وەسفكراوە. كەواتە لێرەوە دەتوانین ئاماژە بەوە بكەین كە ئاڵۆزبوونی رەوشە ئەمنییەكە و سەرهەڵدانی تەنگ و چەڵەمەی ئابووری و تێكچوونی باری سیاسی وڵاتەكە سێبەری چڕیان بەسەر كەشی هەڵبژاردنەوە هەبوو، دەنگدەریش هەل و مەرجی ئەم پێنج مانگەی بە هەل و مەرجی باڵادەستی سەروەختی دەیەی لە دەستچوو شوبهاند. لێرەدا پارتی دادوگەشەپێدان ئەو وێنەیەی رەواج پێدا كە ئەو هەڵگری كلیلی سەقامگیریی سیاسی و نهێنی پەرەپێدانی ئابوورییە، كە مێژووی دەیەی سەقامگیرییش خزمەتێكی زۆری ئەم پارتەی كرد لەم تەرحەیدا. تەنانەت هەروەك سۆنار چاپتای توێژەری كاروباری توركیا لە ئامۆژگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی رۆژهەڵاتی نزیك دەڵێت: «ئەگەر وا وێنای بكەین كە هەڵبژاردن و هاوكێشەكە لە نێوان دوو بژاردەی ئازادی- بە رەچاوكردنی ئەو رەخنانەی لە پارتی دادوگەشێدان دەگیرێت لە بەرتەسكردنەوەی ئازادیی رادەربڕین و ئاسایش، ئەوا هاووڵاتیان ئاسایش و ئارامییان هەڵبژارد»، ئەگەرچی ئەمە لە مەودای دووردا ئاكامی سلبی لێدەكەوێتەوە، بەڵام لە مەودای نزیكدا هاوكار و یارمتیدەرە بۆ هێوركردنەوەی بارودۆخەكە بە لەبەرچاوگرتنی پێنج مانگی ناجێگیریی سیاسی و خاوبوونەوەی گەشەی ئابووری.
داكشانی دەنگەكانی هەدەپە و مەهەپە
دۆڕاوی سەرەكیی ئەم هەڵبژاردنانە ئەو پارتە بوو كە نازناوی پارتی كاك نەخێری Mr. No بەسەردا دابڕا،- پارتی ناسیۆنالیستی توندڕەو كە بە مەهەپە ناسراوە- چونكە ئەم پارتە سەرجەم سیناریۆیەكانی پێكهێنانی حكومەتی هاوپەیمانێتی رەتكردەوە، تەنانەت داوای هەڵوەشاندنەوەی پرۆسەی ئاشتی و راگرتنی گفتوگۆكانیشی لەگەڵ پەكەكەدا دەكرد و ئەوەشی كردبۆوە پێشمەرجی دەستپێكردنی گفتوگۆكان لەگەڵ پارتی دادوگەشەپێدان بۆ پێكهێنانی حكومەتی هاوپەیمانێتی و بە هیچ شێوەیەك ئامادەی گفتوگۆكردن نەبوو لەگەڵ كوردیشدا. نائومێدییەكانیان لە ئاست ئەدای دەوڵەت باهچەلی هەڵوێستی پێگۆڕین، هەرچەندە ئومێدی ئەوە هەبوو كە ئەو دەنگە ناڕازی و نیگەرانانەی دەنگدەرانی مەهەپە بۆ جەهەپە بچن، بەڵام سەرەنجام نزیكەی 2 ملیۆن دەنگی مەهەپە لای پارتی دادوگەشەپێدان گیرسانەوە. ئەمەش هەروەك عومەر تاشپینار دەڵێت: بەڵگەی ئەوەیە كە «نزیكیی و گرێدراویەكی بەهێز هەیە لە نێوان ناسیۆنالیستی موحافیزەكاری مەهەپە و ناسیۆنالیستی موحافیزەكاری پارتی دادوگەشەپێدان. لەبەر ئەوە كاتێك دەنگدەرانی مەهەپە لە ئەدای پارتەكەیان ناڕازی دەبن، ئەوا بە شێوەیەكی سروشتی دەنگەكانیان بۆ ئەكەپە دەچێت. تەنانەت لە دوای هەڵبژاردنەكانی مانگی تەمموزەوە راپرسییەك كرا، پرسیارەكەش ئەوە بوو: ئایا ئەگەر پێشوەختە بتزانیایە ئەنجامی هەڵبژاردنەكە بەم شێوەیە دەبوون، چۆن دەنگت دەدا؟ لە سەدا 20ی دەنگدەرانی مەهەپە وەڵامەكەیان ئەوە بوو كە دەنگیان بە ئەكەپە دەدا بۆ ئەوەی بتوانێت حكومەتی زۆرینە پێكبهێنێت. ئەوەی پێوەندی بە هەدەپەوە هەبێت، ئەوا دەكرێت بڵێین كە ئەم پارتە ئەستێرەی هەڵكشاوی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی تەمموزی رابردوو بوو، دەرئەنجامی سەرسوڕهێنەر و چاوەڕواننەكراو لەو هەڵبژاردنانەدا رێژەی دەنگە بەدەستهێنراوەكانی هەدەپە بوو، كە توانیی نەك تەنیا بەربەستی لە سەدا 10 ببڕێت، بەڵكو پێشبینییەكانیشی تێپەڕاند، كە توانیی رێژەی دەنگەكان لە سەدا 6ـەوە بۆ لە سەدا 13 بەرز بكاتەوە. هۆكارەكانیش وەك ئاماژەی پێدەكرێت ئەوە بوو كە بەرنامەیەكی لیبڕاڵی هەبوو، هەوڵیدا خۆی وەك پارتی سەرتاسەری توركیا بخاتەڕوو، كە تەنیا پەیوەست نەبێت بە كوردستانی توركیاوە. لێرەدا گرنگە جەخت لەسەر ئەو خاڵە بكەینەوە كە ئایا ئەوە دەرفەتێك نەبوو لە بەردەم ئەم پارتەدا بۆ ئەوەی بتوانێت هاوپەیمانێتییەك لەگەڵ ئەكەپەدا پێكبهێنێت و ئەمەش بكاتە هەلێك بۆ بەرەپێشبردنی زیاتری پرۆسەی ئاشتی لەو وڵاتەدا و بەشدار بێت لە رەنگڕێژكردنی رەوتی رووداوە ناوخۆییەكان توركیادا و رەسمكردنی سیاسەتی دەرەوەی ئەو وڵاتەدا؟ ئەمەش ئەو پرسیارە رەوایە بە دوای خۆیدا دەهێنیێت كە ئایا هۆكاری كەمبوونەوەی دەنگەكانیشی بۆ ئەوە ناگەڕێتەوە كە نەیتوانی سەركەوتنەكەی تەوزیف بكات بۆ برەودان بە سەنگ و كاریگەری خۆی. كەچی ئەمجارەیان نزیكەی یەك ملیۆن دەنگ كورتی هێنا و زۆربەی ئەو دەنگە لەدەستچووانەش چوون بۆ ئەكەپە، هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێندرێتەوە كە هەدەپە هەر لە سەرەتاوە هەڵگری بەرنامە و پرۆژەی چارەسەركردنی ئاشتییانە و سیاسییانەی كێشەی كورد بوو لە توركیا، بەڵام هەڵگیرسانەوەی توندوتیژییەكان و لەسەرنوێ دروستبوونەوەی شەڕ و پێكدادانەكان كاریگەریی سلبی و زیانبەخشیان لەسەر ئەو پەیامە هەبوو، هەر لەبەر ئەمەشە كە سۆنار چاپاتای پێیوایە ئەوە بووە بەربەست لە بەردەم هەڵكشانی زیاتری هەدەپە لە رووی سیاسییەوە. هەروەها ئەم شارەزایە پیێوایە هۆكارێكی دیكەی كەمبوونەوەی رێژەی دەنگەكانی هەدەپە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە كوردە موحافیزەكارەكان ترس و سڵەمینەوە دایگرتبوون، دووچاری دڵەڕاوكێ ببوون لە دووبارە هەڵگیرسانەوەی شەڕی ناوخۆیی لە