ئەمجارەیان كورد وەك پاڵەوان لەسەر شانۆی رووداوەكانە
نەك وەك تراژیدیا و قوربانی

پێشمەرگە مۆدیلی پێنجەمی سوپا
بۆ شەڕی هاوچەرخ دژی تیرۆریستان
جۆزیف نای، كە داهێنەری چەمكی هێزی نەرمە بۆ ئەوەی لە تێكەڵاوكردنی لەگەڵ هێزی رەق، هێزی زیرەك بەرهەم بهێندرێت، ماوەی نزیكەی چارەكە سەدەیەكە لەسەر چەمكی هێز و ئایندەی هێز كاردەكات و لەم بوارەشدا نەك چەندین وتار، بەڵكو چەندین كتێبی نووسیوە. جۆزیف نای لەگەڵ ئەوەی ماوەیەكی زۆر یاریدەری وەزیری بەرگری ئەمریكا بووە، بەڵام لە هەمانكاتدا لەسەر ئاستی جیهان وەك بیرمەندێك ناسراوە و وەك بیرمەندێك گوێ لە را و بۆچوونەكانی دەگیرێت. بۆیە لە كۆڕ و كۆبوونەوە نێودەوڵەتییەكانیش وەك بیرمەندێك بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی جیهان بانگهێشت دەكرێت. هەروەك چۆن لە دوای راگەیاندنی خەلافەتە ئیسلامییەكەی داعش، لە ساڵی 2015 بۆ پەنێڵی ئایندەی سوپا بانگهێشتی كۆڕبەندی داڤۆس كرا، بۆ ئەوەی قسە لەسەر ئەوە بكرێت، چ مۆدێلێكی سوپا ئەو توانایەی هەیە تیرۆریستانی داعش لە سەر زەوی تێكبشكێنێت. دیارە بۆ ئەم كۆڕبەندە بێجگە لە جۆزیف نای و باڵیۆز واڵفنگ شینگەر سەرۆكی كۆنفرانسی 51ی ئاسایشی میونخ، ژەنڕاڵێكی سوپای ئەمریكا و وەزیری بەرگری كۆلۆمبیا و د.رۆژ نوری شاوەیس ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستانیش وەك فەرماندەیەكی پێشمەرگە بانگهێشت كرابوون، لەم پەنێڵەدا جوزیف نای باسی لە مۆدێلی چوارەمی سوپا كرد لە شەڕی هاوچەرخدا، كە ئەویش شەڕی بێ سەربازە، وەك هێرشی سایبەر و فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان و بەكارهێنانی رۆبۆت لە بری سەرباز بۆ یەكلاكردنەوەی شەڕەكان. ئەو كە لە مانگی كانوونی دووەمی 2015 پێیوابوو تەنیا سوپایەك بتوانێت شەڕی هاوچەرخی ئایندە یەكلایی بكاتەوە، تەنیا ئەو سوپایەیە كە سەرباز بەشداری تێدا نەكات، بەڵام لە شوباتی 2015 واتە تەنیا یەك دوو هەفتە دوای كۆڕبەندی داڤوس و یەك دوو رۆژ پێش گرێدانی كۆنفرانسی 51ی میونیخ بۆ ئاسایشی نێودەوڵەتی وتارێكی بە ناونیشانی ئایندەی هێزی سەربازی بڵاو كردەوە، لەو وتارەدا (ئەو وتارە لەگەڵ ئەم راپۆرتە بڵاو دەكەینەوە) ئاماژە بەوە دەكات، بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریستان دەبێت مۆدێلی پێنجەمی سوپا دروستبكرێت و لەسەر ئەمریكا پێویستە پشتگیری لۆجیستی سوپای تەقلیدی بداتە ئەو هێزانەی كە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر ئەرز شەڕی تیرۆریستان دەكەن. ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر مۆدێلی یەكەمی سوپا لە شەڕی هاوچەخدا، سوپاكەی ناپلیۆن بێت و مۆدێلی دووەم سوپاكانی شەڕی یەكەمی جیهانی بێت و مۆدێلی سێیەم بەكارهێنانی تابوری پێنجەم بووبێت لە سەردەستی هیتلەر لە شەڕی دووەمی جیهاندا و پاش ئەویش لە دوای شەڕی دووەمی جیهان و سەردەمی شۆڕشی تەكنەلۆژیا سوپای سایبەر و فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان و بەكارهێنانی رۆبۆت بێت لە بری سەرباز، ئەوا شەڕی داعش و گرژ و ئاڵۆزییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەریخست، كە ئەو شەڕە پێویستە بە سوپایەك هەیە كە بتوانێت لەسەر ئەرز تیرۆریستان تێكبشكێنێت.
وەك بیرنارد هنری لیڤی بیرمەندی گەورەی فەرەنسی لە چەند رۆژی رابردوو لە وتاریكدا بە ناونیشانی (پێشمەرگە باشترین سوپای رۆژئاوایە بۆ تێكشكاندنی دەوڵەتی ئیسلامی داعش) بڵاوی كردۆتەوە، ئاماژە بەوە دەكات، تەنیا هێزێك لەسەر ئەرز توانیبێتی بیسەلمێنێت توانای ئەوەی هەیە تیرۆریستانی داعش تێكبشكێنێت، هێزی پێشمەرگەیە، ئەو جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە ئەم هێزە -پێشمەرگە - مۆدێلێكی تازەی سوپایە بۆ تێكشكانی تیرۆریستان لەسەر ئەرز، ئەم سوپایە پێویستی بە رۆكێتی میلان و تانك و زررێپۆش و چەكی قورس هەیە و ناكرێت لەبەر خاتری سەروەری عێراق، رۆژئاوا لە پڕچەككردنیان كەمتەرخەمی بكات، لەمەش بیرنارد لیڤی ئەو پرسیارە دەكات، ئایا بە بێ پێشمەرگە، جیهان دەتوانێت مێژووی نوێی خۆی بنووسێتەوە؟ یان ئایا جیهان دەتوانێت لە دژی كورد مێژوو بنووسێتەوە؟
سەرۆكی پێشمەرگە
یان پێشمەرگەی سەرۆك
جۆن مالكۆمالین بەڕێوەبەری پێشووی دەزگای هەواڵگری ئەمریكا لە توێژینەوەیەكیدا كە مانگی رابردوو لە سەنتەری ستراتیژی بۆ دیراساتی نێودەوڵەتی(CSIS) بە ناونیشانی (هێزە گەورەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێدا) بڵاوی كردۆتەوە، تیایدا جەخت لەوە دەكاتەوە، ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە شەش پاڵوی ریبیك دەچێت، كە بە ئاسانی دەتوانی رەنگەكان تێكەڵ بكەیت، بەڵام زۆر بە زەحمەت دەتوانی رێكیان بخەیتەوە، لەمەش زیاتر باس لەوە دەكات، ئێستا پرسی جێگەی سەرسوڕمان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەوەیە، نازانێت كێ ئەم كێشەیەی دەست پێكردووە؟ نازانیت كێ هاوپەیمانە لەگەڵ كێ؟ نازانیت هۆكارەكان چین كە لایەنە جیاوازەكانی دابەش كردووە؟ ئەم دیراسەتەی مالكومالین ئاماژەیە بۆ ئەوەی سەركردایەتیكردن لەم بارودۆخە ئاڵۆزەدا نەك هەر حاڵەتێكی دەگمەنە، بەڵكو مەحاڵیشە، بۆیە لەگەڵ ئەوەی دڵنیایە لەوەی ئەمریكا و رووسیا و چین و ئەوروپا سەركەوتوو دەبن لە چۆنیەتی بەڕێوەبردنی تەنگژەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەگەڵ ئەوەی ئاماژەی بەوە كردووە، سیاسەتەكان هاودژ دەبن و سیمای تەنگژە ناوخۆییەكانی پێوە دیار دەبێت، بەڵام گرنگە هەنگاوی جددی هەڵبگرن لەبەر ئەوەی هیچ رێگاچارەیەكی دیكە نییە.
