«ئامانجی هابرماس سەبارەت بە چەمكی (كاری پێكەوەڕۆیی – الفعل التواصلی)، ئازادكردنی فیكرە لە گوتارێك كە خۆی لەسەر خود چڕكردۆتەوە، هەربۆیە كاری پێكەوەڕۆیی گرێداوە بە ئەخلاقەوە. ئەم گرێدانەوەی كاری پێكەوەڕۆیی بە ئەخلاقەوە، بۆتە یەكێك لە كۆڵەگە سەرەكییەكانی فەلسەفەكەی. ئەم هەوڵدانەی هابرماس بۆ ئەوەیە چوارچێوەیەك بۆ تیۆری رەخنەیی دابڕێژێت كە تیایدا ئیرادەیەكی ئازاد و ئەقڵانی بێتەئاراوە، لەم كارە ئەخلاقییە پیكەوەڕۆییەشدا، رۆڵێكی گرنگ دراوە بە زمانەی دیالۆگ و پێكگەیشتن لە ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتیدا، بەمەش هابرماس توانیویەتی سەرلەنوێ تیۆری ئەخلاقی پێكەوەڕۆیی بە رێگەی زمانی لێكتێگەیشتن بونیاد بنێتەوە.، كەواتە ئەو زمانەی دیالۆگی پێدەكرێت، دەبێتە ناوەندێك بۆ لێكتێگەیشتن بۆ ئەوانەی دەیانەوێت بگەنە یەك.
بەمجۆرە كاری پێكەوەڕۆیی بە رێگەی زمان جۆری كارلێكەكان دیاری دەكات، هەر بە رێگەی زمانی دیالۆگیش ئەو كارلێكانە رێكدەخرێن، ئەم كارلێكەش بەرەنجامی پێكگەیشتنی نێوان هاووڵاتیان و ئەو یاسایانەیە كە ئەو پێوەندییە ریكدەخات، بەڵام مەرجە ئەم پێوەندییە رەنگدانەوەی پێوەندییەكی ئازادانەی هاوسەنگ بێت لە نێوان ئەو توێژە جیاوازانەی كۆمەڵگە كە ئامانجیان بونیادنانی هۆشیارییەكی ئازادانەیە. ئەم هۆشیارییە دەبێتە هۆكاری بەهێزكردنی پێوەندیی نێوان تاك و هاووڵاتی و كۆمەڵگە بە مەرجێ ئایدیۆلۆژیەتی حزبە سیاسییەكان خۆی نەسەپێنێت بە سەر ئیرادەی هاووڵاتیدا. ئەم هاوئاوازییەی نێوان هاووڵاتیی هۆشیار لەلایەك و كۆمەڵگەی هۆشیار لەلایەكەی دیكەوە، دەبێتە رێڕەوێك بۆ دەركەوتنی كۆمەڵگەیەكی تازە، جیهانێكی هاوچەرخ كە لەسەر بنەمای كاری پێكەوەڕۆیی و ئەقڵانییەت دامەزراوە. هابرماس دەڵێت: ئەم كۆمەڵگە تازەیە لەسەر ئاستی دامەزراوەكان دروست نابێت، بەڵكو لە ناو فەزایەكی گشتی كراوەدا دروست دەبێت كە هەموو ئاستەنگەكانی بەردەم پێكگەیشتن و لێكتێگەیشتن لابرابن، ئەگەر ئاستەنگ لە بەردەم زمانی دیالۆگ و لێكتێگەیشن هەبوو، ئەوا هەرگیز ئەخلاقی پێكەوەڕۆیی دروست نابیت، ئەو زمانەش بوونی نابێت كە لێكتێگەیشتن دروست بكات.
پڕۆفیسۆر شیرزاد نەجاڕ
دكتۆرا لە فەلسەفەی سیاسەت زانكۆی ڤێننا



دەرهێنانی كۆدی ئەخلاق لە ناو پیادەكردنی سیاسی پرۆسەی دیموكراتی بەرەو هەڵدێر دەبات
لای هابرماس رەخنە لەسەر پشكنینی مێژوویی دادەمەزرێت بۆ دووبارە داڕشتنەوەیەكی تازەی كۆمەڵگە، هەر بۆیە چەمكێكی تازەی بۆ تیۆری رەخنەیی ئەمانوئیل كانت داڕشتووە و ناوی لێناوە: «فەزای گشتی»، بەڵام لەناو ئەم فەزا گشتییە پێویستە كاری پێكەوەڕۆیی گرێبدرێتەوە بە ئەخلاقی پێكەوەڕۆییەوە، بۆ ئەوەی پێوەندییەكی پتەو لە نێوان تاك و هاووڵاتی و كۆمەڵگە دروست بێت، بەڵام دیسان ئەم پێوەندییەش لەسەر بنەمای كاری پێكەوەڕۆییە و لەسەر بنەمای ئەو زمانی دیالۆگە دروست دەبێت كە لێكتێگەیشتن لە نێوان تاك و كۆمەڵگە و كۆمەڵگە و دەسەڵاتی سیاسی دروست دەكات، هەر بۆیە لای هابرماس فەزای گشتی كاری پەرلەمان ناكات، پەرلەمان ناچارە لایەنگیری ئەو سیستمە سیاسییە بكات كە لە وڵاتدا بوونی هەیە و خۆی بەشێكە لەو دەسەڵاتەی كە دابەشكراوە لە نێوان پەرلەمان و حكومەت و دەسەڵاتی دادوەریدا، ئەمە لەكاتێكدا فەزای گشتی دەبێتە ناوەندێك كە لە رێگەی زمانی دیالۆگەوە بۆ پێوەندی نێوان كۆمەڵگە و دەسەڵات، پشتگیری گەل و خواستە رەواكانی كۆمەڵگە دەكات، بەڵام ئەو پێشمەرجە دیموكراتییە راوێژكارییەكەی هابرماس فەرزی دەكات، ئەوەیە نابێت لەناو فەزای گشتیدا خواست و داواكانی خەڵك، ئایدیۆلۆژیەتی سیاسیی سەپێندراوی حزبە سیاسییەكان بێت، هەر بۆیە هابرماس شێوازی دیالۆگی ناو فەزای گشتی ناولێناوە: ( كار - فیعل). راشكاوانەتر ئەو وشەیەی ناو دیالۆگی فەزای گشتی كە پێی دەگوترێت رەخنەی هاووڵاتیان، دەگۆڕێت بۆ ئەنجامدانی كارێك بۆ ئەوەی مەبەستێك بەدی بهێنێت. هەر بۆیە لە كتێبی فەزای گشتی بورژوازیدا، هابرماس بەو جۆرە پێناسەی گوتاری فەزای گشتی دەكات كە دەبێتە (حاڵەتی گوتارێكی نموونەیی - ideal speech situation). بەڵام پرسیاری دیكە ئەوەیە چۆن لە ناو فەزای گشتی ئەم حاڵەتی گوتاری نموونەیە دروست دەبێت؟ بێگومان بە دروستكردنی قاعیدەیەكی ئەخلاقی بۆ ئەو وتووێژانەی لەناو فەزای گشتی دەكرێت، ئەوجا لەبەر ئەوەی لەناو فەزای گشتی وتووێژەكان بەرهەمی ئەو زمانەیە كە هاووڵاتیان دیالۆگی پێدەكەن لەگەڵ یەكتری، دەبێت وشەكان قاعیدەی ئەخلاقی هەبێت و لەسەر قاعیدەی ئەخلاقی تەواسول لەنێوان هەموو لایەنەكان دروست بكات، لەم چوارچێوەیەدا زمانی دیالۆگ ئامرازە بۆ لێكتێگەیشتن و رێڕەوێكە بۆ دەركەوتنی كۆمەڵگەیەكی تازە كە دیموكراتی و یاسا و دادپەروەری پێكەوە گرێدەداتەوە، ئەمەش دەبێتە گەوهەری ئاكاری پێكەوەڕۆیی (الاخلاق التواصلیە).
