كلیلێك بۆ كردنەوەی كێشەی نەتەوەی بێ دەوڵەت لەگەڵ دەوڵەتی سەردەستدا

«بەڕێوەبردنی پێوەندی نێوان دەوڵەت و نەتەوەی بێ دەوڵەت بۆ كورد لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەی لەگەڵیدا دەژین، كارێكی ئاسان نییە، لە هەمانكاتدا ئەوەش ئاشكرایە كە بەڕێوەبردنی پێوەندیی نێوان كورد و ئەو دەوڵەتانەی ئێستا تیایدا دەژین، تا ئەو پەڕی ئەركێكی ئاڵۆز بووە.، كێشەی جیۆپۆلیتیك بۆ كورد گرنگییەكی لە رادەبەدەری هەیە، لەبەر ئەوەی جیۆپۆلیتیكی كوردستان بەو شێوەیە كورد دەتوانیت خەبات بكات و ببیتە هۆكارێك بۆ ناسەقامگیری ئیقلیمی و نیودەوڵەتی. هەر بۆیە چارەسەركردنی ئەم كێشەیە پێویستی بە میتۆد و میكانیزمێكی جیاواز هەیە بۆ ئەوەی بتوانرێت بە شێوەیەكی سەركەوتوو پێوەندی نێوان كورد و ئەو دەوڵەتانە رێكبخرێن. لە دەستووری ساڵی 2005ی عێراقدا هەوڵدرا پێوەندی نێوان كورد و عێراق لە چوارچێوەی دەستووردا رێكبخرێت، بەوەی هەرێمی كوردستان حكومەتێكی خۆبەڕێوەبەری هەبێت، هەروەها دەسەڵات دابەش بكرێت و لەسەر دابەشكردنی داهاتیش وتووێژ بەردەوام بێت، بەڵام تێبینی چاودێران لە سەر بارودۆخی كورد لە چوارچێوەی ئەم دەستوورەدا ئەوەیە كە ئاماژە بەوە دەكەن لە نێوان كورد و عێراقدا بۆشاییەكی دەستووری هەیە، بۆیە پێشنیاری ئەوە دەكەن، چۆن ئەو بۆشاییە دەستوورییە پڕدەكرێتەوە، بەبێ ئەوەی ئەم هەیكەلە دامەرزاوەی تازەی عێراق پەكی بخرێت»
پێوەندی نێوان دەوڵەت و نەتەوەی بێ دەوڵەت، بۆچوونێكی بەراودكاری لەسەر كورد لە عێراقدا
پڕۆفیسۆر ستیفان وۆلف - زانكۆی بێرمینگهام

لە دوای شەڕی یەكەمی جیهانییەوە
مافی چارەنووس واتە جاڕدانی دەوڵەت
فاكتەری كۆتایی هێنان بە شەڕ و هەنگاوهەڵگرتن بۆ وەرچەرخانی تەنگژە و بونیادنانی ئاشتی، دانپێدانانە بە هۆكاری راستەقینەی شەڕەكە، هەتا ئەم دانپێدانانە بوونی نەبێت، شەڕەكە هەر دەمێنێت و هەر رێككەوتنێكیش بكرێت، ئەوا سەرەنجام بێجگە لە ئاگربەستێكی كاتی هیچ ئاشتییەك بە دوای خۆیدا ناهێنێت، ئەم پرسە لە مێژووی خوێناوی مرۆڤایەتیدا، دوای شەڕی 30 ساڵەی ئایینی لە ئەوروپا دانی پێدا نرا، بەوەی بۆ نەتەوەی بێ دەوڵەت، تەنیا دەوڵەت زامەكانی سارێژ دەكات و ئایین جێگەی دەوڵەت لە ویژدانی نەتەوەدا ناگرێتەوە، بڕابوونی ئایین، جێگەی بڕابوونی نەتەوەیی ناگرێتەوە، نەتەوە دەبێت ئازادانە خۆی بڕیار بدا چ چارەنووسێكی دەوێت.
لەم روانگەیەوە ئەگەر سەیری مێژووی خوێناوی ئەوروپا بكەین، دەبینین لەگەڵ دەركەوتن و دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی، ئاشتی و پێوەندی دۆستانەی نێودەوڵەتی پەیدا بوون، راستە پێش ئەم مێژووە دەوڵەت و دەوڵەتە شار و ئیمپراتۆرییەت هەبوون، بەڵام پێوەندی نێودەوڵەتی بە مانا هاوچەرخەكەی بوونی نەبووە، پێوەندی نێودەوڵەتی لە رێككەوتنی ویستفالیا-وە دەست پێدەكات، كە رێككەوتنی ئاشتییانەی نێوان دەوڵەتە نەتەوەییەكانە.
