فازل سامر سەرۆكی یەكێتیی ئەدیبان و نووسەرانی عێراق بۆ گوڵان:
عێراق میراتی سیاسەتی حوكمڕانە ديكتاتۆرەكانەو هەر لایەنێكی سیاسی دەیەوێت خواستی خەڵك بۆ بەرژەوەندی خۆی بەكاربەێنێت
فازل سامر نووسەرو رەخنەگرو رۆشنبیرێكی عێراقییەو هەڵگری بڕوانامەی ماستەرە لە زمانی ئینگلیزی و بەدەیان وتاری رۆشنبیری و رەخنەیی نووسیوە وێڕای نووسین و بەچاپگەیاندنی دەیان رۆمان و چیرۆك، هەروەها بەشداریی كارای لە چەندین كۆنگرەو سیمیناری ئەدەبی و سیاسیدا كردووە، ئێستاش سەرۆكی ئەدیبان و نووسەرانی عێراقە، لە دەرفەتێكدا (گوڵان) چەند پرسیارێكی سەبارەت بە رەوشی ئێستای عێراق و چاكسازییەكانی ئێستای حكومەتی فیدڕاڵ و ئاییندەی ناوچەكە ئاراستەكردو ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی دایەوە.

* وەك كەسایەتییەكی ناسراو چۆن دەڕواننە رەوشی ئێستای عێراق، كە لەسەرەوە بە ئەرێنی باس دەكرێ، كەچی لە خوارەوە تا بڵێین نەرێنی و رووەو شكست و كارەساتبارە؟
- عێراق میراتێكی بۆماوەیی دێرین و لە مێژینەی سیاسەتی ئەو حوكم و دیكتاتۆرانەیە كە جڵەوی دەسەڵاتیان گرتبووە دەست، یەكەمیان سیاسەتی چەوتی سەدام حوسێن، دووەمیان سیاسەتی داگیركاریی، سێیەمیشیان سروشتی پێكهاتەی سیستەمی سیاسیی وڵات كە دوای رووخانی سەدام و رۆیشتنی هێزی داگیركەر هاتە ئاراوە، ئەو پێكهاتە تایفەگەرییەی كە لەسەر بنەمای پشكایەتی بنیادنرا، كە دەرئەنجام كۆمەڵێك سیاسەتوان پەیدابوون و حوكمڕانیی عێراقیان گرتە دەست كە بە حەڵاڵ و بە حەرام و لەسەر حیسابی هاووڵاتیان خۆیان دەوڵەمەند كرد، ئەم كردارە بووە هۆی ناسەنگیی لە هاوكێشەكان و پەكخستنی چالاكی و پڕۆسەی پەرەپێدانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری لە وڵاتدا، ئەمە وێڕای ئەوەی كە كاریگەریی راستەوخۆی هەبوو بۆ سەر شێواندن و بەلاڕێدابردنی پڕۆسەی دیموكراسی كە دەستوور بۆ بنیادنانی عێراقێكی نوێ دەست نیشانی كردبوو، دواتر بووە هۆی هێنانەكایەی رەوشێكی نەخوازراو بە ئاراستەی ململانێ لەسەر دەسەڵات و بەرژەوەندیی تایبەتی، ئێمە لە ئێستادا رووبەڕووی چەندین قەیران بووینەتەوە، قەیرانی دارایی و سیاسی و ئەمنی و رۆشنبیری كە وا دەخوازن چارەسەریان بۆ بدۆزینەوە، بەڵام بەداخەوە تا ئێستا سەركردەی بەو شێوەیە دڵسۆزو ئینتیمادارانە پەیدا نەبوونە كە چارەسەری ئەم قەیرانانە بكەن، لەسەر ئەم هەموو كەموكوڕییانەش كاتێ بەراوردی رەوشی ئێستا دەكەم لەگەڵ رەوشی سەردەمی سەدام دەبینم كە گۆڕانكارییەكی كوالیتی تا رادەیەك بەرچاو