ئەم هەوڵەی هابرماس لەلایەك راستكردنەوەی نەوەی یەكەمی قوتابخانەی فرانكفورت-ییە كە ئەدرنۆ و ماركۆزە لە بیستەكانی سەدەی رابردوو سەركردایەتییان دەكرد، هەروەها پێناسەكردنەوەی ماركسییەتە، نەك وەك فەلسەفە، بەڵكو وەك هێزی رەخنە.، هەر بۆیە ئەگەر هێزی رەخنەیی ماركس و ماركسییەت بەكارهێنانی رەخنە بێت وەك ئامرازێك بۆ لەبەریەك هەڵوەشانەوەی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی كە ماركس بە لەبەریەك هەڵوەشانەوەی سیستمی سەرمایەداری ناوی دەبات و ئامانجی ئەوەیە دیكتاتۆریەتی پرۆلیتاریا دابمەزرێت، ئەوا لای نەوەی یەكەمی قوتابخانەی فرانكفورتی، ئەم قوتابخانەیە كە بەشی زۆریان جوولەكە بوون و رق و قینەیەكی زۆریان بەرامبەر سیستمی دیموكراتی هەبوو، بەو جۆرە سەیری سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتییان دەكرد كە هەر ئەم سیستمە هیتلەری بەرهەمهێناوە، ئەوا بۆ پێناسەكردنەوەی رەخنە دووبارە گەڕانەوە بۆ چەمكی رەخنە لای هیگل، ئەوجا لەبەر ئەوەی لای هیگل رەخنە بریتییە لە رەتكردنەوە و دەرخستنی دیوەنەرێنییەكان لە كۆمەڵگە، ئەوا لەسەر ئەم بنەمایە هەوڵیاندا كۆمەڵگەیەكی رەتكەرەوە و تووڕە لە دژی دیموكراتی دروست بكەن، بەڵام هابرماس ئەم دوو دیدەی راستكردەوە و بۆ خوێندنەوەی واقیعی كۆمەڵگە هەر سێ لایەنی فەلسەفە و سیسیۆلۆژیا و بیروبۆچوونە سیاسییەكانی تیكەڵ بە یەكتری كرد، ئەمەش لە پێناوی ئەوەی رەخنە ببێتەوە بە بەشێك لە مەعریفە و هێزێكی ئەوتۆی هەبێت دووبارە دیموكراتییەت بە شێوەیەكی دیكە پێناسە بكاتەوە، هەموو ئەم هەوڵانەشی لە سەر یەك قاعیدە دروستكردووە، بەوەی پێویستە سێ چەمك پێكەوە كە بریتین لە (كار و ئەقڵ و ئەخلاق) پێكگەیشتینان هەبێت و هەر سێ چەمكەكە پێكەوەڕۆ بن و هاوشانی یەكتری بڕۆن. راشكاوانەتر هابرماس جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، ئەو دیالۆگە پێكەوەییەی ناو فەزای گشتی كە دەبێتە كاری پێكەوەیی، دەبێت عەقڵێكی پێكەوەیی ئەو كارە رێكبخات و ئەخلاقێكی پێكەوەیی پێوەندییەكی هاوسەنگ لە نێوان تاك و هاووڵاتی و كۆمەڵگە و دەسەڵاتی سیاسی دروست بكات، هەموو ئەمانەشی گرێداوەتەوە بەو زمانی دیالۆگەی كە تیگەیشتن لەنێوان ئەو توخمانە دروست دەكات.
پرسیار لێرەدا ئەوەیە: بۆچی هێزی رەخنەیی ماركسیەت و رەتكردنەوە و رووی نەرێنی رەخنەی قوتابخانەی فرانكفۆرت، رادیكاڵیەت و توندڕەوی بەرهەم دەهێنێت و رەخنەی نێو فەزا گشتییەكەی هابرماس لێبوردەیی و لێكتێگەیشتن بەرهەم دەهێنێت، وەك راوێژكردن لەگەڵ دەسەڵاتی سیاسی؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەوەیە لە شێوازی كاركردنی ماركسییەت و قوتابخانەی فرانكفۆرتی كاری پێكەوەیی و بیركردنەوەی پێكەوەڕۆیی بوونی هەیە، بەڵام ئەخلاقی پێكەوەیی بۆ بەرژەوەندی چین و توێژە جیاوازەكان بوونی نییە، ئامانجی پەنابردن بۆ رەخنە لە ماركسییەت و قوتابخانەی فرانكفۆرتی، بەكارهێنانی هەموو شتێكی ناو كۆمەڵگەیە -بە پیرۆز و ناپیرۆزەوە- بەناوی رەخنەوە بۆ لەبەریەك هەڵوەشانی دیموكراتی و سەپاندنی ئایدیۆلۆژیەتی سیاسی خۆیان بەهەر رێگەیەك بێت، ئەمەش كۆمەڵگە دەگۆڕێت بۆ پارچەیەك لە ئاژاوە و متمانە لە نێوان تاك و هاووڵاتی و كۆمەڵگە و دەسەڵاتی سیاسی لەبەریەك هەڵدەوەشێنێت.