لەم روانگەیەوە ئەو بۆچوونە درۆیەكی شاخدارە كە دەڵێت: ئەوەی جێگەی شانازییە ئەوەیە كە ماوەی 200 ساڵ زیاترە لە نێوان دوو دەوڵەتی دیموكراتی شەڕ رووی نەداوە، لەبەر ئەوەی ئەم شانازییە بۆ دیموكراتی ناگەڕێتەوە، بەڵكو هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی لە ئەوروپا، ئەوەی لەمەش زیاتر ئەو بۆچوونە بە درۆ دەخاتەوە، ئەوەیە كە هۆكارەكەی دیموكراتی نییە و دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەییە، ئەوەیە هەموو دەوڵەتانی ئیمپریالی رۆژئاوا دیموكراتی بوون، هەر لە بەریتانیا، فەرەنسا، هەنگاریا، پورتوگال، ئیسپانیا، هۆڵەندا، ئەمریكا و . تاد، زیاد لەمەش بەرهەمی دیموكراتییەت ئەوە بوو دەوڵەتانی دیموكراتی شانازی بە دەوڵەتە كۆلۆنیالییەكانیانەوە بكەن، هەر بۆ نموونە هەموو شانازی ئیمپراتۆریەتی بەریتانیای مەزن ئەوە بوو كە دەیگوت: «بەریتانیای مەزن خۆری لێ ئاوا نابێت».
هەر بۆیە لە دوای كۆتایی هاتنی شەڕی یەكەمی جیهان و راگەیاندنی پەیمانی ئاشتی لە پاریس و راگەیاندنی 14 بەندەكەی ویلسۆن، لەلایەن وۆردۆ ویلسۆن-ی سەرۆكی ئەو كاتی ئەمریكاوە، كە هەر لە سەر راگەیاندنی ئەم 14 بەندەش بۆ ئاشتی، خەڵاتی نۆبلی ئاشتی پێدرا، ئەوە راشكاوانە دیارە لە ناو 14 بەندەكەی ویلسۆن باسی دیموكراتی و سیستمی دیموكراتی نەكراوە، بەڵام باسی مافی بڕیاردانی ئەو نەتەوانە كراوە كە پێشتر سەر بە ئیمپراتۆریەتە دۆڕاوەكانی شەڕ بوون. بۆ نموونە (پێدانی مافی چارەنووس بەو نەتەوانەی سەر بە ئیمپراتۆریەتی نەمسا و ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بوون)، بەڵام سەبارەت بە كۆلۆنیالی براوەكانی شەڕ هاتووە: «ئیدارەیەكی دادپەروەریان بۆ دابنرێت و ئەوەیان بۆ بەرژەوەندی دانیشتووانەكەی جێبەجێ بكرێت». لەگەڵ ئەوەی ئەو 14 بەندەی ویلسۆن بۆ ئێمە وەك كورد شتێكی باشە كە وەك نەتەوەیەك لە ژێر دەستی عوسمانی مافی خۆمانە بڕیاری چارەنووس بدەین، بەڵام ئەوەی جێگەی تێڕامانە ئەوەیە كاتێك بووینە بەشێك لەو كۆلۆنیالییەی بەریتانیا، یان كاتێك بووینە بەشێك لە چوارچێوەی دەوڵەتی توركیای نوێ، وەك نەتەوەی كورد لە چوارچێوەی نەتەوەكانی پێشووی ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی نەمسا و عوسمانی هاتینە دەرەوە و بووینە بەشێك لە كۆلۆنیالی دەوڵەتانی براوەی شەڕ، بۆیە كاتێك بووینە كۆلۆنیالی نێودەوڵەتی وەك ئیسماعیل بێشكچی ناوی لێناوە، ئێمە بووینە قوربانی ئەو دەوڵەتە تازانەی كە لەو كاتەوە بە شێوەیەك لە شێوەكان كۆلۆنیالی دەوڵەتانی رۆژئاوان.