هاتۆتەئاراوە، بۆیە ناكرێ رەحم بە هیچ رژێمێكی پێشوو بكەین چ سەردەمی پاشایەتی یان سەردەمی سەدام حوسێن، بەڵكو پێویستمان بە كۆمەك و یەكگرتنی هەوڵی هەموو لایەنە سیاسییەكان هەیە، هەروەها خوێندنەوەیەكی تازەی رەوشەكە، لەسەر هەموو هێزو لایەنەكان بە پێشكەوتووەكانیشەوە پێویستە بەخۆیاندا بچنەوەو دان بە هەڵەكانیاندا بنێن، تاكو خەڵكەكە هەست بە ئازادی بكات، ئەو راپەڕین و خۆپیشاندانانەش گوزارشت لە نادادپەروەری و نایەكسانی و ستەم و چەوسانەوە دەكەن كە میللەت بەدەست حوكمڕان و كاربەدەستانەوە پێوەی دەناڵێنن، بۆیە رەوشەكە ئێستا وا دەخوازێت كە هەموو لایەك بۆ بنیادنانی سیستەمێكی تازەی حوكمڕانیی كاربكەن، بەڵام دوور لە ئیسلامی سیاسی، چونكە ئەستەمە لە عێراق دەوڵەتێكی ئیسلامی دابمەزرێ لەبەر بوونی جیاوازیی نێوان مەزهەبی شیعەو سوننە و لایەنەكانی دیكە، چەنكە ئەگەر ئەم بیرۆكەیە سەربگرێت ئەوا دەبێتە هۆی دابەشبوونی كۆمەڵایەتی و سیاسی و كەلتووری و پەرتەوازەبوونی هێزو لایەنەكان لەنێو خۆیاندا، ئەمەش بەوە سەردەگرێت كە رێگە بگیرێت لە بوونی دەسەڵاتی هێزی ئیسلامی و مەزهەبی لە جومگەكانی حوكمڕانیی وڵات، هاوكات رێگەگرتن لە سەرهەڵدانی هێزی چەكداریی مەزهەبی و ئایینی، چونكە هەروەكو دەبینین كە ئەم جۆرە رەفتارانە بە پێكهێنانی هێزی مەزهەبی خەڵكەكەی ناڕەحەت كردووەو بێزارییەكی زۆری هاووڵاتیانی بەدوای خۆیدا هێناوە، بۆیە من پێموایە بوونی ئەو خۆپیشاندانانەی گۆڕەپانی تەحریر لە بەغداو لە پارێزگاكانی دیكە هێمای دیموكراسییە بە ئاراستەی جێبەجێكردنی داخوازییەكانی جەماوەر، چونكە ناكرێ پڕۆسەی دیموكراسییەت پشتگوێ بخرێت یان بەش بەش بكرێت، چونكە پرۆسەیەكی یەكگرتووی تەواوكارەو پێویستە ئاكامی ئەرێنی لێبكەوێتەوە، بۆیە من زیاتر دووپاتی ئەوە دەكەمەوە كە پێویستە دەرفەت بە بزاڤی رۆشنبیری بدرێت تاكو رێكخراوەكانی رۆشنبیریی عێراقی بتوانن رۆڵی خۆیان لە هەر گۆڕانكارییەكدا ببینن كە میللەت خەباتی بۆ دەكات، هاوكات پێویستە بوار بدرێت بە گەنجان و ئافرەتان و ئەكادیمیستان و رۆشنبیران كە بەشداری لە پەرەپێدان و گۆڕانكارییەكاندا بكەن و ئەو دەموچاوە سواوو تەقلیدییانە لابەرن كە خەڵكەكە لێیان بێزاربووە، هەروەها پێویستە ئەو كەس و هێزانە لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بكرێت كە سامانی ئەو وڵاتەیان بە ناحەق بردووەو بدرێنە دادگاو میللەتیش هەست بەوە بكات كە دادپەروەری و یەكسانی و ئازادیی رادەربڕین خەریكە بەردەدات و دواتر لە سایەیدا بحەسێتەوە.