بەكارهێنانی گوشارە مەدەنییەكان و منداڵان
بۆ ئاژاوەگێڕی و شەڕەبەرد
جوولەكەكانی قوتابخانەی فرانكفۆرتی لە سایەی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی ئەمریكادا حەسابوونەوە، كەچی كەسێكی وەك هیربەت ماركۆزە لە كتێبی (فلسفات النفی) ئەو پرسیارە دەكات كە: ئایا چ جیاوازییەك لە نێوان حزبی دیموكراتی و كۆماری ئەمریكا لەگەڵ حزبی فاشی هەیە؟ كارل ماركس كە لە ئەڵمانیا جێگەی نەبووەوە و پەنای بۆ بەریتانیای خاوەنی شۆڕشی پیشەسازی برد، لە سایەی سیستمی لیبڕاڵیزم و دیموكراتی بەرتیانیادا بەرنامەی بۆ رووخاندنی سیستمە لیبڕاڵ دیموكراتەكە و بۆ هاتنەدی دیكتاتۆریەتی پرۆلیتاریا (دیكتاتۆریەتی یەك چین) دادەڕشت. ئیسلامییە سیاسیەكانیش (بە میانڕۆ و سەلەفی جیهادی و قیتالیشەوە)، كە سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی ئەوروپا و ئەمریكا و ئوستڕالیا و ژاپۆن بۆتە نەوایەك بۆ حەوانەیان، هەموو هەوڵیان بۆ ئەوەیە دیموكراتییەت لە ریشەوە هەڵبكێشن و مرۆڤ بكەنە بۆمبای خۆكوژ و لەو وڵاتانە بە خەڵكی سیڤل و مەدەنیدا بیانتەقێننەوە. هەموو ئەم جۆرە بیركردنەوانە، ماركسی بن، یان ئیسلامی، یان هیگلی، فێری یەك جۆر پیشەسازی بوون، ئەو پیشەسازییەش ئەوەیە هەموو توخم و بەها بەرزەكانی دیموكراتی، یاسا و دادپەروەری و گوشارە مەدەنییەكانی كۆمەڵگە، بێ مانا بكەن و بیكەنە كەرەستەیەكی سووك بۆ ئەوەی ئەو شتەی لێ دروست بكەن كە لەگەڵ ئایدیۆلۆژیەتی سیاسیی خۆیان دەگونجێت. ئەوجا هەر یەك لەم تاقم و گرووپانەش بە شێوازێك ئەم توخم و بەها بەرزانەی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی دەكەنە كەرەستە بۆ پیشەسازی خۆیان كە جیاواز و سەرنجڕاكێشتر بێت لەوی دیكە!، ئەم پیشەسازییە سەرنجڕاكێشە كە هیچ سانسۆڕێكی لەسەر نییە بۆ چوونە ناو فەزای گشتیی كۆمەڵگەی لیبڕاڵ دیموكراتی، بەڵام جیاوازە لەو گوتارە نموونەییەی لە ناو فەزای گشتی لە سەر بنەمای ئەخلاق دروست بووە، ئەوا بە گەیشتنی ئەم گوتارە عەنتیكەیە فەزای گشتی كۆمەڵگەی دیموكراتی دەبێتە ئاژاوە و ئاراستەی گوشارە مەدەنییەكان دەبێتە ئاژاوەگێڕی و تێكدان، وەك بەڵگەیەكیش لەسەر ئەم واقیعە هەر خۆپیشاندانێكی مەدەنییانە كە دەستی ئەم گرووپ و تاقمانەی لە پشتەوە بێت، ئاراستەی خۆپیشاندانەكە لە ئامانجە راستەقینەكەی خۆی دوور دەكەوێتەوە و بەرەو ئاژاوەگێڕی و تێكدان ملی رێگە دەگرێت.
ئەگەر لە سەر ئەم پرسە گرنگە قسە و لێدوانەكانی ئەم چەند رۆژەی رابردووی كادرە پێشكەوتووەكان و پەرلەمانتارانی پێشوو و ئێستای بزووتنەوەی گۆڕان كە بۆ پاكانەكردن سەبارەت بەو ئاژاوە و تێكدەرییەی دەكەن، كە بەكارهێنانی منداڵان بوو لە دژی لق و ناوچەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان لە ناوچەكانی سلێمانی و گەرمیان كە بەردباران و سووتاندنی بارەگاكانیان پێ ئەنجامدان، زۆر بێ شەرمانە بەوجۆرە پاكانەی بۆ دەكەن و دەڵێن: «ئینجا بۆچی بەردبارانكردنی چەند بارەگایەكتان كردووە بە كێشە، هەموو خۆپیشاندانێك تەنانەت لە ئەوروپا و رۆژئاواش بێت، هەر بەرەو توندوتیژی مل دەنێت و ئەوە لە لەندەن و پاریسیش روویداوە»!! بۆیە بە گرنگی دەزانین لەسەر ئەم قسە بێ مانایانەی ئەو پۆپۆلیستانە هەڵوەستە بكەین، كە لای ئەوان سیاسەت واتە (بێ ماناكردنی هەموو شتێك، هەموو پیرۆزییەك بە دەوڵەتی كوردستانیشەوە)، ئەوانەی لەم قسانە تێدەگەن، دەزانن ئەم دێڕانە لەسەر بنەمای ئەخلاقی و بۆ بونیادنانەوەی متمانە داڕێژراون، نەك لە سەر بێ ماناكردنی هەموو شتێك و نەهێشتنی متمانە لە نێوان هەموو توخمەكانی كۆمەڵگە، بۆیە ئەم جۆرە بیركردنەوەیە رووبەڕووی چەند پرسیارێك دەكەینەوە.