ئەگەر سەرنج لە كەسێكی وەك جۆن مالكۆمالین بدەین كە ساڵانێك بەڕێوەبەری ئاژانسی هەواڵگری ئەمریكا بووە، هەست دەكەین شێواز و رێگە چارەی كێشەكان چەند ئاستەم بووە، هەروەها هەست دەكەین ئەمریكاش لە بەردەم كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا چۆن دەستەوەستان بووە، لەناو ئەم گێژاوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تەنیا یەك سەرۆك هەیە كە توانیویەتی نەك هەر تەنیا بە درێژایی زیاتر لە هەزار كیلۆمەتر بەرەی شەڕ لە دژی تیرۆریستانی داعش بپارێزێت و تێكیانبشكێنێت، لە هەمانكاتدا وڵاتەكەشی لە بارێكی ئاساییدایە و بۆتە پەناگەی ئارام بۆ ئاوارەكانی شەڕی داعش لە ناوچەكە و زیاتر لە دوو ملیۆن ئاوارەی عێراق و سوریای حەواندۆتەوە، شێوازی سەركردایەتی سەرۆك مسعود بارزانی لە سەركەوتنەكانی پێشمەرگە دژی تیرۆریستانی داعش، سەرەتا لە ناوەندە سەربازییەكانی رۆژئاواو ئەمریكا وا سەیر دەكرا، ئەگەر یارمەتی لۆجیستی و سەربازی بە هەر هێزێكی لۆكاڵی ناوچەكە بدرێت، هەمان ئەو سەركەوتنانەی لە ژێر سەركردایەتی سەرۆك بارزانی بەدیهاتوون، دەتواندرێت دووبارە بكرێتەوە، ئەم بۆچوونە لەسەر ئاستی رۆژئاوا و هەروەها لەسەر ئاستی دەوڵەتانی ناوچەكە بوونی هەبوو، بەڵام هەر زوو ناوەندەكانی فیكر و لێكۆڵینەوەی ستراتیژی و ژوورەكانی وەزارەتەكانی بەرگری، خۆیان دانیان بەو راستییەدا نا، بەوەی ناتواندرێت سەركردایەتی سەرۆك مسعود بارزانی لە شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش دووبارە بكرێتەوە، بەتایبەتی كە دوای سەركەوتنەكانی پێشمەرگە لە گرتنەوەی سەدەی موسڵ و چیای شنگال، هەوڵێكی زۆر درا بۆ ئەوەی لە تكریت و روومادی هەمان سەركەوتن دووبارە بكرێتەوە، بەڵام وەك بینیمان هەموو سوپای عێراق و حەشدی شەعبی و بە هاوكاری راستەوخۆی كۆماری ئیسلامی ئێران نەیانتوانی ماوەی 19 رۆژ بچنە ناو شاری تكریت، لە روومادیش نەك هەر نەیانتوانی رووبەڕووی داعش ببنەوە، بەڵكو شاری رومادیش كەوتە دەست داعش و هێندەی كەوتنی موسڵیش جارێكی دیكە چەك و تەقەمەنی كەوتە دەست تیرۆریستانی داعش.
كەواتە پرسی رووبەڕووبوونەوە و سەركردایەتیكردن لە شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش و تەواوی رێكخراوە تیرۆریستییەكانی دیكە لە پاكستانەوە تا نەیجیریا، گەورەترین كێشەی دەوڵەتانی هاوپەیمانانی دژی تیرۆریستانی داعش و تیرۆریستانە بەگشتی، بەڵام نە دەتوانن سوپایەكی هاوشێوەی پێشمەرگە لەسەر ئەرز دروست بكەن، نە دەشتوانن وەك مسعود بارزانی سەركردایەتی بكەن.
لایەنی شاراوەی سەرۆكایەتی مسعود بارزانی لە بەرەكانی دژی تیرۆریستانی داعش، هەروەها سەكردایەتیكردنی وەك سەرۆكی وڵاتێكی دیموكراتی كە رەنگدانەوەی مۆزائیكی نەتەوەیی و ئایینی و رەنگدانەوەی ئازادی رادەربڕین و بیروبۆچوونی سیاسی جیاوازە، سیمای سەرۆكێكی بەهێزی سەرنجڕاكێشی بە شێوازی سەركردایەتیكردن و كەسایەتی سەرۆك مسعود بارزانی بەخشیوە، ئەم هێزەی رەفتار و لۆژیكی مسعود بارزانی بەرهەمی هێناوە، شێوازێكی تازەی هێزە و رەنگدانەوەی خەسڵەت و ئاكار و رەفتاری پێشمەرگەیە كە ئەو لە تەمەنی 16ساڵییەوە فێری بووە.
هەر بۆیە كە كێشەی گەورەی ئێستای جیهان پێناسەی هێز و بڵابوونەوەی هێزە لە كاراكتەری دەوڵەتییەوە بۆ كاراكتەری غەیرەدەوڵەتی، یان هەوڵدانە بۆ دۆزینەوەی شێوازێكی تازەی سوپا بۆ ئایندە لە جیهاندا، ئێستا لە چوارچێوەی سەركردایەتی مسعود بارزانی، چ وەك پێشمەرگەیەك لە رووبەڕووبوونەوەی تیرۆریستان و چ وەك دەوڵەتمەدارێك بۆ پاراستنی ئازادی و فرەیی و پێكەوەژیان، نموونەیەكی تازەی هێزە، ئەم هێزە جیاوازە لەو هێزەی لە شەڕی تێكەڵدا (Hybrid warfare) بەكار دەهێندرێت، هەروەها جیاوازە لەو هێزەش كە ئێستا هاوپەیمانیی ناتۆ و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی داعش بۆ رووبەڕووبوونەوەی تیرۆریستان بەكاری دەهێنن، لەبەر ئەوەی ئەو چەمكی هێزەی ئێستا جیهان بیری لێدەكاتەوە، بەرهەمی بهێنێت، تەنیا هێزێكە بۆ تێكشكانی تیرۆریستان، بەڵام ئەو هێزەی پێشمەرگە بە سەرۆكایەتی مسعود بارزانی بەرهەمی هێناوە، هێزێكە لە بەرەكانی شەڕ دوژمنان و تیرۆریستان تێكدەشكێنێت، لە دەوڵەتمەداریدا پەرەپێدان و خۆشەویستی و لێبوردەیی بەرهەم دەهێنێت. بە درێژایی مێژووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ماوەی 100ساڵی رابردوو، هێزی لەو جۆرە تەنیا لەسەر دەستی مستەفا بارزانی و سەرۆكایەتی ئەو رابەرە نەتەوەییە بەرهەمهاتووە و ئێستا لە سەدەی بیست و یەكەمدا لەسەر ئاستی ناوچەكە و جیهانیش جارێكی دیكە مسعود بارزانی بەرهەمی هێناوەتەوە، بناخەی دروستبوونی ئەم هێزەش ئاكار و رەفتاری پێشمەرگەیە كە سەرۆك مسعود بارزانی لە سەر فیكری بارزانی و بیری نەتەوەیی و نیشتمانی كوردستان درێژەی پێداوە و درێژەی پێدەدا.