باشووری رۆژهەڵاتی توركیا و نیگەران بوون لە بێتوانایی هەدەپە لە خۆدوورخستنەوە لە پەكەكە. پەكەكەش گرووپێكی لینینی ماركسیستییە، لەبەر ئەوە زەحمەتە بۆ موحافیزەكارێكی كورد كە خۆی گرێبداتەوە بە پارتێكی پەیوەست بە پەكەكەوە. سەرهەڵدانەوەی توندوتیژیەكان تەنگژەی نێو هەدەپەی زەقكردەوە، پێشتریش ئەم تەنگژەیە بوونی هەبوو، بەڵام زۆر باس نەدەكرا. ئەویش لەوەدا بەرجەستە بوو كە ئایا هەدەپە پارتێكی نەتەوەیی كوردییە، یان پارتێكی ئاوێتەبووی نێو توركیایە –ئەمە دوو خواستی ناكۆك بە یەكن-. بەشێك لە كورد ئۆباڵی توندوتیژیەكانیان خستەئەستۆی پەكەكە. هەندێ لە شیكەرەوەی كورد پێیانوابوو كە خەڵكانێك هەن پێیان باشترە لە ماڵەوە بمێننەوە لەوەی بچنە دەرەوە و دەنگ بە هەدەپە بدەن. ئەمەش وەك ناڕەزایی دەربڕینێك، هەر لەبەر ئەوەش رێژەی بەشداریكردنی كورد دابەزی، ئەمجارەیان هەدەپە كەمتر باس لە ئاوێتەبوونی لە توركیادا دەكرد بە بەراورد بە هەڵبژاردنەكەی پێشوو. بە كورتی ئەو داخەی هەندێ لە كورد هەیان بوو لە دژی پەكەكە بە هەدەپیان رشت. ئاشكرایە لە سەروەختی شەڕی كۆبانێ-دا ئەردۆغان ویستی داعش سەركەوتوو بێت و پەیەدە بدۆڕێت و شكست بێنێت. ئەمە گەورەترین كاریگەری هەبوو و گەورەترین دابڕانی لە نێو كورد لە ئاست ئەكەپەدا درووستكرد. چونكە لە رویی مێژوییەوە هەمیشە نزیكەی لە سەدا 50ی كوردەكان دەنگیان بە ئەكەپە داوە، لەبەر ئەوەی موحافیزەكار بوون، بەڵام دوای رووداوەكانی كۆبانێ دەنگیان دا بە هەدەپە كەواتە ئەو هاوپەیمانێتیەی لە نێوان موحافیزەكار و چەپڕەوەكانی كورددا دروست بوو لەلایەن پەكەكەوە تێكشكێندرا.
چارەنووسی پرۆسەی ئاشتی
ئەوەی نكۆڵی لێناكرێت ئەوەیە كە ناوچە كوردییەكانی توركیا و كوردی ئەو وڵاتە پشكی شێری كاریگەرییەكانی نائارامی ئەمنی و شڵەژانی ناوخۆییان بەركەوت لە ماوەی ئەو پێنج مانگە پڕ لە تەنگژە و جەمسەرگیریەدا. واتە پێشتر كورد سوودمەند بووە لە خستنەگەڕی پرۆسەی ئاشتی و هەڵگرتنی هەنگاوەكانی چارەسەر و یەكلاكردنەوەی كێشەی كوردی ئەو وڵاتە، تەنانەت ئەمە زەمینەی رەخساند بۆ ئەوەی پارتێكی كوردی وەك - هەدەپە- هەوڵ بدات خۆی وەك بەدیلێكی جددی بۆ سەرتاسەری توركیا بخاتەڕوو. بە هەمان شێوە مافە كەلتووری و رۆشنبیرییەكانی كوردیش پەرەسەندنیان بە خۆوە بینی و لە رووی ئابووریشەوە بار و گوزەرانی ژیانیان گۆڕانكاری بەرچاوی بەسەردا هات، تەنانەت بە چەشنێك ئەوان دەستیان گرتووە بە پاراستنی ئەم دەستكەوتانەوە كە چاوپۆشی لە هیچ لایەنێك ناكەن ئەگەر هاتوو پێیانوابوو