1. ئایا ئەو خۆپیشاندانانە كامانەن كە ئاراستەی سەرەكی خۆی وندەكات و بەرەو توندوتیژی و ئاژاوەگێڕی هەنگاو هەڵدەگرێت؟ بێگومان ئەو خۆپیشاندانانەی كە ئیسلامی سیاسی سەلەفی و قیتالی، پۆپۆلیستی چەپ و راست بەشداری تێدا دەكەن، هەروەها ئەو خۆپیشاندانانەی كە ئانارشیستەكان تا دوێنێ بە ناوی دژایەتی دەوڵەت و ئێستاش بە ناوی دژایەتیكردنی جیهانگەرایی بەشداری تێدا دەكەن.
2. ئایا ئەو خۆپیشاندانانە بەناوی چی ئەنجامدەدرێن و چۆن لەلایەن ئەو فیكرە دژ بە مرۆڤایەتییانەوە بۆ مەبەستی تایبەت دەقۆزرێنەوە؟ بێگومان هەموو ئەو خۆپیشاندانانەی لە رۆژئاوا دەكرێن و ئاراستەكەی دەگۆڕێت بۆ ئاژاوە گێڕی، هەموویان لە ژێر ناوی خواستی مەدەنی هاووڵاتیان ئەنجام دەدرێن، بەڵام ئەم خواستە مەدەنییە بەكار دەهێندرێت بۆ ئامانجی ئایدیۆلۆژیەتێكی دژ بە دیموكراتی و مرۆڤایەتی، ئەوجا لەبەر ئەوەشی مرۆڤی كامڵ و هۆشیار كەمتر دەكەوێتە ژێر كاریگەری ئەو جۆرە ئایدیۆلۆژیەتانەوە، هەموویان منداڵی زۆری خوار تەمەن هەژدە ساڵ بەكار دەهێنن، ئەمە بۆ رۆژئاوا هەر زۆر ئاشكرایە، چونكە منداڵ هەیە نەوەی سێیەمە لە ئەوروپا ئێستا لە سووریا و عێراق چەكداری تیرۆریستانی داعشە.
3. بێ ماناكردنی خۆپیشاندانی هاووڵاتیان وەك گوشارێكی مەدەنی بۆ سەر حكومەت و داواكاری رەوای چین و توێژەكانی كۆمەڵگە، ئەگەر لەسەر ئەمەش هەڵوەستە بكەین، چەمكی خۆپیشاندان واتە خۆپیشاندانی توێژێك یان چینێكی كۆمەڵگە بۆ بەردەمی حكومەت، ئەم خۆپیشاندەرانە سوود لە هۆیەكانی میدیا وەردەگرن بۆ ئەوەی گوشارەكەیان بەهێزتر بێت، هەروەها ئەوانەی كە خۆپیشاندان دەكەن و مۆڵەتی خۆپیشاندان وەردەگرن، هەموویان خەڵكانێكن لە سەرووی تەمەنی هەژدە ساڵین، واتە فەرمانبەرن، یان كرێكارن، یان ئەگەر قوتابیش بن، لانیكەم دەبێت قوتابی زانكۆ بن، ئەوجا دەتوانن مۆڵەتی خۆپیشاندان وەربگرن. ئەم مۆڵەتە لەسەر ئەو بنەمایەیە كە هاووڵاتی لە سەرووی تەمەنی 18 ساڵ كەسێكە بە رێگەی سندوقی دەنگدان بەشداری لە پرۆسەی سیاسی كردووە و گرێبەستێكی لەسەر بەرنامەیەك لەگەڵ حكومەتی خۆی هەیە، بۆیە كاتێك حكومەت لەبەر هەر هۆكارێك كەمتەرخەم دەبێت، ئەوا ئەو چین و توێژانە مافی خۆیانە ئەو گوشارانە بەكار بهێنن كە سیستمە دیموكراتییەكە وەك گەرەنتی بە هاووڵاتیانی داوە بۆ ئەوەی لەكاتی پێویست پەنای بۆ بەرن، بەڵام با بزانین داعشییەكان و ئیسلامییە توندڕۆكانی بەشدار لە پرۆسەی سیاسی، لەگەڵ پۆپۆلیستە چەپ و راستەكان، چۆن ئەم چەمكە مەدەنییە بێ مانا دەكەن. ئەم گرووپانە خۆپیشاندان دەگۆڕن بۆ خۆشاردنەوە. دەموچاوەكانیان بە پەڕۆ دادەپۆشن و لە بری ئەوەی لەگەڵ لایەنی پێوەندیدار قسە بكەن، دەچن ئەو دامەزراوە و حزبانە دەكەنە ئامانج كە هەوڵدەدەن سیستمی دیموكراتی بەهێز بكەن! دیارە ئەم فیكرە دژە مرۆڤایەتییانە ئەم كارانەیان بە خەڵكانی سەرووی 18 ساڵ پێ ناكرێت، لەبەر ئەوەی یاسا وەك خۆی مامەڵەی لەگەڵ دەكات، بۆ ئەمەش دێن یاساكان بە دوو شێواز بێ مانا دەكەن، یەكەمیان یاساكانی وڵات ناتوانن لەگەڵ ئەم منداڵانە رێوشوێنی پێویست وەربگرن، لەلایەكی دیكەشەوە یاساكان بێ مانا دەكەن بەوەی ناتوانێت سەقامگیری بپارێزێت.
4. بەرهەمهێنانی گوتار و رەفتاری ئیستفزازییانە بۆ ئەوەی بەرامبەر كاردانەوەی هەبێت و رووداوەكە تەفسیری دیكەی بۆ بكرێت. ئەگەر سەیری هەڵكوتانی تێكدەران -بە هاندانی بزووتنەوەی گۆڕان- بۆ سەر ناوچەی قەڵادزێی پارتی دیموكراتی كوردستان بكەین، یان كاتێك ئەندامانی ناوچەكانی سەیدسادق و لقی كەلاری پارتی، لە بری دەستبردن بۆ چەك، بە رێگەی تەلەفزیۆنەكان داوای هێوركردنەوەی منداڵە پەلاماردەرەكانیان دەكرد، كە لە كۆتاییدا داوای هاوكارییان لە سەركردایەتی پارتی كرد، فریایان بكەون، كەچی تێكدەران دوور لە هەرچی بەهای ئەخلاقییە دەیانكوژن و دەیانسووتێنن، ئایا پەنابردن بۆ ئەم كارە نائەخلاقییە چ تەفسیرێكی بۆ دەكرێت كە بە زۆری زۆرداری بەرامبەر ناچار بكەیت، پەنا بۆ كاردانەوە بەرێت؟ ئەویش لە كاتێكدا كە لە سەر رێنمایی سەرۆك مسعود بارزانی بڕیار درابوو، پارتی بۆ ئەو ئاژاوەیەی نەوشیروان مستەفا و بزووتنەوەی گۆڕان پەلكێش نەبێت. دواتر ئەندامێكی سەركردایەتی پارتی كە لە تەلەفزیۆنی رووداو میوان بوو، كاتێك باسی تاوانكارییەكانی دەكرد، ئەو ئیستفزازكردنە ئەوەندە قورس بوو، ئەندامەكەی سەركردایەتی پارتی و پێشكەشكاری بەرنامەكەی تەلەفزیۆنی رووداو دەستیان بە گریان كرد، كە كاری دڕندانەی لەوم شێوەیە ئەنجام دەرێت. ئەمە جاری دووەمە خەڵك لە سەر شاشەی تەلەفزیۆنەكان دەگری، ئەویش پێش ئەم رووداوە، گریان بووە بۆ حاڵەتی قورسی كوردانی ئیزدی بە دەست تیرۆریستانی داعش.
