دروشمی شۆڕش رەنگدانەوەی واقیعی راستەقینەی خەڵكە، هەربۆیە كاتێك سەیری دروشمی شۆڕشی فەڕەنسا دەكەین، بریتییە لەم سێ وشەیە (ئازادی، برایەتی، یەكسانی)، ئەم سێ وشەیە بە زمانی فەرەنسی هاوئاواز و هاوقافیەن، زۆر كەس كە گوێی لەم دروشمانە دەبێت، واتیدەگات ئەم وشانە لەبەر ئەوە كراون بە دروشمی شۆڕش، كە ئاسان و هاوئاواز و هاوقافیەن، بەڵام لە باری واقیعدا بێجگە لەم سێ وشەیە، هیچ شتێكی دیكە ناتوانێت پێناسەی ئەو شۆڕشە بكات. لەبەر ئەوەی ئەم سێ وشەیە بۆ مەبەستێكی دیاریكراو بە وردی دیاریكراون و تەوەری ناكۆكیی دێرینی نێوان لایەنگرانی شۆڕش و دوژمنانی بووە. ئەگەر سەیری شۆڕشی توركی گەنج (Young Turk Revolution) بكەین كە لە ساڵی 1908 ئەحمەد رەزا كە خۆی بیرمەند و زۆر شارەزای بیر و فەلسەفەی ماتزینی و ئۆگست كۆنت بوو، بۆیە زۆر بە وردی وشەكانی بۆ دروشمی شۆڕشەكەی هەڵبژاردبوو، بۆیە لە شۆڕشی توركی گەنجدا بە هیچ شێوەیەك ئاماژەی بۆ برایەتی نەكردووە، لەبەر ئەوەی ئەو پێیوابوو ئیسلام مەسەلەی برایەتی چارەسەر كردووە (هەموو موسڵمانان برای یەكترین)، بۆیە لە بری ئەم وشەیە دادپەروەری بەكارهێنابوو، وەك ئاماژەیەك بۆ پلان و بەرنامەكەی بۆ چاكسازیش، لە دوای كودەتای 1952 لە میسر جەمال عەبدولناسر هیچ كام لە سێ وشەكەی شۆڕشی فەرەنسای بەكار نەهێناوە، ئەوەی كرد بە دروشمی شۆڕشەكەی كە واقیع حاڵی میسر بوو، ئەویش بریتی بوو لە (یەكبوون، نیزام، كاركردن).
عەباس مەحمود عەقاد
فەلسەفەی شۆڕش لە تەرازوودا

فاكتەرە راستەقینەكانی شۆڕش
لە ژیانی نەتەوەدا
هەموو نەتەوەیەك كە بڕیاردەدا شۆڕش بكات، كۆمەڵێك فاكتەری شاراوە لە پشت ئەو شۆڕشەوەن. ئەو فاكتەرانە هەر یەكەیان لەناو ناخی تاكەكانی نەتەوە بوونی هەیە، هەر بۆیە دروشمی شۆڕشەكە رەنگدانەوەی ئەو فاكتەرە شاراوانەیە كە لە ناخی تاكەكانی ئەو نەتەوەیە بوونی هەیە، لەم سۆنگەیەوە ئەگەر سەیری دروشمی هەموو شۆڕشە سیاسییە نەتەوەییەكانی ئەم جیهانە بكەین، دەبینین هەموویان رەنگدانەوەی واقیعی نەتەوەن، هەر بۆ نموونە ئەگەر سەیری شۆڕشی چین بە سەرۆكایەتی (سن یات سن) بكەین، دەبینین ئەو پرەنسیپی نەتەوەیی كردە دروشمی شۆڕشەكەی كە بریتی بوو لە (دیموكراتی و سۆشیالیستی نەتەوەیی). دیارە چین نەك هەر لە رابردوو، بەڵكو لە ئێستاشدا بڕوای بە مۆدێلی دیموكراتی رۆژئاوا نییە، بەڵكو ئەو كە وشەی دیموكراتی بە مانا یۆنانییەكەی بەكار هێناوە،ـ تەنها مەبەستی ئەوە بووە كە زۆرینە دەبێت حوكمڕانی دەوڵەتی چین بكات، ئەوجا لە بەر ئەوەی چین لەو كاتە وەك نەتەوە مەترسی و هەڕەشەی لەسەر بووە، (سن یان ست) دەیویست نیشتمان بخاتە جێگەی دەوڵەت و لە هەستێكی نەتەوەییەوە مامەڵە لەگەڵ مەنشورییەكان و مەغۆلەكان بكات.