ئەوەی لە 14 بەندەكەی ویلسۆن گرنگە و وەرگرتنی ئیلهامە لە پرۆژەی ئاشتی هەمیشەیی ئەمانوئیل كانت، ئەوەیە كە ئاشتی لە نێوان نەتەوەكان دروست نابێت، هەتا نەتەوەكان ئازاد نەبن و خاوەنی كیانی خۆیان نەبن، ئەم فیكرەی كانت راستكردنەوەی فیكری هۆبزە، كە پێیوایە مرۆڤ كاتێك هەوڵدەدات لەسەر شێوازی دروستكردنی خۆی دروستكراوێكی دیكە دروست بكات، دێت شتێك زۆر لە خۆی گەورەتر بەهەمان ئەو یاسایانەی خۆی پێی دروستكراوە، دروست دەكات، ئەو دروستكراوەش دەوڵەتە كە ئەو ناوی لێناوە ئەژدیها، یان لیڤاسان، یان بە مانا هیگل-یەكەی نەتەوە هەمووی پێكەوە یەك كۆیلەیە و ملكەچی ئیرادەیەكی دەرەكییە. بۆیە كاتێك دەوڵەتی نەتەوە رادەگەیەندرێت، ئەو كۆیلەیە ئازاد دەبێت و دەبێتە ملكەچی ئیرادەی خۆی. بۆیە كاتێك هیگل دەڵێت: «ئازادی لەناو دەوڵەت لەدایك دەبێت»، مەبەستی ئەوە نییە هیچ دەوڵەتێك نییە ئازادی لە هاووڵاتیانی كۆت بكات، بەڵكو مەبەستی ئەوەیە هیچ ئیرادەیەكی دەرەكی خۆی بە سەر ئیرادەی تاكەكانی نەتەوە فەرز ناكات، بۆیە لەناو دەوڵەتی نەتەوەیی هەرگیز شۆڕشی نەتەوەیی روونادات، بەڵكو شۆڕشی كرێكاری و كۆمەڵایەتی و..تاد روودەدات، كە داوای ئازادی لاوەكی دەكەن. گەیشتن بەم ئازادییەش پێویستی بە بڕیاری شۆڕشگێرانە هەیە، نەك خۆ- بڕیاردان (Self-determination)، كە پاشان لە زمانەكانی دیكە بۆتە مافی بڕیاردانی چارەنووسی نەتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە نەتەوە خۆی بڕیار دەدات ئازادی لە كوێدا لەدایك دەبێت، ئەم بڕیاردانە خۆڕسكەش تەنیا لە حاڵەتی نەتەوەی بێ دەوڵەتدا دێتەئاراوە، بڕیارەكەش كە چارەنووسی ئازادیی نەتەوەیە و راگەیاندنی دەوڵەتی نەتەوەییە، بۆتە مافی بڕیاردانی چارەنووس.
دژایەتیكردنی مافی چارەنووس
درێژەدانە بە نۆكەری بۆ داگیركەر
جوانترین رەخنەی میشیل فۆكۆ لە فرۆید ئەو رەخنەیەیە كە دەڵێت، ئەوەی فرۆید لەسەر شێتەكان دەیڵێت، قسەی شێتەكان نییە، قسەی فرۆیدـە، ئەم میتۆدەی فرۆید كە پاشان بووە گوتاری نورینگەیی پزیشكی، نەخۆش بۆی نەبوو قسە بكات، پزیشكەكە دەیپشكنی و لە بری نەخۆشەكە قسەی دەكرد. ئەم میتۆدە بۆ دەوڵەتانی ئیمپریالی بووە گوتاری رۆژهەڵاتناسیی دەوڵەتانی گەورەی وەك بەریتانیا و فەرەنسا و دەوڵەتانی دیكەی ئیمپریالیزمی، ئەمەش بەو مانایەی دەوڵەتانی ئیمپریالیزمی دەهاتن بە ناوی گەڕیدە و توێژینەوە خەڵكیان دەنارد بۆ ئەوەی توێژینەوە لە سەر گەلانی رۆژهەڵات بكەن، ئەمەش لە پێناوی ئەوە نەبوو، كە ئێمە خۆمان قسە بكەین، بەڵكو لە پێناوی ئەوە بوو ئەوان چۆن لە بری ئێمە قسە بكەن و چۆن بە داگیركردن قەناعەتمان پێبكەن. ئەم میتۆدە لەگەڵ هەڵكشانی مەدی شیوعییەت و دامەزراندنی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان، شێوازێكی دیكەی وەرگرت، ئەویش بڵاوكردنەوەی حزب و رێكخراوە كۆمونیستییەكان بوو، كە لە بنەڕەتدا ئەمە شەڕێك بوو دژی سەربازگەی رۆژئاوا، بەناوی فیكری نێونەتەوەیی، كە ئاماژە بوو بۆ كۆنگرە نێونەتەوەییەكانی حزبە شیوعییەكان كە مانیفیستی شیوعی لێ بڵاو دەكرایەوە، جۆرە هاندانێك بوو، بۆ ئەوەی خەڵك ببێتە ئەندامی حزبە شیوعییەكان و خەبات بۆ كۆمەڵگەی نێونەتەوەیی كۆمونیستی بكات نەك دەوڵەتی نەتەوەیی. واتە یەكێتی سۆڤیەت دەیویست بە رێگەی حزبە شیوعییەكانی سەربەخۆی، نەتەوەكان بكات بە كۆلۆنیالی خۆی، ئەم فیكرەیەی شیوعییەت بەرامبەر ئەو فیكرەی كۆسمۆپۆلیتییەی كە ماركس بۆ كاری نێودەوڵەتیی كۆمپانیاكان بە كاری هێناوە و لینین لە بەرامبەر وشەی ئیمپریالیزم بەكاری هێناوە، ئەم باكگراوندە