دیارە لەو ماوەیەی كە بزووتنەوەی گۆڕان دامەزراوە هەتا ئێستا، ئەم بزووتنەوەیە هەموو توخم و بەهاكانی دیموكراتی، هەموو پیرۆزییەكانی كۆمەڵگەی بۆ مەرامە ناشیرینەكانی خۆی بەكار هێناوە. بەڵام تازە دەستەكەیان ئاشكرا بوو، زەحمەتە بتوانن بە ئاسانی خۆیان ڕاست بكەنەوە.
چی دەقەومێت ئەگەر دەوڵەت نەتوانێت
فیكری گێرەشێوێنی ریشەكێش بكات؟
گەورەترین كێشە كە رووبەڕووی یاساكانی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی دەبێتەوە، خودی یاساكانە، لەبەر ئەوەی خودی یاساكانی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی ناتوانن رێگری لەو كارە ئاژاوەگێڕی و تیرۆریستییانە بكەن، كە تۆوی فیتنە و ئاژاوەگێڕی لەناو كۆمەڵگە دەچێنن، ئەم واقیعە ئێستا سیستمی دیموكراتی بەدەستیەوە دەناڵێنێت، لە بەر ئەوەی خودی سیستمەكەی كردۆتە پارێزەری ئاژاوەگێڕ و تێكدەر و تیرۆریستان، هەر بۆ نموونە ئێستا لە كوردستان بە درێژایی سنووری زیاتر لە 1000 كیلۆمەتر لە شەڕی دژی تیرۆریستانی داعشداین، رۆژانە دەیان تابووتی خوێناوی پێشمەرگەی شەهید دەچێتەوە بۆ خێزانە سەربەرزەكانی كوردستان، بەڵام ئەو هەموو كارە ئاژاوەگێڕیەی بزووتنەوەی گۆڕان وایكرد، تیرۆریستانی داعش پیرۆزباییان بۆ بنێرن، كەچی یەك یاسای كوردستان نییە بتوانێت سنوورێك بۆ ئەم ئاژاوەگێڕی و تێكدەرییانە دابنێت. ئەمە تەنیا ئێمە نین رووبەڕووی ئەم كارەساتە بووینەتەوە.، هەر بۆ نموونە چەند مانگێك پێش ئێستا تیرۆریستان هەڵیانكوتایە سەر رۆژنامەی شارلی بیدۆ لە ناو جەرگەی پاریسی پایتەختی فەرەنسادا، حكومەتی ئەو وڵاتە دەزانێت ئەو تیرۆریستانە بەرهەمی مزگەوتەكانی فەرەنسان، بەڵام یاسای فەرەنسا ناتوانێت سنوورێك بۆ ریشەكێشكردنی بەرهەمهێنانی فیكری تیرۆریستی دابنێت. هەروەها هەموو رۆژئاوا ناتوانێت رێگە لە تیرۆریستانی بەرهەمی ژینگەی كۆمەڵگە دیموكراتییەكەی خۆیان بگرن، كە پۆل پۆل دەچنە ناو تیرۆریستانی داعشەوە، هەر بە فڕۆكەی خۆیان سەفەر دەكەن و هەر بە فڕۆكەی خۆیانیش دەگەڕێنەوە.، لەمەش خراپتر ئەم جۆرە فیكرە تێكدەرە، دەزگا هەواڵگرییەكانی پەكخستووە. بۆ نموونە وەك سەرۆكی ئاژانسی هەواڵگری هۆڵەندا لە موحازەرەیەكدا ساڵی پار ئاماژەی بە كێشەی هەموو دەزگا هەواڵگرییەكانی رۆژئاوا كرد، نموونەی بە وڵاتەكەی خۆی هێنایەوە و وتی: «من وەك سەرۆكی دەزگای هەواڵگری هۆڵەندا، باش دەزانم ئەو كەسە تیرۆریستە، دەشزانم سەفەر دەكات بۆ ئەوەی بچێتە ناو تیرۆریستانی داعش، بەڵام هیچ یاسایەك لەبەر دەست نییە رێگری لێ بكات، لەبەر ئەوەی كاتێك لێی دەپرسیت، بۆ سەفەر دەكەی؟ دەڵێت: مافی خۆمە سەردانی كەسوكارم بكەم».