ئۆباڵی تێكدانی بارودۆخەكەی دەكەوێتە ئەستۆ. ئێستاش كە پرۆسەی ئاشتی بە تەواوەتی هەرەسی هێناوە و سەر لەنوێ پەتای شەڕ و پێكدادانەكان ئەو وڵاتەی گرتۆتەوە، پرسیاری ئەوە دروست دەبێت: ئایا سەركەوتنەكانی پارتی دادوگەشەپێدان ئەو پارتە هێندە سەرمەست و لە خۆبایی دەكەن كە چیتر ئاوڕ لەو پرسە نەداتەوە و بە پێویستی نەزانێت كار و كۆششی جددی بۆ یەكلاكردنەوە و چارەسەركردنێكی بنەڕەتی ئەو كێشەیە بكات؟ دەبێت لەو روانگەیەوە لەم پرسە بڕوانین كە بەردەوامبوونی شەڕ و توندوتیژییەكان نەك هەر نابێتە هۆی بنبڕكردنی ئەم كێشەیە، بەڵكو كاریگەریی نەخوازراو و پێچەوانەشی لێدەكەوێتەوە، چونكە ئەگەر توركیا بیەوێت هێزێكی خاوەن سەنگ و دەستڕۆیشتوو بێت لە ناوچەكەدا، ئەوا دەبێت ئەم خوێنەبەربوونە ناوخۆییە رابگرێت، چونكە لە رووی ئابوورییەوە شەڕ بارگرانییەكی بێئەندازە لەسەر ئەو وڵاتە دروست دەكات، ئەو ئارامی و سەقامگیرییەش لەبار دەبات كە پیوێستن بۆ فەراهەمكردنی كەشێكی لەبار بۆ وەبەرهێنان و متمانەی سەرمایەگوزاران، هەر بۆیە زۆربەی بیروبۆچونەكان لەسەر ئەوە هاوڕان كە ئەگەر پارتی دادوگەشەپێدان ئەم دۆخەی وەك تاكتێكێك خوڵقاندبێت، پشێوی كۆنتڕۆڵكراو، ئەوا ناتوانێت درێژە بەم دۆخە بدات و لە خاڵێكدا رانەوەستێت، چونكە سەقامگیری ئەوە دەخوازێت كە سەرتاسەری وڵاتەكە پێكەوە گەشە بكات و ئارامی و ئاسایش لە سەرجەم وڵاتەكەدا دەستەبەر بكرێت، ئەم هەڵبژاردنانەش ئەو راستییەیان خستەڕوو كە پارتی دادوگەشەپێدان دەتوانێت بە باشتركردنی ئاستی ژیان و گوزەرانی كورد و بەرەوپێشبردنی ناوچەكانیان پتر كورد بەلای خۆیدا رابێكێشت، لەبەر ئەوە شتێكی حەتمییە كە دەبێت پارتی دادوگەشەپێدان لە قۆناخێكدا رابوەستێت و هەوڵ و دەستپێشخەرییەكانی لەم رووەوە بخاتەوەگەڕ. خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە ئێستا پارتی دادوگەشەپێدان پتر دەستواڵایە بۆ هەڵگرتنی هەنگاوی جددی بۆ بەرەوپێشبردنی پرۆسەی ئاشتی، چونكە كەمتر دەكەوێتە ژێر گوشاری ناسیۆنالیستە توركەكان و ناچار نییە خۆی كۆت و بەند بكات بە حیساباتی ناوخۆییەوە، لەبەر ئەوەی تاوەكو ساڵی 2019 هەڵبژاردنێكی دیكەی پەرلەمانی ناكرێت، واتە هەم كاتێكی باشی لەبەردەستدایە و هەم زۆرینەیەكی پتەویشی دەستەبەر كردووە كە ئومێدەكە ئەوەیە ئەمە هاوشان بێت بە بوونی ئیرادە و ئامادەییەكی جددی بۆ كاركردن بە ئاڕاستەی چارەسەكردنی كێشەی كورد كە سەرەنجام ئەمە لە بەرژەوەندی دوورمەودای توركیا و سەقامگیری و ئارامی ئەو وڵاتەش دەشكێتەوە.