دەوڵەتی پێشمەرگە
بۆ پێناسەكردنەوەی بەها و مافەكان
وشەی پێشمەرگە، داتاشراو، یان وەرگیراوی هیچ فەرهەنگێكی سیاسی و سەربازیی جیهانی نییە، بەڵكو هەڵقوڵاوی راستەقینەی ناو فیكری نەتەوەیی كورد و كوردستانییە و وشەیەكە پڕ بە مانای (كوردستان، یان نەمان) لە ویژدانی نەتەوەییماندا لەدایك بووە، بۆیە ئەگەر سەیری مێژووی خەباتی رزگاریخوازی گەلی كوردستانیش بكەین، بە راشكاوی هەست دەكەین، پرسی بوون بە پێشمەرگە پرسێكی نەتەوەیی و نیشتمانی بووە، نەك ئایدیۆلۆژی و حزبایەتی، لەمەش زیاتر ئەگەر دیسان هەر بۆ مێژووی بزاڤی رزگاریخوازی كوردستان بگەڕێینەوە، دەبینین رێژەی ئەو كەسانەی وەك رێكخستنی حزبەكان بوون بە پێشمەرگە، بە بەراورد بە رێژەی ئەو كەسانەی بە كاریگەری نەتەوەیی و نیشتمانی بوون بە پێشمەرگە، رێژەكە 1% كەمترە، هەر ئەمەش وایكردووە، هەتا ئێستاش لە ناو ناخ و ویژدانی هەر تاكێكی ئەم كوردستانە رایەڵەیەكی جیاوازی لە نێوان حزبەكان و پێشمەرگە هێشتۆتەوە و خەڵك پێشمەرگە بە پارێزەری كوردستان دەزانێت نەك چەكداری حزبەكان، لە مانگی ئابی رابردووشدا و لەسەر پرسی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان، جارێكی دیكە هێزی پێشمەرگەی كوردستان نامەی ئاڕاستەی حزبەكان و سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان و پەرلەمان و حكومەت كرد، بۆ ئەوەی سازان بكەن و پرسە سیاسییەكان تێكەڵی هێزی پێشمەرگە نەكەن، ئەم هەڵوێستەی پێشمەرگە رای گشتی بەو ئاراستەیە برد، كە جارێكی دیكە ئەو راستییەی سەلماندەوە، پێشمەرگە هەتا ئەگەر لە باردۆخێكی تایبەتیشدا وەك ئینتیما سەر بە هێزێكی سیاسی بێت، ئەوا لە كاتە چارەنووسسازەكاندا تەنها ئینتیمای بۆ كوردستان و خاكەكەی هەیە.
لەم روانگەیەوە ناكرێت ناوێكی داتاشراو بكرێتە هاوتای ناوی بەرزی پێشمەرگە، لەبەر ئەوەی كاتێك هەر كەسێك بە درێژایی مێژوو بڕیاری دابێت ببێت بە پێشمەرگە، یان لە ئێستادا كە خۆبەخشانە دەبنە پێشمەرگە، بێجگە لە كاریگەری هەستی نیشتمانی و نەتەوەیی، كاریگەری هیچ حزبێكی سیاسی لەسەر نییە، با ئەو كەسە ئەندامی یەكێك لە حزبە سیاسییەكانی كوردستانیش بێت، بۆیە بڕیاردان بۆ بوون بە پێشمەرگە لە سادەترین پێناسەدا واتە بڕیاردان بە هەنگاوێك دووركەوتنەوە لە ئایدیۆلۆژیەتی حزبی و زیاتر جەختكردنەوە لە سەر ئینتیما بۆ خاك و كوردستان، هەربۆیە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژووی مرۆڤایەتی هەر لە ئیمپراتۆریەتی رۆمانی- یەوە تا دەگاتە ئێستا، راستە گرووپ و هێز هەبوون توانیویانە بە شێوازی میلیشیایی، یان شەڕی پارتیزانی ئیمپراتۆریەتێكی وەك رۆما بڕووخێنن، راستە گرووپ و میلیشا هەبوون توانیویانە هەموو شارستانیەتی رۆژئاوا بخەنە مەترسییەوە، بەڵام نەتوانراوە هێزێكی هاوشێوەی پێشمەرگە بەرهەم بهێندرێت، تەنیا لە كوردستاندا نەبێت. واتە هێزێك لە سەر بنەمای ئاكار و فیكرێكی ئەوتۆ دروست بووبێت كە بتوانێت پێناسەی دۆست و دوژمن بكات و لێكیان جیابكاتەوە.، هێزێك بە دوای تۆڵەسەندنەوەدا نەبێت و گیانی لێبوردەیی و پێكەوەژیان لە نێوان ئایین و نەتەوە جیاوازەكان دروست بكات، بەڵام لە بەرامبەردا ئەگەر سەیری ئەو گرووپە چەكدارانە بكەین كە بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی شەڕی پارتیزانییان كردووە، هەموویان لە دوای سەركەوتن كاولكارییان بەرهەم هێناوە و خۆشەویستی نێوان ئایین و نەتەوەكانیان لەناو بردووە. هەر بۆ نموونە ماندێلا نموونەی یەكێك لە سەركردە ئاشتیخوازەكانی جیهانە، بەڵام ئەو هێزەی (كۆنگرەی نیشتمانی ئەفریقیا) بە سەرۆكایەتی ماندێلا بەرهەمی هێنا، هێزێك نەبوو خەسڵەتی پێشمەرگەی هەبێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ماندیلا نەیتوانی گیانی لێبوردەیی لەناو ئەو هێزە دروست بكات. زۆربەمان ژیاننامە و ئەو فیلمانەمان بینیوە كە لەسەر ژیانی ماندێلا بەرهەم هێنراون، دەبینین ماندێلا كە خۆی بڕوای بە ئاشتی بوو، بەڵام هێزەكەی و خەڵكەكەی بڕوای بە تۆڵەسەندنەوە و كاولكاری بوو، تەنانەت بۆ ئەوەی پرۆسەی ئاشتی سەربگرێت لە باشوری ئەفریقیا، ناچاربوون سەركردە پارتیزانەكان لە ژیانی سیاسی و سەربازی دوور بخەنەوە، بەڵام ئەگەر سەیری رەفتار و ئاكاری پێشمەرگە بكەین، دەبینین نەك هەر بەرامبەر نەتەوەی عەرەب، بەڵكو بەرامبەر ئەو سەربازانەی لە 1991 كەوتنە دەست خەڵك و پێشمەرگە، بەبێ ئەوەی هێشتا بڕیارێكی سیاسی لە بەرەی كوردستانییەوە دەرچووبێت، خەڵك و پێشمەرگە خۆڕسكانە نەك هەر ئازاری نەدان، بەڵكو هاوكاری كردن و بە سەلامەتی ناردیانەوە بۆ لای كەسوكاریان، ئەمە لە كاتێكدا بوو تەنها سێ ساڵ پێش ئەم رووداوە رژێمی بەعس پرۆسەی ئەنفال و كیمیابارانی لە كوردستان پیادە كردبوو، هاوكات زیاتر لە 4500 گوند و شار و شارۆچكەی كوردستانی لەگەڵ زەوی تەخت كردبوو، ئەگەر دڕندەیی بەعس لەگەڵ دڕندەیی رژێمی ئەپارتاید بەراورد بكەین، ئەوەی رژێمی بەعس بە كورد و كوردستانی كرد، ئەپارتاید بە رەشپێستەكانی باشووری ئەفریقیای نەكردبوو.
گەڕانەوە بۆ ئەم باكگراوندەی ماناو پێناسەی پێشمەرگە، بۆ ئەوە بوو، مانا و پێناسەی پێشمەرگە لە گەڵ مانا و پێناسەی گرووپە پارتیزانەكانی دیكە ئەوجا هەر ناوێكیان هەبێت، تێكەڵ نەكەین، پێشمەرگە مانا و ناسنامەیە بۆ ئەو كورد و كوردستانییەی لە پێناوی ئازادی و سەربەخۆیی كوردستاندا رێگەی كوردستان، یان نەمان هەڵدەبژێرێت، كاتێك كوردستانیش سەربەخۆ بێت، ئامانجی پێشمەرگە ئەوەیە كە گەل خۆی دوور لە ئایدیۆلۆژیەتی حزبە سیاسییەكان وڵاتی خۆیان بەڕێوەبەرن، هەروەك چۆن لە بەرهاری 1991 دوای ئازادكردنی كوردستان مسعود بارزانی وەك پێشمەرگەیەك و سەرۆكی ئەو كاتی بەرەی كوردستانی داوای كرد، گەل خۆی بڕیار بدات و هەڵبژاردن بكرێت و یاسا سەروەر بێت. ئەمەش مانای ئەوەیە لە مانا و پێناسەی پێشمەرگەدا شتێك نییە بە ناوی دەسەڵاتی سەربازی، یان عەسكەرتاری، یان خۆسەپاندنی حزبی، هەر كاتێك ئەم دیاردەیە لە كوردستان بوونی هەبووبێت، خەڵك نەیوستووە ببێتە بەشێك لە عەسكەرتاری خۆسەپاندنی حزبی، باشترین نموونەش لە سەرەتای هەشتاكانی سەدەی رابردوو كورد و كوردستانییەكان بڕیاریاندا بەشداری لە شەڕی عێراق –ئێران نەكەن، نزیكەی 100 هەزار سەربازی كوردستان شارەكانیان بەجێهێشت و چوونە چیاكان، بەڵام لەبەر ئەوەی هەلومەرجی هەشتاكان ناسنامەی حزبی بە پێشمەرگە دەدات، تاك و تەرا نەبێت كەسیان نەبوون بە پێشمەرگە، بەڵام لە شۆڕشی ئەیلوولدا كە ئەو دیاردانە بوونی نەبووە، بوون بە پێشمەرگە دوو شێواز بوو، زیاتر لە 100 هەزار لاوی كورد خۆبەخشانە وەك پیشە پێشمەرگە بوون، ئەوەندەی دیكەش كە دانیشتووانی ناوچە ئازادكراوەكان بوون، خۆیان رێكخستبوو وەك هێزی بەرگری و پێشمەرگەی خۆبەخش لە كاتی شەڕ و هێرشی دوژمندا هاوكاریی هێزی پێشمەرگە بكەن.