سەرنج بدەن ئەگەر وڵاتێكی وەك هۆڵەندا رێگەی سەفەركردن بگرێت، ئایا لە جیهانی لیبڕاڵ دیموكراتیدا هۆڵەندا چۆن سەركۆنە دەكرێت؟ ئێستا بۆ كوردستانیش بەهەمان شێوەیە. هەر بۆ نموونە وەزارەتی رۆشنبیری حكومەتی هەرێمی كوردستان مۆڵەت دەدات پێشانگایەكی كتێب بكرێتەوە، لە ژێر ئەم مۆڵەتەدا بە هەزاران ناونیشانی كتێب دێنەكوردستان و بە ئاشكرا دەفرۆشرێن، زۆربەشیان دەبنە سەرچاوەیەك بۆ بەرهەمهێنانی فیكری توندڕەوی و تیرۆریستی، یاساكانی كوردستانیش لەئاستیدا دەستەوەستانن، لەمەش خراپتر لە ژێر ناوی ئازادی میدیا و ئازادی راگەیاندن، میدیا و شاشەی تەلەفزیۆنی هەن، هەموو كاری بۆ ئەوەیە حكومەت و دەسەڵاتی سیاسی لە كوردستان سووك و ناشیرین بكات، بەڵام دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان خۆی مۆڵەتی بداتێ، لەو چەند رۆژی رابردوو پێش ئەنجامدانی دوایین كۆبوونەوەی پێنج قۆڵی، بە ئاشكرا پیلان بۆ ئەوە دانرا، هەڵبكووتنە سەر هۆتیلی شاری جوان لە سلێمانی و هیچ ئامرازێكی یاسایی نەبوو رێگری لێبكرێت، ئەو هەموو هاندان و دەست لە پشدانەی كادرە پێشكەوتووەكانی گۆڕان بە بەكارهێنانی منداڵ بۆ گێرەشێوێنی و ئاژاوەگێڕی و تێكدانی پێكەوەژیان و پێكەوە كاركردن، یاسایەك نییە بتوانێت لە بەرامبەریدا سنوورێك بۆ ئەم حزبە دابنێت و بە ئاشكرا رۆژ لەدوای رۆژ گۆڕان خۆی بۆ دووئیدارەیی و تێكدان و ئاژاوەگێڕی لە كوردستان ئامادە دەكات.
پرسیار لێرەدا ئەوەیە چۆن لە ناو ژینگەی دیموكراتی سنوور بۆ بەرهەمهێنانی توندڕەوی و تیرۆریستی دادەنرێت؟ لەوانەیە وەڵامی ئەم پرسیارە، بەناو گۆڕانخوازەكان و ئیسلامییە مۆدیل داعشییەكان تووشی شۆك بكات، لەبەر ئەوەی باشترین تاقیگە بۆ چارەسەركردنی ئەم دەستەوەستانییەی یاساكانی دیموكراتی لە جیهاندا، حكومەتی هەرێمی كوردستانە، تەنیا دەوڵەتی ئەمری واقیعیشە كە توانی لە ماوەیەكی كورتدا سوپایەك دروست بكات، كە بتوانێت لەسەر زەوی تیرۆریستانی داعش تێكبشكێنێت، هەموو جیهانی ئازادیش پشتگیرە بۆ ئەوەی سەقامگیری و ئارامیی هەرێمی كوردستان نەشێوێت، بۆیە ئێستا جیهان پشتگیری كوردستان و سەرۆكەكەی مسعود بارزانی دەكات، بۆ ئەوەی جارێكی دیكە لەبەر رۆشنایی پاراستنی سەقامگیری و تەناهی كوردستان، وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە كە دەڵێت: دیموكراتییەت چییە؟ ئێستا جیهان تەنیا یەك وەڵامی بۆ ئەم پرسیارە دەوێت، دیموكراسی واتە پاراستنی ئاسایش و سەقامگیری و پاككردنەوەی كۆمەڵگە لە فیكری توندڕەوی. ئەو فیكرە توندوتیژەی كە داعش پیرۆزبایی لێدەكات. ئەم هەنگاوە كە دەبێتە مانایەكی نوێ بۆ دیموكراتی، جیهان لە ئاستەنگێكی گەورەی یاسایی لە سیستمی دیموكراتی رزگار دەكات، هەروەك چۆن پێشمەرگە لە ژێر سایەی سەرۆك مسعود بارزانی-دا، كێشەی سوپای بۆ هەموو جیهان چارەسەر كرد.



تیرۆریستان بەریتانیایان كردووە
بە ژینگەیەك بۆ بەرهەمهێنانی تیرۆر
لە نێو سەرجەم وڵاتانی ئەوروپادا، بەریتانیا ڕووبەڕووی مەترسیدارترین و درێژخایەنترین هەڕەشەی سەرچاوەگرتوو لە تیرۆریزمی جیهادی ناوخۆیی بۆتەوە. دەكرێت ئەمەش بۆ چەندین فاكتەر بگەڕێندرێتەوە، وەك: كۆچی شەپۆلێكی گەورەی ئیسلامییەكانی جیهانی عەرەب و باشووری ئاسیا لە ساڵانی حەفتاكان و هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو بۆ وڵاتی بەریتانیا، هەروەها بوونی كەلتوورێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی كە ئاستێكی باڵای لێبووردەیی لەخۆ دەگرێت لە چوارچێوەی «باری فرەكەلتووری»دا، كە بە گوێرەی لێكدانەوەی زۆرێك لە شیكەرەوەكان چاوپۆشی كردووە لە گەشەی توندڕەوی ئیسلامی ناوخۆیی لە ساڵانی نەوەتەكاندا، هەروەها بە گرتنەبەری سیاسەتێكی دەرەكی لەلایەن ئەم وڵاتەوە- كە بە بەراورد بە وڵاتە ئەوروپییەكانی دیكە- پتر نزیك بوو لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكاوە، كە ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی بەریتانیا ببێتە ئامانجی ئەلقاعیدە. هۆكارەكانی دیكە كە بوونەمایەی ئاسانكاری بۆ هەڵكشانی تیرۆریزم لە بەریتانیا، بوونی ژمارەیەكی گەورەی ئەو گەنجانەیە كە بە ئەسڵ پاكستانین و تا ڕاددەیەك بە ئاسانی دەستیان بە كەمپەكانی مەشقی تیرۆریستان و گرووپە سەربازییەكانی ئەفغانستان و پاكستان ڕادەگات. لەگەڵ شەپۆلی جیهادییە عەرەبەكان لە ساڵانی نەوەتەكاندا كە ڕاستەوخۆ بە ئەل قاعیدەوە گرێدرابوون.