پێوەندییەكانی توركیا لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا
ئاشكرایە كە تا ساڵی 2007 پێوەندییەكانی نێوان توركیا و هەرێمی كوردستان بەدگومانی و بێتمانەیی باڵی كێشابوو بەسەریاندا، تەنانەت زۆرجار دۆخەكە دەگەیشتە بەكارهێنانی زمانی هەڕەشە و گوڕەشە و لەشكركێشی بۆ سەر هەرێمی كوردستان، بەڵام لەو ساڵەدا ئاڵوگۆڕێكی ستراتیژی لە پێوەندییەكانی هەردولادا هاتەدی و بەرهەڵستكیردنی سەرسەختانەی واقیعی هەرێمی كوردستان گۆڕا بۆ هەڵگرتنی هەنگاوی هاوكاری و پەرەپێدانی پێوەندیی دۆستانە و دوولایەنانە لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی ئابووریی هاوبەش و كاركردن بۆ ئاوێتەبوون و پشت بەیەكتر بەستنی ئابووری زیاتر لە نێوان هەردوولادا، ئەمەش خزمەت بە بەرژەوەندیە درێژخایەنەكانی هەردوولا دەكات. لە راستیدا پاراستن و پەرەپێدانی ئەو پێوەندییانە بۆتە زەروورەتێك، چونكە هەردوولا لە ناوچەیەكدان كە وڵاتەكان تێیدا بەدەست تەنگژە و گێژاوی سیاسی و ئەمنی و قەیرانی قووڵ و قورسەوە دەناڵێنن.
سۆنار چائاپتای لە وتارێكدا بە ناوونیشانی Turkeys Kurdish Path باس لەوە دەكات كە لەو ساڵەدا پرسیار لە بەرپرسێكی كورد كراوە لەبارەی ئەوەی «ئایا جیاوازیی ئێران و توركیا چییە، ئەگەر ئێوە بتانەوێت لە ئایندەدا شەراكەت لەگەڵ یەكێكیاندا بكەن، لە وەڵامەدا دەڵێت: ئێران یان ژەهرت لەگەڵ هەنگویندا دەداتێ، یان هەنگوین لەگەڵ ژەهرا، لە كاتێكدا توركیا، یان ژەهرت دەداتێ، یان هەنگوین». ئەم قسەیە ئاماژەیە بەوەی كورد بڕیاریان دا كە ئەو شەراكەتە لەگەڵ توركیادا بكەن. بە ماوەیەكی كورت دوای ئەوە بەرپرسەكانی توركیا سەلماندیان كە بە ئەندازەی كورد هەڵوێستەكانی ئەوانیش جێی سەرسوڕمانە، چونكە چڵی زەیتوونی كوردیان قبووڵ كرد، ئەمە سەرەڕای ئەوەی وشەی كورد لە ئەنقەرە قەدەغە بوو، ئێستاش ئەو پێوەندییەیان بەرەو قووڵبونەوە و پەرەسەندنی زیاتر چووە. دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكانی توركیا جارێكی دیكە پێگەیەكی پتەوی بە پارتی دادوگەشەپێدان بەخشییەوە كە دەتوانێت پتر پەرە بەو پێوەندییانە بدات لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا، بەتایبەتی كە دۆستایەتییەكی پتەو هەیە لە نێوان بارزانی و ئەردۆغاندا. لە راستیدا لە جێی خۆیدایە هەردوولا –توركیا و هەرێمی كوردستان -پەرۆشی پاراستن و پەرەپێدانی پێوەندییەكانیان بن، لەبەر ئەوەی ناوچەكە پڕە لە هەڕەشە و مەترسی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست خۆیشی لە لێواری هەڵدێر و هەڵوەشاندنەوەدایە، ئەمەش كاریگەری دەبێت لەسەر خاوكردنەوە و پەكخستنی ئاڵ و گۆڕ و چالاكییە ئابوورییەكان و هەڵكشانی تین و تاوی مەترسییە ئەمنییەكان و دۆخە شڵەژاوەكەی ناوچەكە ئەوەندەی دیكە ئاڵۆز دەكات، هەروەها بارگرانییەكی زیاتر بۆ هەردوولا دروست دەكات، بە تایبەتی كە ئەو هەموو پەنار و ئاوارەیە روویان تێدەكات، كە بارێكی قورس و گرانە بەسەر شانی هەردوولاوە. لەبەر ئەوە هەردوولا پێویستییان بە یەكە بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەو تەحەددییاتانە و بەرگرتن بەو مەترسییانە و بەرەنگاربوونەوەی ئەو هەڕەشانە، بەتایبەتی دەوڵەتی ئیسلامی كە شارەزایان جەخت لەوە دەكەنەوە، دەبێت لەمەودا ئەنقەرە بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم مەترسییە زیاتر هاوكاری بكات.