لە ئێستاشدا كە پێشمەرگە لە شەڕێكی جیهانی و قورسدایە بەرامبەر دڕندەترین تیرۆریست لە جیهاندا و ئاستی دڕندەیی داعش زۆر زیاتر لە ئەلقاعیدەشی تێپەڕاندووە، بەڵام هەتا ئێستا پێشمەرگە سووكایەتی بە كوژاروەكانی داعش، یان سووكایەتی بە دیلەكانی داعش نەكردووە، لە بەرامبەریشدا هەموو جیهان دەبینێت، داعشی تیرۆریست چۆن مامەڵە لەگەڵ كورد و كوردستانییەكان دەكات و چۆن بە بەرچاوی كامێراكانەوە پێشمەرگە سەردەبڕێت.
لە ئێستادا و لە سایەی سەرۆكایەتیكردنی پێشمەرگەیەك كە ئەویش سەرۆك مسعود بارزانی-یە، كوردستان وەك كەسایەتێكی مەعنەوی نێودەوڵەتی بە هاوتای مانا و ئاكاری و ئازایەتی پێشمەرگە سەیر دەكرێت. راشكاوانەتر وەك دەوڵەتێك لە چوارچێوەی بەهاكانی پێشمەرگە مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت و سەیردەكرێت، ئەمەش لە نوێنەرایەتیكردنی سەرۆكەكەمانە كە خۆی پێشمەرگەیە. مسعود بارزانی ئەو بەو جۆرە نوێنەرایەتی پێشمەرگەی كردووە لە سەر ئاستی جیهان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەوەی (پێشمەرگە واتە بەها و ئاكاری مرۆڤایەتی) هەر بۆیە كاتێك كە پێشوازیشی لێدەكرێت، بەتایبەتی لە ناوەندەكانی فیكر و لێكۆڵینەوە، بەوجۆرە بە ئامادەبووانی دەناسێنن: «مسعود بارزانی پێشمەرگەیە و كلیلی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە و هەموو رێگەكان دەچنەوە لای ئەو»، ئەمەش مانای ئەوەیە پێشمەرگە دەتوانێت گرێكوێرەی دیموكراتی و لێبووردەیی و پێكەوە ژیان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكاتەوە، كە نەك هەر لە ئێستادا، بەڵكو لە مێژووی رابردووشدا ئەم كەلتوورە لە بەشی زۆری وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونی نەبووە.
دەوڵەتی كوردستان
سەرەتای شۆڕشی چوارەم لە جیهاندا
دەوڵەت لە فەرهەنگی سیاسیی رۆژئاوادا، واتە چوارچێوەیەك بۆ بەرهەمهێنانی ئازادی و خۆشگوزەرانی و دەستپێكردنی قۆناخێك جیاواز لە قۆناخی پێش دروستبوونی دەوڵەت. هەر بۆیە مێژووی دەوڵەت لە رۆژئاوا لەگەڵ دەركەوتنی رێنیسانس و ژیانەوە و كۆتاییهاتنی سەدەكانی ناوەڕاست دەستپێدەكات. مێژووی دەوڵەت لە كۆتاییهاتنی شەڕی ناوخۆوە دەستپێدەكات، بۆیە مێژووی دەوڵەت لە دەوڵەتی لیڤاسانی تۆماس هۆبزـەوە دەستپێدەكات كە توانی كۆتایی بە شەڕی سی ساڵەی ناوخۆی بەریتانیا بهێنێت، لەمەش زیاتر دەوڵەت لە لیڤاساندا واتە گۆڕینی ئاژاوە بۆ سەقامگیری، گۆڕینی نانیزامی بۆ نیزام، گۆڕینی تواناكانی خۆكوژی بۆ هاریكاریكردن و پێكەوە ژیان، بەڵام لەبەر ئەوەی بەردەوام كۆمەڵگە لە پێشكەوتن و گۆڕانكاری بووە، ئەركەكانی دەوڵەت گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، بۆیە لە بەر رۆشنایی پێشكەوتنی فیكری سیاسیدا شێوازێكی دیكەی دەوڵەت داهێنراوە، كە دەوڵەتی مەدەنی و دەستووری جێگەی لیڤاسان بگرێتەوە، دەستوور مافی پادشا و هاووڵاتیان دیاری بكات و ئەم دەوڵەتە كە بەرهەمی فیكری جۆن لۆك و بیرمەندانی دیكەی سەدەی هەژدەمە بە شۆڕشی دووەم لە قەڵەم دەدرێت، لەم دەوڵەتەدا باجێكی زۆر وەردەگیرا بەرامبەر خزمەتگوزارییەكی كەم، ئەمەش وایكرد دیسان دەوڵەت نەبێتە چوارچێوەیەك بۆ ئازادی و خۆشگوزەرانی، بۆیە بیرمەندان لە سەدەی نۆزدەم شێوازێكی دیكەی دەوڵەتیان داهێنا كە ئەویش دەوڵەتی خۆشگوزەرانییە، ئەمەش ئەو شێوازەیە كە هەتا ئێستا لە رۆژئاوا و بەشێكی زۆری جیهان پیادە دەكرێت، بەڵام لە كۆتایی حەفتاكانی سەدەی بیستەمەوە هەتاوەكو ئێستا، هەست بەوە كراوە، ئەم مۆدێلەی دەوڵەت ناتوانێت وەڵامی خواستەكانی كۆتایی سەدەی بیستەم و سەدەی بیست و یەكەم بداتەوە. بێگومان ئەگەر سەیری مۆدێلی ئەو دەوڵەتەی ئێستا بكەین، هەست دەكەین ناتوانێت كێشەكانی مرۆڤایەتی چارەسەر بكات، تەنانەت لەسەر ئاستی یەكێتی ئەوروپا كە بە نموونەی دەوڵەتی پێشكەوتوو دادەنرێت، هەست دەكەین بڕیارەكانی برۆكسل لە شەقامی سیاسی هەر دەوڵەتێكدا بە باشی پێشوازی لێناكرێت و رۆژ لە دوای رۆژ دژایەتیكردنی جیهانگەرایی و یەكێتی ئەوروپا لە زیادبووندایە، لە دوای راپەڕینەكانی بەهاری عەرەبی و پێشكەوتنی بێ وێنەی تەكنەلۆژیا و راگەیاندنی خەلافەتی ئیسلامی داعش، ئێستا گەیشتۆتە ئەوەی بیرمەندان جاڕی شۆڕشی چوارەم بدەن، بۆ ئەمەش لە ساڵی 2014 هەر بە ناونیشانی شۆڕشی چوارەم لەلایەن ئەدریان وۆلدریج و جۆن مایكلوایت، سەرنووسەر و بەڕێوەبەری نووسینی گۆڤار ئیكۆنومیست لە بەریتانیا بڵاو كراوەیە، ئەم كتێبە سیماكانی ئەو دەوڵەتە دیاری دەكات كە دەتوانێت وەڵامی تەحەدییەكانی ئێستا بداتەوە، دیارە لە ئەمریكاش ماوەی دە ساڵ زیاترە فرانسیس فۆكۆیاما كار لەسەر ئەوە دەكات، بۆچی ئەم شێوازەی دەوڵەتی ئێستا ناتوانێت كاربكات؟ بۆچی هەموو دامەزراوەی دەوڵەتەكانی جیهان، وەك دامەزراوەكانی دانیمارك كار ناكەن؟ بۆ ئەمەش فۆكۆیاما لە 2011 كتێبی (بنەچەی سیستمی سیاسی) دەركرد و لە 2014 ش كتێبی (سیستمی سیاسی و گەندەڵیی سیاسی) دەركرد، ئەم دوو كتێبە لە بنەڕەتدا هەوڵێكە بۆ راستكردنەوەی ئەو پرۆسەی ئەمریكا ناوی لێناوە (بونیادنانی دەوڵەت) ئەمەش واتە بۆچی ئەو دەوڵەتانەی ئەمریكا بونیادیان دەنێتەوە، بۆ نموونە عێراق و ئەفغانستان دەبنە سەرچاوەی هەڕەشە بۆ مرۆڤایەتی؟ بۆیە ئەم سێ كتێبە بە شێوەیەكی زۆر تایبەتی هەوڵێكن بۆ پێناسەكردنەوەی ئەو دەوڵەتەی كە ئێستا جیهان پێویستیەتی، دەوڵەتێك بتوانێت ئەم ئەركانە جێبەجی بكات:
1. فۆكۆیاما دەڵێت: گرووپی تیرۆریستانی داعش بەهێز نین، بەڵكو دەوڵەتانی ناوچەكە لاوازن، هەر بۆیە دەبێت ئەم شێوازەی ئێستای دەوڵەت بگۆڕێت بۆ شێوازێك كە دەوڵەت بتوانێت خاكەكەی بپارێزێت.