لە دەرئەنجامدا، لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا پتر لە 150 حاڵەتی حوكمدان هەبووە دژی چالاكییە تیرۆریستییەكانی پەیوەست بە ئیسلامییەكانەوە لە بەریتانیا. یەكێك لە پیلانە ناوخۆییەكانیش بۆ ئەنجامدانی تەقینەوە كە لە ناوخۆی وڵاتدا سەری گرت، تەقینەوەكانی لەندەن لە ساڵی 2005 بوو كە شەمەندەفەرەكانی ژێرزەمینی ئەو شارەی كردە ئامانج. ئەمە لە كاتێكدا چەند پیلانێكی دیكەی گەورە لە لایەن هێزەكانی پۆلیس و ئاسایشی ئەو وڵاتەوە پووچەڵ كرانەوە، یاخود هەوڵی ئەنجامدانی ئەو تەقینەوانە درابوو، بەڵام شكستیان هێنا لە جێبەجێكردنیاندا، وەك: هەوڵی هێرشەكانی مانگی تەمموزی ساڵی 2005، هەوڵی هێرشكردنە سەر هێڵی ئاسمانیی ترانزئەتلانتیك لە ساڵی 2006، هەوڵی تەقاندنەوەی یانەی شەوانی تایگەر لە لەندەن لە ساڵی 2007.
تیرۆریستانی بەریتانیا گرێدراوی هێرشەكانی ئەوروپا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باشووری ئاسیان. لە ساڵی 2003دا دەسەڵاتدارانی بەریتانیا زیاتر و زیاتر نیگەران دەبوون بە بوونی چەند حاڵەتێكی ڕادیكاڵیزەبوون لە ناوخۆدا، لە دەرئەنجامدا سیاسەتی بەرەنگاربوونەوەی ڕادیكاڵیزەبوون بە ناوی بەرپێگرتنەوە خرایەگەڕ. ئەگەرچی لەو كاتەدا هیچ هێرشێكی تیرۆریستی و سەركەوتوو ئەنجام نەدرا لە بەریتانیا، بەڵام دەسەڵاتدارانی بەریتانیا نیگەران و ناڕەحەت بوون بەو ڕاستییەی كە چەندین هێرشی تیرۆریستی زۆربەیان لەلایەن تیرۆریستانی ناوخۆییەوە ڕێكخرابوون، كە زۆری نەمابوو بە سەركەوتوویی ئەنجام بدرێن، بەڵام بەریان پێگیرا. لە هەمان كاتدا، دەزگاكانی ئاسایش ئەو وڵاتە زیاتر و زیاتر هۆشیار دەبوون بەو ڕاستییەی كە ژمارەیەكی زۆری موسڵمانە بەریتانییەكان گەشتیان دەكرد بۆ كەمپەكانی مەشقكردن لە پاكستان.
سەرچاوە: بەرەنگاربوونەوەی ڕادیكالیزەبوون لە ئەوروپا
نووسینی: لۆرینزۆ ڤیدینۆ، جەیمس براندۆن





وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا سەربازگەیەك بۆ مەشق و
راهێنانی تیرۆریستانی داعش و قاعیدە

ساڵی 2015 بیرخەرەوەیەكی دراماتیكی بوو لە بارەی ئەوەی هێشتا هەڕەشەیەكی گەورەیە لەسەر ئاسایشی زۆربەی وڵاتە ئەوروپییەكان، ئەو هێرشانەش شەقامەكانی پاریس-یان خۆێناوی كرد (هێرشی مانگی كانوونی دووەم بۆ سەر نووسینگەی گۆڤاری چارلی ئەبدۆ و بازاڕی كۆشەر و كۆپنهاگن)، ( هێرشی مانگی شووبات بۆ سەر ئازادی ڕادەربڕین و پەرستگای جوولەكەكان لە كاتێكدا كە سەرقاڵی مەراسیمی ئایینی بوون)، ئەو ترسەیان دووپات كردەوە كە بۆ ماوەیەكی دوور و درێژ لەلایەن دەسەڵاتدارانی كیشوەرەكە گوزارشتیان لێدەكرا.
مردنی ئوسامە بن لادن و ئەو حەماسەی لە سەرەتای بەهاری عەرەبییەوە هاتەئاراوە، ئەو ئومێدەی خوڵقاند كە شەڕی دژەتیرۆر و میراتە ژەهراوییەكەی بووەتە بەشێك لە ڕابردوو، بەڵام لەم چەند ساڵەی دواییدا نەك دركپێكردنێكی پڕ لە تاسان هاتەئاراوە بەوەی بزووتنەوەی جیهادی گڵۆباڵی كۆتایی نەهاتووە و لە ئارادا ماوە، بەڵكو هەست دەكرێت لە سەرتاسەری جیهاندا بە ئەوروپاشەوە لە هەڵكشان و گەشەدایە.
ئاماژەیەكی زەقی ئەم داینامیكیەتە ئەو جۆشدان و سازدانەی شەڕكەرە ئەوروپییەكانە بەرەو سووریا و لە پاشانیشدا عێراق. چوونی جیهادییە ئەوروپییەكان بۆ گۆڕەپانی شەڕە دەرەكییەكان دیاردەیەكی نوێ نییە، بەڵكو دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی هەشتاكان كە لە (ئەفغانستان) بەردەوام بوو، لە ساڵانی نەتەوەكاندا (بۆسنیا و شیشان)ی گرتەوە، لە ساڵی 2000یشەوە پتر بۆ (ئەفغانستان و عێراق و سۆماڵ) هەڵكشا.
ژمارەی ئەو شەڕكەرانەی ئەوروپا كە گەیشتوونەتە سووریا و عێراق لە ساڵی 2011 بە دواوە بێ پێشینەیە لە ڕووی قەبارەوە. كە بە گوێرەی (Europol) ژمارەكە بە 5000 كەس دادەنرێت. وڵاتە گەورەكانی وەك فەڕەنسا و بەریتانیا پشكی شێریان لەو ژمارەی شەڕكەرانەدا بەركەوتووە (فەڕەنسا 1000 و بەریتانیا 800 كەس)ن، بەڵام تەنانەت وڵاتی بچووكیش هەبوو كە ژمارەیەكی زۆری دانیشتووانەكەی (لە زۆربەی حاڵەتەكانیشدا هاووڵاتییەكانی وڵاتەكە) گەشتیان بەرەو سووریا كردووە بۆ شەڕكردن، بۆ نموونە، ئەوەی ماوەی نیگەرانییە لە وڵاتێكی بچووكی وەك بەلجیكا-وە 400 شەركەڕ سەفەریان كردووە.