سیاسەتی دەرەوەی توركیا لە دوای هەڵبژاردنەكانەوە
ئاشكرایە تەوەری سیاسەتی دەرەوەی توركیا، یاخود بناغە بنەڕەتییەكەی ئەم سیاسەتە لە ئاست دراوسێكاندا بریتی بوو لە سیاسەتی سفر كێشە لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەدا، بەڵام رەخنەی ئەوە لە توركیا دەگیرێت كە تەواو پێچەوانەی ئەمە روویداوە، واتە لە كاتێكدا توركیا ئامانجی ئەوە بوو هیچ كێشەیەكی نەمێنێت لەگەڵ دەوڵەتە دراوسێكانیدا، ئەوا ئێستا هیچ دەوڵەتێكی دراوسێ نەماوە كە كێشەی لەگەڵیدا نەبێت (from zero problem with neighbors to zero neighbors without problem)، بەڵام دەرئەنجامی ئەم هەڵبژاردنانە ئەو دەرفەتە بە پارتی دادوگەشەپێدان دەدات بۆ ئەوەی بتوانێت پێداچوونەوە بە سیاسەتەكانی دەرەوەیدا بكات، چونكە ئێستا پتر دەستكراوە و دەستواڵایە و فشاری حیساباتە ناوخۆییەكانی پەیوەست بە هەڵبژاردنەوەی لەسەر نییە و زۆرینەیەكی گەورەی مسۆگەر كردووە و دەتوانێت ئاسوودەتر رەنگڕێژیی سیاسەتەكانی بكات لە ئاست كێشەكانی دەرەوە. ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە كە هەڵوێستی توركیا لە ئاست كێشەی سووریادا ئەو وڵاتەی خستبووە باری ناكۆكییەوە لەگەڵ ئەمەریكاشدا، چونكە هەردوولا ئەولەوییەتی جیاوازیان هەبوو لە ئاست سووریادا، لە كاتێكدا توركیا رووخانی ئەسەدی بە ئەولەوییەتی یەكەم دەزانی، ئەمەریكا پێداگیری لەسەر تێكشكاندنی داعش دەكردەوە، وەك هەنگاوی یەكەم، كە پێویستە لەمەودوا توركیا پتر هاوكار بێت لە شەڕی داعشدا. هەر گرێدراو بەم پرسەوە، ئەوەی جێی تێڕامانە ئەوەیە لەگەڵ دەستێوەردانی سەربازی رووسیادا لە شەڕی سووریا، توركیا دەستی لە سەرسەختی خۆی هەڵگرت كە پێداگیری دەكرد لەسەر ئەوەی دەبێت رۆیشتنی ئەسەد پێشمەرجی هەر چارەسەرێكی سیاسی بێت لەو وڵاتەدا و ئاماژەی بەوە كرد دەكرێت وەك بەشێك لە قۆناغی راگوزەری بمێنێتەوە. ئەمەش هەروەك سۆنار چائاپتای دەڵێت: رەنگە یادەوەرییە مێژووییەكیان كاریگەرییان هەبووبێت، چونكە لە ماوەی نێوان سەدەی 15 بۆ سەدەی 20دا 20 جار شەڕ هەڵگیرساوە لە نێوان ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئیمپراتۆریەتی رووسیدا، كە لە هەر هەموویاندا رووسییەكان دەستپێشخەری شەڕ بوون و لە هەر هەمووشیاندا شكست چارەنووسی عوسمانییەكان بووە. بەڵام لە ئێستادا پارتی دادوگەشەپێدان لە پێگەیەكدایە بۆ ئەوەی بتوانێت وردتر و دروستتر رەسمی سیاسەتی ناوخۆیی و رەنگڕێژی سیاسەتەی دەرەوەی وڵاتەكەی بكات.



لە بەرژەوەندیی توركیایە كە شەراكەت و
هاوپەیمانێتی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا هەبێت
بە ڕێككەوت بێت، یان نا، یەكەم سەردانی وەزیری دەرەوەی توركیا، فەرەیدون سینیرلی ئۆغڵۆ، بۆ دەرەوەی وڵات دوای هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی ئەو وڵاتە بۆ هەرێمی كوردستان بوو، كە كۆبوونەوەی لەگەڵ سەرۆكی هەرێمی كوردستان مسعود بارزانی ئەنجامدا.