* هەر وەكو ئاماژەتان پێكرد ئەو چالاكی و خۆپیشاندانانە بۆ بەدەستهێنانی دادپەروەری و لێپێچینەوەیە لە گەندەڵكارو ئەو كەسانەی كە میللەت دەچەوسێننەوە، بەڵام دەبینین بۆ نموونە مەرجەعییەت داوادەكات كە ئەم چاكسازییانە راستەقینە بن، وەك بڵێی گومان لە ئەنجامدانیان هەبێت، رای ئێوە لەم بارەوە چییە؟
- راستە، ئێمە بینیمان لە بەهاری عەرەبیدا، جەماوەر رادەپەڕێت و داوای مافەكانی خۆی دەكات، كەچی دەبینین هێزە سیاسییەكانیش بە ئۆپۆزسیۆنەوەش هەر یەكەیان لە هەوڵێی ئەوەدایە پارچەیەك لەو كێكە ئامادەیەی بەربكەوێت، بۆ نموونە لە تونس ئەمە روویدا كاتێ ئیسلامییەكان گەیشتنە دەسەڵات، هاوكات لە میسریش ئەمە هاتە ئاراوە، بۆیە من بەدووری نازانم كە رەنگە مافیاكان و عەشیرەتەكانیش بێنە نێو پڕۆسەكەو دواتر كارەساتی بەدوادابێت، ئێمە داوای جێبەجێكردنی داخوازییە راستەقینەكانی خەڵك دەكەین، بۆ نموونە لەم چەند ساڵەی رابردوودا بینیمان چۆن بۆ ئەنجومەنی پارێزگاكان ململانێی زۆر ئەنجامدرا لە نێوان هێزو حزبە سیاسییەكان بەمەبەستی بەدەستهێنانی دەستكەوتی زیاتر و پۆست و سەركردایەتیكردن و بەڕێوەبردنی كاروباری ئەو پارێزگایانە، دیارە مەبەستی سەرەكیش لەمەدا خزمەتكردنی خەڵكەكە نەبوو بە قەدەر ئەوەی هەوڵدان بوو بۆ بەدەستهێنانی دەستكەوت و سوودی ماددی و سیاسی، بۆیە من پێموایە سەركەوتنی ئەم جۆرە پڕۆسانە تەنیا لە دانان و هەڵبژاردنی كەسانی شیاوو بەتواناو شارەزا سەردەگرێت، لەو خۆپیشاندانەدا زۆر شتی نەرێنی و نەخوازراومان بینی كە مەبەست تەنیا بەلاڕێدابردن و چەواشەكاری بوو تاكو ئامانجەكانیان نەپێكن، لەوانە تەشقەڵەكردن بە خۆپیشاندەران و گوشارخستنە سەریان تەنانەت رفاندنی كەسانی بەتوانا كە پێشەنگی ئەو خۆپیشاندانانە بوون، لەبەر ئەوە هەتا ئەگەر حكومەتی بەڕێز حەیدەر عەبادی نیازی ئەنجامدانی گۆڕانكاری و چاكسازی راستەقینەشی هەبێت، بەڵام كەوتۆتە نێو تەڵەی هەندێ لایەنی سیاسی كە پێیان وایە بەم چاكسازیانە زیانیان بەردەكەوێت، كە ئەمەش تا رادەیەكی زۆر پڕۆسەكە دوادەخات، كێشەیەكی دیكە كە لە ئێستادا رووبەڕووی عێراق بۆتەوە ئەوەیە كە چەندین هێزو دەوڵەت بیر لەوە دەكەنەوە كە وڵات پارچەپارچە ببێت و چاویات بڕیوەتە پڕۆسەكەو ئاستەنگ و لەمپەر دەخەنە بەردەم سەركەوتن و بەئاكام گەیاندنی ئامانجەكانی وەكو ئەمریكا و ئێران و توركیاو دەستێوەردانی