زۆرینەی زۆری ئەم خۆبەخشە ئەوروپییانەش چوونەتە نێو گرووپە جیهادییەكانەوە، بەتایبەتی دەوڵەتی ئیسلامی. ئەوەی مایەی تێگەیشتنە ئەوەیە كە دەسەڵاتدارانی ئەوروپا نیگەرانن لەبارەی ئاكام و لێكەوتەكانیەوە. دەسەڵاتدارانی بەریتانیا باوەڕیان وایە ئەم دیاردەیە گەمەكە دەگۆڕێت (game-changer)، هەروەها وا وەسفی دەكەن كە ئەمە قووڵترین گۆڕانكارییە لەو هەڕەشەیەی كە لە دوای ساڵی 2003ـەوە ڕووبەڕووی بووینەتەوە.
لە كانوونی یەكەمی ساڵی 2014دا وەزیری ناوخۆی ئەو كاتی فەڕەنسا-مانویڵ ڤاڵس- باسی لەوە كرد كە ئەگەری گەڕانەوەی ئەو كەسانەی وەك جیهادیستێكی قاڵبوو لە سووریاوە دێنەوە، گەورەترین هەڕەشەیە كە لە ساڵانی داهاتوودا وڵاتەكە ڕووبەڕووی دەبێتەوە. هەروەها وەزیری ناوخۆی پێشووتری فەڕەنسا هانس پیتەر فریدریك گەڕانەوەی ئەو كەسانەی لە سووریاوە بە بۆمبێكی تەوقیتكراو لە قەڵەم دا.
سەرچاوە: جیهادیزم لە ئەوروپا
نووسینی: لۆرینزۆ ڤادینۆ




بەكارهێنانی منداڵ بۆ مەبەست و مەرامی سیاسی
كارێكی نایاسایی و نائەخلاقییە


گەرچی چەند پەیماننامەیەكی نێودەوڵەتی و پرۆتۆكۆڵە ئیزافییەكانیان دەستەبەری پاراستنی مافەكان منداڵان دەكەن و ڕێگری دەكەن لە تێوەگلانیان لە ناكۆكی و كردە چەكدارییەكان، بەڵام هەموو ئاماژەیەك لە ئارادایە كە پێشێلكردنی مافەكانی منداڵان لە هەڵكشاندایە. لە هەندێ وڵاتی دیاریكراودا كە ناسەقامگیری و ناكۆكیی سیاسی باڵی كێشاوە بە سەریاندا، ئەم چەشنە پێشێلكارییە بەرفراوان و باوترە. چونكە ئەم وڵاتانە هەڵدەستن بە كەڵكوەرگرتنی خراپ لەو كەلێنانەی كە لە یاسا ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەكاندا هەن. ئەم حكومەتانە، یان لایەنە بەشەڕهاتووانە -ئیدی پارتی سیاسی بن، یان تاكەكەس بن-، منداڵان بۆ ئامانج و مەرامەكانی خۆیان بەكاردەهێنن، دەیانبەنە ڕیزی هێزە چەكدارەكان، یان میلیشیاكان و ناچاریان دەكەن بەشداری لە خۆپیشاندان و ڕێپێوانەكانی دژ بە حكومەت بكەن. ئەمە لە كاتێكدا ئەو ڕاستییە دەزانن كە ئەو منداڵانە بە ئاسانی دەكەونە ژێر كاریگەرییەوە- قابیلی ئەوەن هەڵسووڕێندرێن و بە ئاسانی ئاڕاستە بكرێن-. ئەوان ئەم منداڵانە بەكاردەهێنن بۆ ڕاكێشانی سەرنجی ڕاگەیاندنەكان و گۆڕینی ئاڕاستەی ڕای گشتی. باشە چ شتێك كاریگەرترە لە دیمەنی منداڵێكی بریندار، یان منداڵێكی شەهید؟
پەیماننامەی مافەكانی منداڵ ڕێگری دەكات لەوەی بە زۆرەملێ بەشداری بە كەسانێك بكرێت كە تەمەنیان 18 ساڵی تەواو نەكردووە. لە ڕاستیدا، كەسانی خوار تەمەن 18 ساڵ ڕێگەیان پێنادرێت تەنانەت خزمەتی سەربازیش بكەن. كەواتە نابێت بەم شێوەیە ژیان و تەندروستی منداڵان ڕووبەڕووی مەترسی بكرێتەوە، ئەمە لە كاتێكدا ئەم پەیماننامەیە ئامانجی ئەوەیە كە ژیان و تەندروستیی سەرجەم ئەو كەسانە بپارێزێت كە تەمەنیان لە خوار 18 ساڵییە. كاتێكیش منداڵان هاندەدرێن بەشداری لە خۆپشاندان و گردبوونەوە و ڕێپێوانەكانی دژ بە حكومەتدا بكەن، ئەمە ئەگەر باسی كاری توندوتیژی و تێكدارنەش نەكەین، ئەوا لایەنە پێكناكۆكەكان- ئیدی پارتی سیاسی بن، یان ڕێكخراوی ناحكوومی، یاخود تەنانەت ئەگەر تاكەكەسیش بن- بەڵێنی دەستكەوتی ماددی بەو منداڵانە دەدەن، یاخود لە ڕووی هزری و ئایینییەوە هەڵدەستن بە گۆشكردنیان. واتە بە شێوەیەكی نائەخلاقییانە ژیانیان دەخەنە مەترسییەوە، ڕووبەڕووی ئەگەری ئەوەشیان دەكەنەوە كە بە چەشنێك بریندار بن كە پەككەوتوویی بە دوادابێت، یاخود لەدەستدانی هۆشی لێبكەوێتەوە بەهۆی ئەو ئامرازانەی كە بەكار دەهێندرێن بۆ بڵاوەپێكردنی ئاژاوەكان. ئەمە ئەگەر باسی ئەو زیانە دەروونییە نەكەین كە ڕەنگە ئەو منداڵە بە درێژایی تەمەنی بەدەستیەوە بناڵێنێت، یان بۆی هەیە كاریگەری لەسەر خێزان و كۆمەڵگەكەش جێبهێڵێت. ئەو منداڵانەی لە توندوتیژییەوە دەگلێن، یاخود دیمەنی كوشتن و لاشە كوژراوەكان دەبینن، دووچاری تاسان دەبنەوە. بە زۆری ئەوانیش دەبنە كەسانی توندوتیژ و ئەو پێشێلكارییانە دووبارە دەكەنەوە.
سەرچاوە: ڕۆڵی پەرلەمان لە پاراستنی مافەكانی منداڵاندا
نووسینی: جەمیلە عەلی سەلمان