گرنگە تاكەكانی نەتەوە، وەك ئیدوارد سەعید هەڵوەستەی لەسەر بكەین، ئەو چۆن لە كتێبی ( الاستشراق) پەردەی لە سەر مانای راستەقینەی رۆژهەڵاتناسی هەڵداوەتەوە بەوەی ئەو توێژینەوانە بۆ خزمەتی نەتەوەكانی رۆژهەڵات نین، بەڵكو بۆ داگیركردنیانە، چۆن ئەڵمانەكان لە 1989 دیواری بەرلین-یان رووخاند و رایانگەیاند، ئەم دیوارە دیوارێك نییە لە نێوان سۆشیالیستی و سەرمایەداری، ئەمە دیوارێكە نەتەوەی ئەڵمانی دابەش كردووە، ئەوا بۆ ئێستای ئێمەش كە لە سەروبەندی خۆ-بڕیاردانی چارەنووسین، دەبێت زۆر بە هۆشیارانە ئەو هەوڵانەی بە ناوی ئەوەی ئێستا (كاتی راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان نییە، یان پێویستە ئەم پرسە دوابخرێت)، یان پێمان دەڵێن: (مافی بڕیاردانی چارەنووس تەنیا راگەیاندنی دەوڵەت نییە، یەكێتی ئارەزوومەندانەش بەپێی یاسای نێودەوڵەتی لە چوارچێوەی فیدڕاڵییەتدا هەر مانای مافی چارەنووسە)، رەدبكەینەوە و پێویستە زۆر راشكاوانە و بەدەنگی بەرز بڵێین: ئەم قسانە قسەی داگیركەرانی كوردستانن، یان قسەی ئەو دەوڵەتانەیە كە نایانەوێت كوردستان سەربەخۆ بێت، بێگومان یاسا نێودەوڵەتییەكەش كە مافی بڕیاردانی كردووە بە چەندین شێواز، بۆ ئەوەیە خواستی دەوڵەتانی داگیركار و راگرتنی هاوسەنگیی هێز لە نێوان دەوڵەتە گەورە داگیركارەكانی جیهاندا رێكبخات.
لێرەدا جێگەی خۆیەتی ئاماژە بە كۆنفرانسی (تەحەددییەكانی كێشە ئیتنییەكان بۆ سیستمی نیشتمانی و نێودەوڵەتی نەوەدەكان لە روانگەی جوگرافییەوە) بدەین كە لە ساڵی 1995 لە سەر ئەركی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا گرێدراوە، لە لاپەڕە 99ی ئەم راپۆرتە و لە ژێر تایتلی كێشە جوگرافییەكان بۆ كورد، پڕۆفیسۆر مارڤین مایكسێڵ ئوستادی جوگرافیای سیاسی لە زانكۆی شیكاگو نووسیویەتی: «كوردستان واقیعێكی كەلتووری جوگرافییە و لە هەمانكاتدا مەحاڵێكی سیاسی – جوگرافیشە»، ئەم پڕۆفیسۆرە ئەمە بە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا دەڵێت. واتە بۆ ئەمریكا مەحاڵە ئەم جوگرافییە كەلتوورییە ببێتە جوگرافیایەكی سیاسی، یان دەوڵەتی كوردستان. ئێمە وەك كورد لەو كاتەوە هەتا ئێستا دەیان جار ئەم قسەیەی مارڤین مایكسڵ-مان لە زاری ئیدارە فەرمییەكانی ئەمریكاوە گوێ لێ بووە، ئەوجا لەبەر ئەوەی ئەو دەوڵەتانەش كە كوردستانیان بە سەردا دابەش كراوە، ئەم قسەیەی مایكسێڵ لە بەرژەوەندیی خۆیانە، دەبنە پشت و پەنا بۆ ئەمریكا، بەڵام ئێمە خۆمان نەهاتووین ئەم رستەیە شی بكەینەوە، هەروەك چۆن پڕۆفیسۆر جۆن پرەیزنەر كە ئەویش هەر ئوستادی جوگرافییە لە زانكۆی شیكاگۆ لە وتارێكیدا كە لە رۆژنامەی (hartford courant) لە رۆژی 14ی ئەم مانگە بە ناونیشانی: (رەنگە ئێستا ساتەوەختی سەربەخۆیی كوردستان بێت) ئاماژەی پێكردووە و نووسیویەتی: «كاتێك بیر لە هاتنەدی كوردستانی گەورە دەكەینەوە، ئەوا بۆمان دەردەكەوێت كە گوزارشتەكەی مایكسێڵ دیقەتێكی زۆری تێدایە، بەتایبەتی ئەو خاكەی زۆرینەی كوردەكانی تێدا نیشتەجێن لە باشووری ڕۆژهەڵاتی توركیا، باكووری عێراق، باكووری ڕۆژهەڵاتی سووریا و باكووری ڕۆژئاوای ئێران. سەرەڕای ئەوەی لە ڕووی كەلتوورییەوە هاوبەشن لە ناوچەكەدا، بەڵام جیابوونەوەی سیاسی كورد لە سیستمی دەوڵەت-نەتەوەی هاوچەرخ، یەكبوونی سیاسی كردۆتە كارێكی زەحمەت. هەرچۆنێك بێت، وا دەردەكەوێت، كە دەرفەتێكی دەگمەن بۆ كوردی عێراق ڕەخسابێت لە دەرئەنجامی ئەو ناكۆكییەی كە وڵاتەكەی گرتۆتەوە. دەوڵەتێكی كوردی بچووكتر، كە لە عێراقی ئێستا داببڕێت، ئەگەرێكی سیاسی-جوگرافییە».