2. ئێستا بە شێوەیەكی گشتی هەموو دەوڵەتانی جیهان بە ئەوروپا و ئەمریكاشەوە، دەوڵەتانێكن ژینگەكەیان لەبارە بۆ بەرهەمهێنانی توندوتیژی بە هەموو جۆرەكانیەوە، نەك بەرهەمهێنانی توندڕەویی ئیسلامی سیاسی، بۆیە دەبێت دەوڵەتی تازە، ژینگەیەكی هەبێت توندڕەوی بەرهەم نەهێنێت.
ئەم دوو خاڵە بۆ دەوڵەتی تازە لە جیهاندا، كە دوو خاڵی زۆر گرنگن، ئێستا بێ ئەوەی كوردستان بە فەرمی دەوڵەت بێت، ئەو دوو خاڵەی فەراهەم كردووە، لەم دوو خاڵەدا خەریكە جیهان بە باشی هاوكاریمان دەكەن و دەشزانن پاراستنی ئەم دووخاڵە پێویستی بە سەرۆكێكی بەهێزی وەك مسعود بارزانی هەیە، ئەمەشیان نەشاردۆتەوە و بە جیهانیان راگەیاندووە، بۆیە لە سەر بنەمای ئەم دوو خاڵە گرنگە هەنگاو بۆ خاڵەكانی دیكەی دەوڵەتی تازەی جیهان هەڵبگرین، كە دۆزینەوەی كۆدی پەرەپێدانی دیموكراتی و هەڵسووڕاندنی دامەزراوەكانە، ئەم دەوڵەتە تازەیە كە دەبێتە نموونەی یەكەم دەوڵەتی هاوچەرخ لە جیهاندا، بە پلەی یەكەم پێویستی بە پاراستنی ئەو دوو خاڵەیە و پاشان هاوكاری نێودەوڵەتی، تۆماس فریدمان گوتەنی دەوڵەتی هاوچەرخی جیهان كە پێویستە لە دایك بێت، ئەو دەوڵەتەیە (سوپایەكی هەبێت، تیرۆریسیتان تێكبشكێنێت، سەرۆكێكی هەبێت بەهێز و لێبوردە بێت، ئەوا دەبێت جیهانیش مامانی لەدایكبوونی ئەو دەوڵەتە بێت) ئێستا پێشمەرگە سەلماندوویەتی ئەو سوپایەیە كە دەتوانێت تیرۆریستان لە سەر ئەرز تێكبشكێنێت، سەرۆكەكەی كە مەسعود بارزانی-یە پاپای فاتیكان و مەرجەعی شیعە و سوننە و یەكێتی ئەورپا و ئەمریكا شاهیدی بۆ دەدەن بڕوای بە لێبوردەیی و پێكەوەژیان هەیە، بۆیە ئێستا كاتی ئەوەیە هەموو حزبە سیاسییەكان و تەواوی خەڵكی كوردستان پشتیوانی ئەو سوپایە بكەن كە پێشمەرگەیە، لە دەوری ئەو سەرۆكە كۆببنەوە كە مسعود بارزانی-یە، بۆ ئەوەی مانای ئەم دەوڵەتە لە جیهان بگەیەنین و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بكەینە مامانی لەدایكبوونی. ئەم دەوڵەتەش تەنها خەونی كورد و كوردستانییەكان بەدیناهێنێت، بەڵكو دەبێتە داهێنان و خزمەتێكی گەورە بۆ مرۆڤایەتی كە نزیكەی چڵ ساڵە هەموو بیرمەندانی جیهان بە دوایدا دەگەڕێن و دەیانەوێت دەوڵەتێك لە دایك بێت، وەڵامی خواست و تەحەددییەكانی مرۆڤایەتی بداتەوە، ئەمەش خۆی لە خۆیدا دەستپێكی مێژوویەكی نوێیە كە لوولەی تفەنگی پێشمەرگەوە بۆ جیهانی دەنووسێتەوە.


پێشمەرگە، باشترین قەڵغانی ڕۆژئاوایە

بێرنارد هێنری لیڤی
لە 2ی حوزەیرانی ئەمساڵدا كۆنفرانسێك بۆ بەرەنگاربونەوەی داعش لە پاریس بەڕێوەچوو. ئەمریكا یەكێك بوو لە بەشداربووانی كۆنفرانسەكە و سەرسەختانە بەرهەڵستی ڕەوانەكردنی هێزی زەمینی دەكات - بۆ بەگژداچوونەوەی داعش-. بە هەمان شێوە سعودییەش بەشداری كرد. هەروەها توركیاش، هەموو كەس ئەو ڕاستییە دەزانێت كە یەكێكە لە دەروازە سەرەكییەكان هەم بۆ هاتنی جیهادییەكان لە ئەوروپاوە و هەم بۆ گەڕانەوەشیان بۆ ئەوروپا. ئوسترالیاش بەشداری كرد، لەبەر ئەوەی ئەم وڵاتە ئەوەندە باش بوو كە چەند ڕاهێنەرێكی ڕەوانەی ئیمارات كرد. عێراقیش، كە دوو هەفتە پێشتر سوپاكەی لە ڕومادی شكستی هێنا. لەگەڵ نزیكەی نوێنەرانی 15 وڵات وەك بەلجیكا و نیوزیلاندا، كە هۆكارێكی ڕوون نەبوو بۆ ئامادەبوون و بەشداریكردنیان. بەڵام، تەنیا لایەنێك كە بانگهێشت نەكرابوو، كوردستان بوو. كوردستان كە تاكە هێزە بەرەنگاری تیرۆریستە سەربڕەكان بووبێتەوە، تاكە هێزێكە كە توانای ئەوەی هەبێت بە درێژایی هەزار كیلۆمەتر سەنگەری گرتبێت، تاكە هێزێكە كە تەنیا بستێكیش خاكی بەدەستەوە نەدابێت، تەنانەت شوێنی ستراتیژیی گرنگیشی گرتبێتەوە لە نزیك شنگال و بەنداوی موسڵ. كوردستان خاوەنی ئەو سوپایەیە كە بە بێ هاوكاری ئەو كۆبانێ، كە شارێكی سیمبولییە، لە مانگی كانوونی دووەمدا دەكەوتە دەست بەربەرییەكان كە سێ لەسەر چواری ئەو شارەیان داگیركردبوو، ئەو هێزە چەكدارەش، هێزی چەكداری كوردە، واتە سوپای كوردی عێراق كە بریتین لە پێشمەرگە قارەمانەكان، بەڵام پێدەچێت ئەو كۆنفرانسە شتێكێ سەرپێی بووبێت لەبەر ئەوەی هیچی لێ سەوز نەبوو. ئەمە ئاماژەیە بۆ درێژە پێدانی هاوپەیمانێتی دوو كاراكتەر كە ئامانجەكانیان لە شەڕەكەدا بەلای كەمەوە گرفتئامێزە.