دەرەكیی ناوچەكە لە كاروباری عێراق، هەندێ لەو دەوڵەتانە رێز لە سەروەریی خاكی عێراق ناگرن، جگە لەمانەش هێزە عەرەبییەكان و هەندێ دەوڵەتی ناوچەكە راستەوخۆ پشتگیریی لە تیرۆرستانی داعش و ئەلقاعیدە دەكەن و هاوكارییان دەكەن، دیارە ئەم دەستێوەردانەش مەبەستی دابەشكردنی عێراقە، ئێمە دژی بەهەرێمبوون نین، بەڵام پێویستە بە سازان و رێككەوتن ئەم جۆرە پڕۆسانە ئەنجام بدرێن، وەك چۆن هەرێمی كوردستان دامەزراوە، كە رەنگە رۆژێك بێت بەغداش ببێتە هەرێمێكی تەواو سەربەخۆ، تا لەو ململانێ تایفەگەرییانە رزگاری بێت، باشترین رێگە بۆ چارەسەری ئەم بارودۆخە یەكگرتنی هەڵوێست و بیروبۆچوونی هەموو هێزەكانە لەپێناو پاراستنی خاك و میللەت، بە پشتبەستن بە یاساو دەستوور لەمیانی چاوخشاندنەوە بە رێڕەوی پرۆسەی سیاسیی وڵاتدا.
* دوا پرسیار ئەوەیە كە دەبینین كێشەی سەرەكیی ئەم عێراقە، زیاتر ململانێ و ناكۆكیی ئایینی و مەزهەبییە لە نێوان سوننەو شیعەدا، كە ئەمە زیاتر كێشەی دیكەشی بەدوای خۆیدا هێناوە، پێتانوایە رۆژێك دابێت ئەم ململانێ و ناكۆكییانە چارەسەر بكرێن؟
- رەنگە هەندێ جار ئەمە راستییەكە بێت و جاری واش هەیە تەنیا بە شێوەو رووخسار بێت، لەهەمان كاتدا من لەگەڵ ئەو كەسانەدا نیم كە وا دەزانن كەسایەتیی تاكی عێراقی بەگشتی تا رادەیەك حەز لە ململانێ و توندو تیژی یان دابەشكاریی تایفەگەریی دەكات، رەنگە لە ناهۆشیاریی هەندێ كەسەوە بێت، بەڵام لە راستیدا تاكی عێراقی حەز لە مەدەنییەت دەكات، سەرەڕای ئەو هەموو شەپۆلە ئازارو مەینەتییانەی دووچاری بوونە، بەڵام هەر حەز بە پێشكەوتن و بنیادان و ژیانی لێبووردەیی دەكات، بۆیە من پێوایە ئەو خۆپیشاندانانە 20%ی ئەو ململانێیە تایفەگەرییەی نەهێشتووە لەبەر ئەو دروشمە هاوبەشانەی كە بەرزكراونەتەوە كە لە كۆتاییدا بۆ سوودو بەرژەوەندیی هەموو عێراقییەكانە، هەروەها من سەردانی شەقامی موتەنەببی دەكەم و خۆپیشاندەرانیش لە گۆڕەپانەكان دەبینم، كە دەموچاوی تازەی گەنجان و ئافرەتان و رۆشنبیرانیان تێدایە كە بەشدارییان لە پرۆسەی سیاسیدا كردووە،ئەوانە پێشتر دوورخرابوونەوە یان پشتگوێ خرابوون، بۆیە كۆمەڵگەی عێراقی لەو هەموو پێكهاتە سیاسی و كۆمەڵایەتییە پێكدێت، چونكە بەبێ بەشداریی ئەو توێژە جیاجیایانە ناكرێ بەردەوام بین و دواجار زیاتر سوود بە پڕۆسەكە بگەیەنن و ئاییندەیەكی گەش بۆ میللەت بێنینە ئاراوە.