سەردانی ئەم وەزیرە، هەروەك لە لایەن ڕاگەیاندنەكانەوە تیشكی خرایەسەر، لە كەشی پشتیوانیی ڕاستەوخۆدا بوو بۆ سەركردایەتیی بارزانی لە هەرێمی كوردستاندا. ئەگەرچی ئەم هەرێمە لە ئێستادا ڕووبەڕووی هەندێ كێشەی ناوخۆیی بووەتەوە. هاوكات لە كۆنفرانسێكدا كە لایەن ئامۆژگای توێژینەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕێكخرابوو، سینیرئۆغڵۆ پشتیوانیی بەردەوامیی توركیای بۆ هەرێمی كوردستان لە ڕووبەربوونەوەی هەڕەشەی هەڵكشاوی دەوڵەتی ئیسلامی دووپات كردەوە.
هەرچۆنێك بێت، ئەم لێدوانەی دەرخەر و سەلمێنەری ئەو سەنگ و قورسایی و بەهایەیە بوو كە توركیا هەیەتی بۆ هەرێمی كوردستان لە سایەی سەركردایەتی بارزانی-دا، كاتێك ڕایگەیاند: «ئێمە دڵنیاین كە خەڵكی هەرێمی كوردستان خاوەنی تێڕوانینی پێویست و پێداگیریی بەهێز و ژیری پێویستن بۆ ئەوەی هەرێمەكەی خۆیان بهێننەوە سەر ڕاستەڕێ و جارێكی دیكە ڕۆڵی ڕاست و دروستی خۆیان وەك سەرمەشقێك ببینن بۆ دەربازكردنی عێراق لەو دۆخە دژوارەی تێیكەوتووە.»
هەروەها سینیرئۆغڵۆ ڕایگەیاند: «ئێمە سوورین لە سەر گرتنەبەری هەموو شێوازێك بۆ پەرەپێدانی زیاتری هاوكارییە ئابوورییەكانمان. ئەمەش ئەوەندەی دیكە ئەو بناغە لە لەزرین نەهاتووەی نێوانمان پتەوتر دەكات كە بووەتە بنچینەیەك بۆ ئەوەی شەراكەتی نێوانمان پتر گەشە بكات. كاتێك ئێمە ئامرازەكانی خزمەتكردنی زیاتری خەڵكەكان بەرەوپێش دەبەین، ئەوا كاراتر شان دەدەینە بەر ئەو بەرپرسیارێتییەی كە هەل و مەرجە سەختەكە ڕووبەڕووی كردووینەتەوە. بە كورتی، با بە یەك پەیامی سادە جێتان بهێڵم: توركیا تەواو پابەندە بەوەی بە هەموو شێوەیەك یارمەتیی عێراق و هەرێمی كوردستان بدات. ئێمە لەگەڵتاندا دەبین لە كاروانەكەتاندا بەرەو بنیادنانی ئایندەیەكی گەش كە تەواو شایستەین.»
لە ناوچەیەكی جوگرافیدا كە دوو دەوڵەتی دراوسێ، عێراق و سووریا، دوو دەوڵەتی پەككەوتەن، ئەوا شتێكی زۆر ئاساییە كە توركیا بە دوای هاوپەیمان و هاوبەشی نوێدا بگەڕێت بۆ ئەوەی لە پێناو بەرژەوەندییەكانی خۆیدا كاری لەگەڵدا بكات.
سەرچاوە: «توركیا هاوپەیمانێتی خۆی لەگەڵ بارزانی-دا قووڵتر دەكاتەوە»، كە لە ڕۆژنامەی «حوڕیەت دەیلی نیوز» لە ڕۆژی 7ی تشرینی دووەمی 2015 بڵاوكراوەتەوە.