یەكەمیان، عێراقە كە بێگومان كوردستانیش لە رووی ئیدارییەوە هەرێمێكە و بەشێكە لە عێراق، هەر بۆیە سەركردە عێراقییەكان پێیان باشتر بوو بە بێ باسكردنی هێزی پێشمەرگە كە خاوەنی دەستكەوتی دیاریكراو و كونكرێتییە، دەست بە گەردیلەی سەروەریی عێراقەوە بگرن.
دووەمیان، توركیایە، كە تاوەكو ئێستا ئەندامێتی لە ناتۆدا، نەبۆتە هۆی ئەوەی لە هێڵی دژە كوردبوون لابدات.
هەربۆیە دۆخەكە بە چەشنێكی تراژیدی ڕوونە. لەبەر ئەوەی سەرۆك ئۆباما، لە سایەی هیچ هەلومەرجێكدا، هێزی زەمینی ڕەوانە ناكات، ئەوا تەنیا دوو هێز، بەڵێ تەنیا دوو هێز، دەتوانن بەر بە دەوڵەتی ئیسلامی داعش بگرن. كە بریتین لە: میلیشیا شیعەكان، لەلایەك. بەڵام زۆر لەمە دڵنیا نین. چونكە تاوەكو ئێستا، توانای سەربازی ئەو میلیشیایانە نەسەلمێندراوە. ئەوەی دەمێنێتەوە هێزی پێشمەرگەیە، كە دووبارەی دەكەمەوە، كە تەنیا هێزن توانیویانە پاشەكشەی یەكلاكەرەوە بە دوژمن بكەن و ئەو هێزەی دەركەوت ئەجێندا سیاسییەكەی كۆك و تەبایە لەگەڵ فرەیی و چەمكی ئیسلامدا (ئازادی بیرباوەڕ و ئازادی ئایینی)، هەروەها دانپێدانان بە ڕۆڵی ئافرەتان كە ئەمە هاوشێوەی نییە لە ناوچەكە و ئەگەر كورد سەركەوتوو بێت ئەوا ئەمە دەبێتە مۆدێلێك بۆ ناوچەكە.
كەواتە، ئایا ئێمە ئامادەی هاوكاریكردنی كوردین بۆ ئەوەی هاوكاریمان بكات؟ ئایا یارمەتییان دەدەین بۆ ئەوەی یارمەتیمان بدەن بۆ برەودان بە بەهاكانی دیموكراسی و یاسا. كە ئەمەش تەنیا بژاردەیەكی عاقڵانە و شەرەفمەندانەیە. تەنیا ڕێگاچارەیە لەبەردەم هاوپەیمانێتیەكەدا كە دەیەوێت تیرۆر لە ناو ببات و شارستانیەتیش بپارێزێت. بەڵام، ئەوەش ڕاستە كە ئەمە پێویستی بە دەستەبەركردنی چەكی میلان و دژە تانك و تانك هەیە، كە پێشمەرگەش كەموكوڕییەكی زۆری هەیە لەم ڕووەوە و بە بێ ئەو چەكانە تەنانەت باشترین شەڕكەرانی جیهانیش دەستەپاچە دەبن لە بەرامبەر ئەو بەربەرییانەی كە پاڵنەرێكی بەهێزیان هەیە و خاوەن چەكی قورسن، كە بەم دواییە دەستیان بە سەر كۆگای چەكی سوپای عێراقدا گرت لە ڕومادی.
هەروەها ئەوەش ڕاستە كە ئەم هاوكارییە سەربازییە گەورەیە پێویستی بە پێداگیرییەكی گەورە هەیە بۆ زاڵبوون بە سەر بەرهەڵستی بەغدا و حیساباتە پڕ لە گومانەكانی ئەنقەرە، لەگەڵ خۆلادان لەو تەڵە مەترسیدارەی كە تاران ناویەتەوە.
بە كورتی بەرەنگاربوونەوەی ستراتیژیەتە گەورەكانی سێ ئیمپراتۆریەت- عەرەبی و عوسمانی و فارسی-، كە حاڵی حارز سەرقاڵی خۆبنیادنانەوەن.
پێدەچوو سەرۆكی فەڕەنسا فرانسوا هۆلاند ئامادە بێت، كاتێك لە مانگی نیساندا پێشوازی لە گرووپێك لە فەرماندەكانی پێشمەرگە كرد بە سەرۆكایەتی وەزیری پێشمەرگەی هەرێمی كوردستان، بەڵام كوا هاوپەیمانەكانی دژی تیرۆریستانی داعش؟ ئایا چاوەڕێی چی دەكەن؟ ئایا دەستیان لەوە هەڵگرتووە كە مێژوو بە بێ كورد بنووسرێتەوە- یاخود لە دژی كورد بنووسرێتەوە- لەم پشتێنەی گەردەلوولەدا كە لە بەغداوە بەرەو دیمەشق درێژ دەبێتەوە و لە نیویۆرك و لەندەن و بەرلین و پاریس هەست بە شەپۆلەكانی دەكرێت.
لە چەند هەفتەی داهاتوودا دەبینین. سەرەڕای ئەوەی هێزی پێشمەرگە خاوەنی بوێرییەكی جێی سەرسوڕمانن، بەڵام ناتوانن بە بێ هاوكاری تەواو، هەتا سەر بەرگە بگرن.
سەرچاوە: (huffingtonpost.com)



تەحەدییەكانی گرووپە غەیرە دەوڵەتییەكان

هایم حاكیم

لە دوای شەڕی ساردەوە بۆ ماوەی نزیكەی نیو سەدە، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە نێوان ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی و نەیارانی دابەش ببوو، بەڵام ئێستا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پێوەندییەكی دۆستانەی لەگەڵ زۆربەی دەوڵەتانی عەرەبی هەیە، لەناویانیشدا رژێمی ئەسەدی لە سووریا پاراستووە، لەگەڵ ئەمانەشدا گرووپی چەكداری غەیر دەوڵەتییش پەیدابوون كە وەك پاڵەوانی سەرەكی لە كێشەكانی ناوچەكە دەركەوتوون، بەشی هەرە زۆری ئەم گرووپە چەكدارییانەش رقیان لە ئەمریكایە.
ئەمڕۆ ناسەقامگیری و دەوڵەتی لاواز و كوشتنی هاووڵاتیانی مەدەنی جێگەی ئامانجە سیاسییەكانی ئەمریكای لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا گرتۆتەوە. بۆیە ئێستا لەهەر كاتێكی دیكە پێویستترە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پۆلێنی وەرچەرخانی كۆمەڵە دوژمنەكانی بكات، كە بە شێوەیەكی زۆر ئاڵۆز لە ژینگەی سیاسیی ناوچەكە دەجووڵێنەوە، ئەمەش پێویستی بەوەیە كە حكومەتی ئەمریكا هۆشیاری و دینامیكیەت و داهێنان پیشان بدەن لە كاتێكدا چەندین مەترسیی گەورە بەرەو دیواری ناوەوەی باڵیۆزخانەكەی دێنە پێشەوە.
ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەو رێكارانەی لەبەردەستیەتی كە مامەڵەی لەگەڵ حكومەتەكان پێدەكات و، ئەم پێوەندییە دوو قۆڵییانەی هانی ئەمریكای داوە كە بتوانین چەندین گرووپی تیرۆریستی دەستنیشان بكەن، بەڵام لە بەرامبەردا ئەمریكا بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ گرووپە چەكدارە غەیرە دەوڵەتییەكان میكانیزمی زۆر كەمی لەبەر دەستە. ئەمەش لەبەر ئەوەی كاتێك دەیەوێت مامەڵە لەگەڵ گرووپە چەكدارە غەیرە دەوڵەتییەكان بكات، ئەوا زۆر جار ئامێر و ئامانجەكان سنووردارن بۆ گۆشەگیركردن و نەهێشتی ئەم گرووپانە، سەرەنجامیش وەك دەبینین ئەم گرووپانە هەر لە گەشەكردندان. لە سەرانسەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئەم گرووپە چەكدارە نێودەوڵەتییانە توانیویانە لەگەڵ بارودۆخەكە بگونجێن و ئاستەنگ و هەلە سیاسییەكان بگۆڕن، لەمەش زیاتر باشتر گونجاون و تایبەتمەندی دەوڵەتیان وەرگرتووە.
هەندێك لەو گرووپانە خاكیان كۆنتڕۆڵ كردووە، تێكەڵی كاری دیپلۆماتی بوون، لایەنگریان بۆ خۆیان دروستكردووە و گەمەی سیاسی دەكەن. ئەمە لە بری ئەوەی بە شێوەیەكی موجەڕەد سەیری ئەوە بكەن سیستمی دەوڵەتی ئێستا پشت بە چی دەبەستێت، گرووپە غەیرە دەوڵەتییەكان دووبارە ئەو سیستمانەیان داهێناوەتەوە. بەشێك لەم تەحەددییە بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەوەیە چۆن ئەو هۆكارە دەستنیشان دەكات كە پشتگیری دەگەیەننە ئەم گرووپە چەكدارانە.
سەرچاوە بڵاوكراوەی (مەزەندەكانی 2015)
سەرچاوە: سەنتەری ستراتیژی بۆ دیراساتی نێودەوڵەتی (CSIS)


ئایندەی هێزی سەربازی

جۆزیف نای

لە كۆڕبەندی ساڵانەی داڤۆس 2015، لەو پەنێڵە كە بۆ سەركردەكانی بەرگری رێكخرابوو بەشداریم كرد. ئەو پرسەی لەو پەنێڵە باسمان لێوە كرد، تەنیا یەك تەوەر بوو: ئایا جۆری ئەو شەڕە چۆنە كە پێویستە ئەمڕۆ سوپای بۆ ئامادە بكەین بۆ ئەوەی بتوانێت شەڕ بكات؟ سەبارەت بە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە، دیارە حكومەتەكان كاتێك دێنە سەر وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە تۆمارێكی رەشیان هەیە، هەر بۆ نموونە دوای شەڕی ڤێتنام، سوپای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەوەی لە بارەی رووبەڕووبوونەوەی یاخیبووان فێری بوو، ئەو دیاردەیە بوو كە لە عێراق و ئەفغانستان بۆ شەڕی دژی یاخیبووان پیادەی كرد.
دەستێوەردانە سەربازییەكانی ئەمریكا لە هەر یەك لەو وڵاتانە نموونەیەكی دیكەمان بۆ تەحەددییەكی سەرەكیی دیكەی بۆ شەڕی هاوچەرخ پیشان دەدات، هەروەك ئەوەی چاك هاگلی وەزیری بەرگری پێشووی ئەمریكا ئاماژەی پێكرد: «كاروبارەكان خەریكە لە كۆنتڕۆڵ دەردەچن، لە رێگەلادان و سەرلێتێكچوون وادەكات كە سوپا بە خێرایی پەنا بۆ بەكارهێنانی هێز بەرێت كە لە سەرەتادا ئەمەمان پێشبینی نەدەكرد». لەسەر ئەم پاشخانە ئەو بیروبۆچوونەی پێیوایە كە تەنیا بە رێگەی هێز دەتوانرێت ئەو كۆمەڵگەیانەی تەنگژە لە بەر یەك هەڵوەشاون لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و شوێنەكانی تر وەرچەرخانی تێدا بكرێت. ئەمە هەڵەیەكی زۆر مەترسیدارە، بەڵام لە كاتێكدا سوپا و هێز پێویستە، ئەوا ئەمە ناخرێتە دەرەوە، بەڵكو زۆر بە سادەیی دەبێت شێوازی شەڕەكە بكەوێتە چوارچێوەی نەوەیەكی دیكەی شەڕەوە و بەپێی بنەما و پرەنسپی ئەم نەوە نوێیەی شەڕ، دەبێت هێز بەكار بهێندرێت.
لە شەڕی ئێستادا لە نێوان بەرەی سەربازی و بەرەی سڤیلدا ناڕۆشناییەك هەیە و لێك جیا ناكرێنەوە. ئەم وەرچەرخانە خێرایە كە جێگرەوەی شەڕی نێوان دەوڵەتانە بە رێگەی تەنگژەی سەربازی لە نێوان كاراكتەرە غەیرە دەوڵەتییەكان، وەك گرووپی یاخیبووان و تۆڕەكانی تیرۆریستان و میلیشیا و رێكخراوە مافیاییەكان. پرسی دژوار و تێكهەڵكێشراو لە نێوان ئەم گرووپانە ئەوەیە، هەندێك جار ئەم گرووپانە لەلایەن دەوڵەتێكەوە پشتگیری دەكرێن.
ئەم جۆرە رێكخراوانە سوود لەو دەوڵەتانە وەردەگرن كە شەرعییەتیان نییە، یان ئەو توانایەیان نییە خاكەكەی خۆیان بپارێزن. بۆیە تێكەڵەیەك لە پرۆسەی سیاسی و سەربازی پیادە دەكەن، ئەمەش وەك ژەنراڵ روبەرت سیمس لە باكووری ئیرلەندا و ناوچەی بەلكان دەڵێت: «شەڕی نێوان خەڵك، جۆرێكە لە تێكۆشان، بۆیە زۆر بە دەگمەن دەتواندرێت بە رێگەی سوپای تەقلیدی لە گۆڕەپانی شەڕدا بڕیاری لەسەر بدرێت».
ئەم شەڕە تێكەڵە دەبێت كۆمەڵێكی فراوان چەكی تێدا بەكار بهێندرێت، ئەم چەكە هەموویان چەكی ئاگرین نین، بەڵكو كامێرای ناو مۆبایلەكان و فۆتۆشۆپی ناو كۆمپێوتەرەكان و ئەمە بێجگە لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان كە بۆتە هۆی كێبڕكێی زانیاری، ئەمانە هەموویان لایەنێكی دیكەی گرنگی ئەم شەڕە تازەیەن و هەروەك چۆن ئێستا لە شەڕی ئۆكرانیا و سووریادا بە تەواوەتی بەكاردەهێندرێن.
لەم لایەنەوە گرووپە تیرۆریستییەكان دان بەوەدا دەنێن بەوە ناتوانن بە شێوەی راستەوخۆ سوپای تەقلیدی تێكبشكێنن، بۆیە هەوڵدەدەن كە دەسەڵاتی حكومەتەكان دژی خۆیان بەكار بهێننەوە، هەروەك چۆن ئوسامە بن لادن هەوڵیدا كە ئیستفزازی ئەمریكا بكات و تووڕەی بكات، ناچاری كرد بە رێگەیەكدا بیبات كە متمانەی خۆی تێكبشكێت و هاوپەیمانی خۆی لەگەڵ جیهانی ئیسلامی لاواز بكات، سەرەنجامیش بڕستی لە سوپاكەی بڕی، دەوڵەتی ئیسلامی داعش ئێستا هەمان ستراتیژیەت دووبارە دەكاتەوە، ئەو ستراتیژییەش تیكەڵكردنی پرۆسەیەكی سەربازی دڕندانەیە لەگەڵ پیادەكردنی شاڵاوێكی فراوانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، وەك بڵاوكردنەوەی وێنە و گرتەی ڤیدیۆیی لە پرۆسەی لەسێدارەدانی دڕندانە، لە ناویاندا سەربڕینی هاووڵاتیانی ئەمریكی و رۆژئاوایی و خەڵكانی دیكەش. ئەم رەفتارانەی داعش بوونە هۆكاری ئەوەی دوژمنانی دەوڵەتی ئیسلامی داعش بكەونە خۆ، بەڵام لە هەمانكاتیشدا بۆتە سەرچاوەی هاندان بۆ ئەوەی ژمارەیەك خەڵكی بێئومێد بە تاك و بە گرووپ بێنە ژێر بەیداخەكەی داعشەوە.