سەیری ئەم شیكردنەوە دەگمەنەی پڕۆفیسۆر جۆن پریزەرە بكەین بەوەی كاتێك ئەمریكا سەیری پرسی سەربەخۆبوونی باشووری كوردستان دەكات، لە چوارچێوەی كونتێكستی كوردستانی گەورە سەیری دەكات، كاتێكیش سەیری سیستمی دەوڵەتی ناوچەكە دەكات لە چوارچێوەی عێراقدا سەیری دەكات، ئەم سەیركردنە بۆ ئەمریكا كە لە روانگەی بەرژەوەندیی نیشتمانی خۆیەوە كوردستان دەیبینێت، لەوانەیە بۆ ئەمریكییەك ئاسایی بێت پشتگیری بكات، هەروەها لەوانەیە بۆ عەرەب و تورك و فارسیش لە ئێران و توركیا و سووریا و عێراقیش رەوا بێت، پشتگیری بكات، بەڵام بۆ كوردێك لەوانەیە نۆكەری داگیركاران بێت، ئەگەر پشتگیری بكات، لەبەر ئەوەی تێڕوانینی جۆن پرێزنەر لە روانگەی مرۆڤایەتییەوە ( مەحاڵی سیاسی- جوگرافی گۆریوە بۆ ئەگەری سیاسی – جوگرافی)، ئەمەش واتە ساتەوەختی راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان مومكینە، لە بەشێكی دیكەی ئەم وتارە و بۆ زیاتر هەڵماڵین لەسەر بەرژەوەندی دەوڵەتانی دیكە لە سەر رانەگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان، پڕۆفیسۆر پرەیزنەر ئاماژەی بە وتارێكی نیویۆرك تایمز كردووە و دەڵێت: «پێدەچێت ئیدارەی ئەمریكا چاوەڕوانی ئەوە بێت كە كورد شان بداتە بەر ئەركە سەربازییە قورسەكە لەم شەڕەدا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا دڵسۆز بێت بۆ عێراقی دوای شەڕ، ئیتر ئەو عێراقە هەر شێوە و فۆرمێك وەربگرێت لە ئایندەدا. ئامانجە گشتییەكە لە واشنتۆن وەك ئامانجێكی خۆویستانەیە. هەروەك دەكستەر فیلكینس لە نیویۆركدا نووسیویەتی: ئەگەر دەوڵەتی كوردی ببێتە ڕاستی، ئەوا پرۆژە 12 ساڵییەكەی ئەمریكا بۆ بنیادنانی نەتەوە لە عێراقدا لەبەریەك هەڵدەوەشێتەوە. بە واتایەكی دیكە ئەگەر سەربەخۆبوونی كوردستان سەركەوتوو بێت، ئەوا هەوڵی ئەمریكا بۆ پەرەپێدانی عێراق، وەك دەوڵەتێك كە توانای مانەوەی هەبێت، وەك شكستێكی گێلانە دەردەكەوێت».
دەوڵەتی كوردستان
فاكتەری سەقامگیری و ئاشتی بۆ جیهان
پڕۆفیسۆر ستیفان وۆلف كە بە رەگەز ئەڵمانییە و ئێستا لە زانكۆی بیرمینگهام-ی بەریتانی ئوستادی ئاسایشی نێودەوڵەتییە و تایبەتمەندە لەسەر تەنگژە ئیتنییەكان، وەك لە پێشەكی ئەم راپۆرتە ئاماژەمان پێكردووە، لە توێژینەوەیەكیدا جەخت لە سەر ئەوە دەكاتەوە، كە بەڕێوەبردنی پێوەندی نیوان كورد و ئەو دەوڵەتانەی تێدا دەژین، زۆر ئەركێكی قورسە. جیۆپۆلیتیكی كوردستان لەبارە بۆ ئەوەی كورد زەوتكردنی مافەكانی قبووڵ نەكات، ئەمەش مەترسیەكی گەورە لەسەر ئاسایشی ئیقلیمی و نیودەوڵەتی دروست دەكات، ئەم قسەیەی پڕۆفیسۆر وۆلف بۆ پێش دەركەوتنی داعش و پێش دروستبوونی كێشە گەورەكانی نێوان هەولێر و بەغدایە، ئەو لە روانگەی ئەو بۆشاییانەوە قسە دەكات كە لە دەستووری عێراقدا بۆ رێكخستنی پێوەندی نێوان هەولێر و بەغدا داڕێژراوە.