نووسینی: سەركان دەمیرتاش

پارتی دادوگەشەپێدان لە پێگەیەكی باشدایە
بۆ بەرەوپێشبردنی پرۆسەی ئاشتی لەگەڵ كورددا

لە سەروەختی دوایین هەڵبژاردنەكانی توركیادا، ئەردۆغان و پارتی دادوگەشەپێدان جەختیان لەسەر ئەو بانگەشەیە كردەوە كە بۆ ئەوەی توركیا لە ڕووی سیاسییەوە سەقامگیر بێت، ئەوا گرنگە پارتەكەیان زۆرینەی پەرلەمانی بەدەست بهێنێت. لە كاتێكدا موعارەزە بانگەشەیەكی پێچەوانەیان كرد و ڕایانگەیاند: پێكهێنانی حكومەتی هاوپەیمانێتی بەر بەو جەمسەرگیرییە سیاسییە قووڵەی وڵاتەكە دەگرێت و لە هەمان كاتدا سنووربەندییەكی بەهێزتر لەسەر دەسەڵات دروست دەكات. بەڵام دەركەوت كە بەڵێنی سەقامگیری پەیامێك بوو كە سەدایەكی بەهێزتری هەبوو.
لەبەر ئەوە پارتی دادوگەشەپێدان سەركەوتنێكی یەكلاكەرەوەی بەدەستهێنا- دەستكەوتێكی گەورە لە دوای 13 ساڵ لە حوكمڕانییەكی بەردەوام- و دەنگی ڕكابەرەكانی بۆ خۆی مسۆگەر كرد. ئەم پارتە بەراورد بە هەڵبژاردنەكانی مانگی تەمموز نزیكەی 5 ملیۆن دەنگی زیاتری بەدەست هێنا. واتە توانی ئاستی جەماوەریبوونی خۆی بە ڕێژەی لە سەدا 20 بەرز بكاتەوە. دوو پارتی موعارەزە، -پارتی بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی موحافیزكار (مەهەپە) و پارتی دیموكراتی گەلان پێكەوە سێ ملیۆن دەنگیان لەدەستدا.
هەرچۆنێك بێت، حكومەتی نوێی توركیا ئەوەندە دەنگی بەدەست هێناوە كە بواری ئەوەی پێدەدات|، چارەسەری هەندێ لە قورسترین و هەنووكەییترین تەحەددییەكانی وڵاتەكەی بكات، لە هەموشیان بەرچاوتر پرۆسەی ئاشتییە لەگەڵ كورددا. هەوڵەكانی پێشوو لە پێش هەڵبژاردنەكانەوە هەڵپەسێردران. ئەو كاتەی پەكەكە گەڕایەوە بۆ توندوتیژی و سەركردایەتی پارتی دادوگەشەپێدانیش گوتارێكی زیاتر ناسیۆنالیستی و توندی تەبەنی كرد. بە هەر حاڵ، لەگەڵ تەواوبوونی هەڵبژاردنەكان ئومێدی ئەوە هەیە كە حكومەتی نوێ دەست بە گفتوگۆكان بكاتەوە، ئەگەر سەركەوتنیش بەدەست بهێنیت، ئەوا ئەو گفتوگۆیانە نەك لە سەر ئاستی ناوخۆیی، بەڵكو لە سەر شەڕی دژ بە دەوڵەتی ئیسلامییش ئاكامی گەورەیان لێدەكەوێتەوە.
بەدەستهێنانی زۆرینە لە لایەن پارتی دادوگەشەپێدانەوە توانای ئەوەی پێدەبەخشێت كە پێداچوونەوە بە سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكەیدا بكات. سیاسەتی توركیا لە دوای بەهاری عەرەبییەوە سەریكێشا بۆ لە دەستدانی دەستڕۆیشتوویی وڵاتەكە و لەدەستچوونی دۆستەكانی لە ناوچەكەدا، بەڵام بەم دواییە توركیا شێوازی مامەڵەی بە پێی ڕاستییەكانی سەر ئەرزی واقیع گۆڕی. بۆ نموونە، چیتر ناڕازی نییە بە پێدانی ڕۆڵێك بە سەرۆكی سووریا (بەشار ئەسەد) لە گفتوگۆكاندا بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕی ناوخۆی سووریا. بە هەمان شێوە، پابەندبوونی نوێی توركیا بۆ شەڕكردن لە دژی دەوڵەتی ئیسلامی خاڵی ناكۆكیی نێوان توركیا و هاوبەشە ڕۆژئاواییەكانی لە ئارادا نەهێشتووە.
سەرچاوە: دەرفەتی دووەمی بەردەم ئەردۆغان
نووسینی: سینان ئۆلگەن