ئەم پێشكەوتنە مەزندەنەكراوەی شێوازی شەڕ بۆتە گەورەترین تەحەددا بۆ پلاندانەرانی بەرگری، بۆ هەندێك دەوڵەتی لاواز، هەڕەشەی ناوخۆیی ئامانجی روونی دیاری كردووە، بۆ ئەم بەشەی كە دەوڵەتانی لاواز ئامانجی دیاریان دەبێت، دەبێت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هاوسەنگییەك رابگرێت و بەردەوام بێت لە ناردنی پشتگیری بەردەوام بۆ سوپای تەقلیدی، كە تا ئێستا سوپای تەقلیدی بەرپەرچدەرەوەیەكی یەكلاكەرەوەیە لە ئاسیا و ئەوروپادا، لە هەمانكاتدا پێویستە لەسەر ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كە وەبەرهێنان لە كۆمەڵێك توانای فرواندا بكات، كە تەنگژەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست داوای دەكەن، لە كاتێكدا ئەمە گۆڕانكارییە چاوەڕواننەكراوە روویدابێت، ئەوا پێویستە ئەمریكا و هێزە گەورەكانی دیكە، ئامادە بن هەموو شتێك بكەن.
سەرچاوە: project syndicate


هێزە گەورەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێدا

جۆن ماكلولین

با هەوڵبدەین لەوە تێبگەین هێزە گەورەكانی جیهان(ئەمریكا، چین، رووسیا و وڵاتانی ئەوروپا)، چۆن سەیری بارودۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەن و ستراتیژیەتی بۆ دادەنێن كە هەرگیز وەك ئێستا تەحەددای یەكتریان نەكردووە.، لە ئێستادا پێوەندییەكانی هێز لە سەر ئاستی جیهان لە گۆڕانكارییەكی بەردەوامدایە، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە گێژاوێكی سەختدایە، لە هەمانكاتدا خودی هێزەكانیش لەناو وەرچەرخانێكی قورسدا ململانێ دەكەن. تەنیا شتێك بتوانێت تۆڕی تەنگژە نێودەوڵەتییەكانی ئێستای پێ پێناسە بكرێت، شەترەنجی سێ رەهەندییە، شەش پاڵویەكی هەمەڕەنگە ( Rubik`s cube)بە ئاسانی تێكدەدەكرێت، بەڵام ئاڵۆزییەكی زۆر هەموو لایەكی دەگرێتەوە، لەم حاڵەتەدا كە بە شێوەیەكی تایبەتی دێینە سەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەگەر پەنا بۆ شتێك بەرین ئەم بارودۆخەی پێ وێنا بكەین، ئەوەیە هەست دەكەین بە ناو پێكدادانێكدا دەڕۆین (barromm brawl)، ئەم پێكدادانە هیچ یاسایەكی نییە، هەر بۆیە زۆر قورسە بزانین كێ ئەم تەنگژەی دەستپێكردووە؟ كێ هاوپەیمانە لەگەڵ كێدا؟ بە تەواوەتی ئەو پرسە چییە لایەنەكانی هەمووی گۆڕیوە؟ كێ شەڕ دەكات؟ كێ تەنیا چاودێری دەكات؟ شكۆ و نفوزی تۆ لە كوێیە و چۆن لەم تەنگژەیە دەردەچین؟ گرنگە كۆنتیكستی هاوچەرخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ئاستێكی بەرز دیاری بكرێت، هێزە گەورەكان دەبێت بۆ ئەمڕۆ فۆرمەڵەی ستراتیژێك بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەنەوە كە جیاواز بێت لە ستراتیژیەتی سەردەمی شەڕی سارد و دوای شەڕی ساردیش.
لە سەردەمانی شەڕی سارد ململانێی راستەوخۆی هێزە گەورەكان لەسەر ئەم ناوچەیە بە شێوەی ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ئاسیا چڕ و قورس نەبووە. لەو سەردەمە سەنتەری ململانێكە رووبەڕووبوونەوەی هاوپەیمانیی ناتۆ و هاوپەیمانیی وارشۆ بووە، پاشان رووبەڕووبوونەوەی گۆڕەپانی شەڕەكان بووە، بە شێوەیەكی راستەوخۆ، یان ناڕاستەوخۆ بە رێگەی شەڕی بەوەكالەت وەك ئەوەی لە وڵاتانی كۆریا و ڤێتنام بینیمان، بەڵام رووسیا و چین و ئەمریكا و ژمارەیەك لە دەوڵەتانی ئەوروپی هەرگیز لە چوارچێوەی چەمكی گەمەی كۆی سفر ( zero- sum ) سەیری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان نەكردووە. ئەم دینامیكیەتە رۆڵی خۆی گێڕاوە لەگەڵ میسر و لیبیای سەردەمی عەبدولناسر و قەزافی، بەتایبەتی لە كڕینی چەك و لە كێشەی نێوان عەرەب - ئیسڕائیلدا. دوای ئەوەی شەڕی سارد كۆتایی هات، دوای ئەوەی چەندین یەكە ململانێیەكی جیهانی لەسەر ئەم ناوچەیە هەبوو، ئەم ململانێیە لە نێوان هێزە گەورەكان نەما و هێزە گەورەكان جارێكی دیكە لە روانگەی بەرژەوەندی نیشتمانی خۆیانەوە پێوەندییەكانیان بە شێوەیەكی دووقۆڵی لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكە دامەزراندووە.
قۆناخێكی دیكەی پێوەندیی نێوان هێزە گەورەكان لەگەڵ تەنگژەی دارایی جیهان لە 2008 دەست پێدەكات، لەم تەنگژەیەدا ئەمریكا متمانەی لاواز بوو، لە هەمانكاتدا رووسیا زیاتر پێی داگرت و هەستی چین بۆ تەحەددیكردنی هەژموونی نێودەوڵەتی ئەمریكا گەشەی كرد. لەكاتیكدا هێزە گەورەكان لەگەڵ ئەم دینامیكیەتە تازەیە خۆیان گونجاندبوو، سێ رووداوی گەورە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی هەژاند، ئەم هەژانە سروشتی ناوچەكەی گۆڕی، هەروەها ئەو مەرجانەشی گۆڕی كە هێزێكی دەرەكی لە كێشەكاندا دەستێوەردان بكات، ئەو سێ رووداوەش بریتی بوون لە:
1- شەڕی عێراق جەمسەربەندی لە نێوان دەوڵەتانی ناوچەكە دروستكرد و ئەم جەمسەربەندییەش پێوەندیی نێوان هێزە دەرەكییە گەورەكانی ئاڵۆز كرد.
2- توندڕەوی ئیسلامی زیاتر لە ناوچەكە رەگی داكوتا، ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی هێزە گەورەكان دابەش بكات، بەوەی چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم دیاردەیە بكرێت و بەرپەرچ بدرێتەوە.
3- ناوچەكە رووبەڕووی وەرچەرخانێكی گەورە بووە، ئەوەی پێی دەڵێن بەهاری عەرەبی، ئەم رووداوە هەر ئەوەندە نەبوو گۆڕانكارییەكی ناوخۆی نێو ئەو وڵاتانە بێت، بەڵكو گەلێك كەسایەتی و دامەزراوەشی گۆڕی كە پێشتر وەك كەناڵێك وابوون كە ساڵەها بوو خزمەتی هێزە دەرەكییەكانیان دەكرد.
لەبەر رۆشنایی ئەم پاشخانە ستراتیژییە میژووییە ئاڵۆزەدا، ئەوا پێویستە هێزە گەورەكان سیاسەتی خۆیان بەرامبەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست فۆرمەلە بكەنەوە، لەم حاڵەتەدا ئەوە جێگەی سەرسوڕمان نابێت، ئەو سیاسەتانە سیمای هاودژی و لادانی دووبارە بووەوە و تەنگژەی ناوخۆیی پێوە دیار بێت.
سەرچاوە: بڵاوكراوەی سەنتەری ستراتیژی بۆ دیراساتی نێودەوڵەتی CSIS