، دیارە ئەو بۆشاییانەی لە دەستووری عێراقدان، بۆ چۆنیەتی بەڕێوەبردن و رێكخستنی پێوەندی نێوان بەغدا و هەولێر، بریتییە لە دابەشكردنی داهات كە هێڵدراوەتەوە بۆ دانوستاندن، هەروەها جێبەجێكردنی ماددەی 140 كە گێڕانەوەی ناوچە كوردستانییەكانی بەچەند لیژنەیەك سپاردووە، بۆ وەرگرتنی راوبۆچوونی ئێستای پڕۆفیسۆر وۆلف، گوڵان واقیعی ئێستای لەگەڵ باس كردووە و وا بڕیارە بۆ ژمارەی داهاتوو، رای خۆی لەسەر ئێستای كوردستان بۆ گوڵان باس بكات، بەڵام ئەوەی لە توێژینەوەكانی و دوایین كتێبی بە ناونیشانی (كێشە ئیتنییەكان لە روانگەی نێودەوڵەتییەوە)، شیكاری بۆ كردووە، ئەوەیە پڕۆفیسۆر وۆلف، راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان، یان چارەسەركردنی كێشەی كورد بە مەترسی نازانێت بۆ سەر ئاسایش و ئاشتی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی، بەڵكو هەڵەكردن لە شێوازی بەریوەبردنی پێوەندی نێوان كورد و ئەو دەوڵەتانە بەمەترسی دەزانێت بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی ئیقلیمی و نیودەوڵەتی، لەمەش زیاتر پڕۆفیسۆر وۆلف تێگەیشتن لە سایكۆپۆلیتیكی ستراتیژیەتی كورد بۆ دەوڵەت و تێگەیشتن لە سایكۆپۆلیتیكی ئەو دەوڵەتانەی كوردستانیان بەسەردا دابەش بووە بۆ لە باربردن و رێگرتن لە دامەزراندنی ئەم دەوڵەتە بە پێویست دەزانێت، ئەگەر ئەم بۆچوونەی وۆڵف بە پرۆسەیەكی نەشتەرگەری جەستەیی وێنا بكەین، ئەوا مامەڵەكردن لەگەڵ پرسی كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك پرۆسەی نەشتەرگەری مێشك وایە و پێویستی بە وردەكاری و رێگەی راست هەیە و بچووكترین هەڵە نەخۆشەكە شێت دەكات، لەم پرسی كوردیشدا بچووكترین هەڵە ئاشتی و ئاسایشی ناوچەكە دەخاتە مەترسییەوە.
دیپلۆماتیەتی بارزانی
دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان
سەرۆك مسعود بارزانی لەگەڵ دەستپێكی شەڕی داعش، كۆشكی سەرۆكایەتی جێهێشت و بووەوە بە پێشمەرگە، خۆی گوتەنی گەڕایەوە سەر پیشە ئەسڵییەكەی خۆی كە پێشمەرگەیە، ئەم هەنگاوەی بارزانی ئەگەر لەناو بەرەكانی شەڕدا بووبێتە هۆكارێك بۆ هاندانی پێشمەرگە و تێكشكاندنی تیرۆریستانی داعش، ئەوا لە رووی دیپلۆماتی و دووبارە پێناسەكردنەوەی هەرێمی كوردستان و تەواوی دۆزی كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، تواندنەوەی ناوی كوردستان و ناوی خۆی بوو لە ناو وشەی پێشمەرگەدا، ئەم رهەەندە لۆژیك و دووربینانەیە لە بیركردنەوەی بارزانی-دا، پێناسەكردنەوەی ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی بوو لە بەردەم لوولەی تفەنگی پێشمەرگەی كوردستاندا، ئەوانەی دەیانەوێت توێژینەوە لەسەر ئەم پرسە بكەن، بەوانەشەوە كە ئێستا لە ژێركاریگەری بەخیلی و شەڕی بەوەكالەتدا دژی بارزانی قسە دەكەن، پێویستە بزانن ئەو كاتەی بارزانی بڕیاری شەڕی سەرتاسەری دژی داعش دا، جیهان بە دەست دووگرفتی گەورە دەیناڵاند، كە شۆڕشی تەكنەلۆژیا و تەكنەلۆژیای نانۆ دەستەوەستان بوون بۆ چارەسەركردنی، ئەو دوو گرفتەش بریتی بوون لە:
1. بێجگە لە مسعود بارزانی هیچ سەركردەیەكی ئەم جیهانە پێشبینی مەترسیی تیرۆریستانی داعشی نەكردبوو، داعش پێش ئەوەی موسڵ بگرێت، خۆی لە هەولێر تاقیكردەوە و هەڵیكوتایە سەر ئاسایشی هەولێر، بەڵام سوپاكەی مسعود بارزانی، سوپاكەی مالیكی نەبوو، چەكەكەی فڕێ بدات و رابكات، بەڵكو ئەو بەچكە شێرانەی تێدابوو كە باوەشیان بە تیرۆریستە خۆكوژەكاندا كرد و نەیانهێشت پێی گڵاویان بەر حەوشەی ئاسایشی كوردستان بكەویت.
2. كێشەی دووەمی جیهان ئەوە بوو چۆن تیرۆریستانی داعش رابگیرێن، ئەو كێشەیەش كە لە هەموو كۆنگرەیەكی نێودەوڵەتیدا هەتا ئێستاش پرسی سەرەكییە، بێجگە لەو هێزەی كە مسعود بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، ئێستاش هیچ هێزێك نییە داعش رابگرێت، یان شوێنە داگیركراوەكانی لێ بسەنێتەوە.
ئەم راستییەمان لە هەڵسەنگاندنی پیاوی ساڵدا بینی، كە ئەو كەسانە دەستنیشان كرابوون كە پاڵەوانی شەڕە نەبینراو (invisible war) بوون، ئەو دوو شەڕەش بریتی بوون لە (شەڕی ئیبۆلا و شەڕی داعش)، راشكاوانەتر چۆن ئیبۆلا ڤایرۆسێكە لە جەستەی مرۆڤی تووشبوودا نابیندرێت، بە هەمان شێوە داعشیش ئەو ڤایرۆسەیە لە جەستەی تووشبووی جیهان بە نەخۆشی تیرۆر نابیندرێت.
كەواتە ئێستا كوردستان تاقیگەی دۆزینەوەی ڤاكسینێكە بۆ ئەوەی ڤایرۆسی داعش قەڵاچۆ بكات، پزیشكی نێو ئەم تاقیگەیە پێشمەرگەیە و بەڕێوەبەری ئەم تاقیگەیەش سەرۆك بارزانی- یە، بۆیە بۆ زەروورەتی ئاشتی و ئاسایشی جیهان دەبێت ئەم تاقیگەیە كە كوردستانە دەوڵەتێكی سەربەخۆی هەبێت و بۆ ئەوەی پرۆسەی شكستهێنان بە داعشیش سەركەوتوو بێ، هەروەها بۆ زەروورەتی ئاشتی و ئاسایشی جیهان كاتی گۆڕینی بەڕێوەبەری ئەو تاقیگەیە نییە، بۆیە ئێستا جیهان سەرۆكایەتی مسعود بارزانی بۆ دەوڵەتی كوردستان بە زەروورەتێك بۆ ئاسایش و ئاشتی مرۆڤایەتی سەیر دەكات، ئەوانەش كە لەم پەیامەی ئێستای جیهان تێناگەن و ناشیانەوێت تێبگەن و دەیانەوێت لاسایی دانیال كوەن بندیت بكەنەوە كە چۆن دژی شكۆ و پێگەی دیگۆل راوەستا، ئەوا دەبێت چاوەڕێی ئەوەش بن وەك ئەو سبەی گەلی كوردستان مامەڵەیان لەگەڵدا بكات.
باشە با لێرەدا ئەو پرسیارە بكەین، ئایا ئێستا پڕچەك كردنی پێشمەرگە تا چەند بۆتە كارتی هەڵبژاردنەكانی 2016 ئەمریكا؟ ئەگەر هەتا نۆڤەمبەری 2016 دەوڵەتی كوردستان رانەگەیەندرێت، یان ئیدارەی ئێستای ئەمریكا پشتگیری ئەم دەوڵەتە نەكات، ئایا تا چەند خولی دیكە، دیموكراتەكان لە ئیدارەی ئەمریكا دوور دەكەونەوە؟ لەبەر ئەوەی هێشتا یەك ساڵ زیاتری ماوە بۆ هەڵبژاردن، كەچی كارتی سەرەكیی پاڵێوراوانی كۆمارییەكان لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی ئەمریكا، بەڵێندانە بە گەلی ئەمریكا كە یەكەم كاریان «ناردنی راستەوخۆی چەك بۆ كورد و هاوكاریی هەواڵگری بۆ میسر دەبێت».، كارلی فیورینا كە پاڵێوراوی كۆمارییەكانە بە دەق هەفتەی رابردوو ئەمەی بە گەلی ئەمریكا راگەیاند: «ئێمە دەتوانین چەك بە كورد بدەین، بۆ سێ ساڵ دەچێت ئەوان داوای چەك دەكەن، هەموو ئەمانە لە كۆنتڕۆڵی ئێمەدایە»، ئەو پەیامەی لەم قسانە دەخوێندرێتەوە ئەوەیە كە ئەمریكا ناتوانێت راستەوخۆ چەك بدات بە تایوان كە لە سەرەتای دروستبوونی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە تا ساڵی 1971 ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان بوو، ئێستا كە ئەم بەڵێنە بە گەلی خۆیان دەدەن، مانای وایە ئەمە دانپێدانانێكی زمنییە بە دەوڵەتی داهاتووی كوردستاندا، ئێستا دەوڵەتی كوردستان ئەو كارتەیە ئیدارەی داهاتووی ئەمریكا دیاری دەكات.



خاڵی هاوبەشی نەتەوە بێ دەوڵەتەكان

یەكەم، كەتەلۆنی و سكۆتلەندی و فلێمیشەكان، نموونەی دیار و زەقی نەتەوە بێدەوڵەتەكانن:
ئەم نەتەوانە خاكێكی دیاریكراویان هەیە وخاوەنی ناسنامەی مێژویی، كەلتووری، ئابووری و سیاسی تایبەت بە خۆیانن.
هەروەها پارێزگارییان لە ناسنامەی دەگمەنی خۆیان كردووە، ئەمە سەرەڕای ئەوەی بۆ ڕۆژگارێكی دوور و درێژە كراونەتە بەشێك لە دەوڵەتێكی گەورەتر.
دووەم، هاوشان لەگەڵ ئەو تەوژمی بە نامەركەزی كردنە ئاشكرایەی لە زۆرێك لە دەوڵەتە ئەوروپییە ڕۆژئاواییەكانی دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە هاتەئاراوە، ئەم نەتەوە بێدەوڵەتانە دامەزراوەی سیاسی خۆبەڕێوەبەرییان دامەزراند، كە ئامانجەكەش پتەوكردنی ناسنامە جیاوازەكانیان و برەودان بوو بە داواكاری خۆبەڕێوەبەری زیاتر.
سێیەم، بزووتنەوە ناسیۆنالیستەكانی ئەم نەتەوە بێدەوڵەتانە تین و تاوی زیاتریان سەند بە هۆی ناكۆكییە ئابوورییەكانیان لەگەڵ دەوڵەتانی دایكدا.
سەرچاوە: پرسی سەربەخۆیی لە ئەوروپا: جیابوونەوە، سەروەری و یەكێتی ئەوروپا.
نووسینی: كریستۆفەر كۆڵۆنی


جیابوونەوەی كەتەلۆنیا چاوەڕوانكراوە

كەتەلۆنییەكان لە بەردەم دووڕیانێكدان، گرتنەبەری ڕێگەی سەربەخۆیی، یان مانەوە وەك بەشێك لە دەوڵەتی ئیسپانیا. ئەم پرسە دەبێتە تەوەری هەڵبژاردنە پێشوەختەكەی 25ی ئەیلوولی ئەمساڵ، كە لە سەر ئاستی هەرێمەكە ئەنجام دەدرێت. هەرچۆنێك بێت، پەرەسەندنی زیاتری ئەم پرسە بە تەنیا بەند نییە بە دابەشكردنی دەسەڵاتەوە لە نێو خودی كەتەلۆنیادا، بەڵكو دەوەستێتە سەر دەرئەنجامی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی ئیسپانیا كە وا بڕیارە لە كۆتایی ئەمساڵدا ئەنجام بدرێت. بەرەو ژوور هەڵكشانی دەستڕۆیشتوویی سەربەخۆخوازەكان پتر گوڕ و تینی بەدەست هێنا بە هۆی ئەنجامدانی ڕاپرسییەكەی 9ی تشرینی ساڵی 2014ـەوە. ئەو ڕاپرسیەی بە پێچەوانەی ویست و ئیرادەی مەدریدەوە بەڕێوەچوو. پتر یەك لەسەر سێی دانیشتووانی كەتەلۆنیا بەشدارییان تێدا كرد- ئەویش لە بەر ئەوە ڕاپرسییەكی ناڕەسمی و ناپابەندكار بوو-، دەرئەنجامەكەشی ئیلزامی نەبوو، بەڵام ڕوون بوو. چوار لە سەر پێنجی ئەو كەسانەی دەنگیان دابوو، ڕایانگەیاند كە خوازیاری سەربەخۆیی كەتەلۆنیان. لە 10%ی دەنگدەرانیش لەگەڵ ئەوەدا بوون دەوڵەتێكی خاوەن سەروەرییان هەبێت، بەڵام لە چوارچێوەی ئیسپانیادا. پێناچێت ساڵی 2015- ساڵی سوپەر هەڵبژاردن لە ئیسپانیا- ڕێگەچارەگەلی نوێ گەڵاڵە بكات كە سەربكێشێت بۆ هاتنەئارای چارەسەر. هەرچۆنێك بێت، ئەگەر پێكهاتەی حكومەتی مەدرید گۆڕانكاری بەسەردا بێت، ئەو كاتە بە تەواوەتی ئەگەری ئەوە سەرهەڵدەدات دەستپێشخەری بخرێتە بەردەم كەتەلۆنیا و گفتوگۆ لە بارەی چاكسازی دەستوورییەوە بكرێت. ئەگەر ئەم پەرەسەندنەش ڕوونەدات، ئەوا چیتر جیابوونەوەی كەتەلۆنیا لە دەوڵەتی ئیسپانیا لە دەرەوەی بازنەی ئەگەرەكان نامێنێتەوە.
سەرچاوە: گرێی ئاڵۆزی كەتەلۆنیا: سەربەخۆیی، یان چاكسازی دەستووری؟
نووسینی: سۆزان گراتیۆس و كای ئۆلاف لانگ