بەڵام ئەگەر سەیری شۆڕشی ئەمریكا بۆ سەربەخۆیی بكەین، كە ئەمریكییەكان بە شۆڕشی بونیادنانی كۆماری ئەمریكای ئازاد ناوزەدی دەكەن، هەست دەكەین جۆرج واشنتۆن بڕوای بە سیستمی پەرلەمانی و دیموكراتی نوێنەرایەتی هەبووە، بەڵام ئەمە بەو مانایە گەلی ئەمریكا رازی بن، پەرلەمانێكی دیكە، واتە بەریتانی یاسایان بۆ دەربكات. بۆیە ئەگەر سەیری دەستپێكی بڕیاردانی شۆڕشی ئەمریكا بكەین، سەرەتاكەی لە ئاهەنگی چاخواردنەوەوە لە سەر رووباری بۆستن دەست پێدەكات و چایەكان دەكەنەوە ناو ئاوەكە، ئەمەش بەو مانایەی (باجدان بە پەرلەمانی بەریتانیا وەك ئەوەیە ئەو چایە بكەیتە ناو ئاوەكە و هیچ سوودێكی نییە). راشكاوانەتر دروشمی شۆڕشی ئەمریكا بریتی بووە لە (نوێنەرایەتی كردن نەبێت، باجدانیش بوونی نییە)، پاشانیش هەر لەسەر ئەم بنەمایە كۆماری ئەمریكای ئازادیان دامەزراند، ئەمە بە دیوێكی دیكەشدا دەخوێندرێتەوە، ئەویش ئەوەیە شۆڕشی ئەمریكا بۆ راستكردنەوەی سیستمی لیبڕاڵیزم و راستكردنەوەی كۆنتراكتی كۆمەڵایەتی بووە، كە گەل خۆی نوێنەری خۆی هەڵدەبژێرێت، لە بەرامبەردا ئەگەر سەیری شۆڕشی ئۆكتۆبەر بكەین، كە ئامانجی ئەو شۆڕشە وەك ئامانجی كۆمۆنیستی دامەزراندنی دیكتاتۆریەتی پرۆلیتاریا بووە، دەبینین دروشمەكە تەواو تەواو پێچەوانەی دیموكراتییەت و سیستمی پەرلەمانی و نوێنەرایەتییە، بۆیە دروشمی (ئەی كرێكارانی جیهان یەك بگرن)ی بەرز كردبووەوە، ئەمەش بەو مانای چینی كرێكاران، چینی پەسەندكراو و هەڵبژێراون بۆ حوكمڕانی، هەروەك چۆن جوولەكە پێیوایە ئەوان گەلی هەڵبژێراوی خوان بۆ حوكمڕانی.
ئەگەر سەیری شۆڕشی نیمچە كیشوەری هیندستان بكەین، دوای ئەوەی گاندی لە 1921 بووە سەرۆكی كۆنگرەی هیندستان، لەگەڵ ئەوەی پرەنسیپی ناتوندتیژی بۆ شۆڕشەكەی و سەربەخۆیی هێندستان هەڵبژارد، دروشمەكەی ئەوە بوو: (نابێت هاوكاری بەریتانیا بكرێت و باجی خوێ بدرێتە بەریتانیا)، وەك كاردانەوەیەكیش بۆ ئەوەی باجی خوێ (ضریبة الملح) نەدرێتە بەریتانیا، كاروانە بەناوبانگەكەی دەستپێكرد كە ماوەی 400 كیلۆمەتر بوو بۆ ئەوەی بگاتە زەریای هیندی و خەڵكی هیندستان خۆیان خوێ بەرهەم بهێنن، بە خوێكەی خۆیان بژین و شمەكی بەریتانی نەكڕن، ئەمەش وایكرد بەریتانیا ناچار بێت لە ساڵی 1947 سەربەخۆیی نمیچە كیشوەری هێندستان (هیندستان و پاكستان و بەنگلادیش) قبووڵ بكات.
بۆیە كاتێك دەگەڕێینەوە ناو مێژووی شۆڕشی نەتەوەكانی جیهان، گرنگە خۆشمان هەڵوەستەیەك لەسەر دروشمی شۆڕشی نەتەوەیی خۆمان بكەین كە ئەویش دروشمی شۆڕشی مەزنی ئەیلوولە و تەنها لە دوو وشە پێكهاتووە (كوردستان، یان نەمان)، لە خۆمان بپرسین ئایا چۆن ئەم دوو وشەیە بووە دروشمی ئەم شۆڕشە سەرتاسەرییە و بە سەدان هەزار رۆڵەی ئەم وڵاتە ئامادەبوون لە ژێر ئەم دروشمە گیانی خۆیان بكەن بە قوربانی خاكەیان؟
شەڕی بەردەركی سەرا
پێش دروشمی كوردستان، یان نەمان
لە دوای شەڕی یەكەمی جیهان و لەچوارچێوەی پەیماننامەی سیڤەر، براوەكانی شەڕ بەو جۆرە رێككەوتبوون، لەناو میراتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دەوڵەتی كوردستان دروست بكەن، پاش ئەوەی لە نێوان فەرەنسا و بەریتانیا لەسەر ئەوە رێككەوتن، ویلایەتی موسڵ بدرێتە بەریتانیا و بۆ لكاندنیشی بەو دەوڵەتە تازەیەی ناوی عێراقە راپرسی ئەنجام بدرێت كە ئایا دەیانەوێت ببنە بەشێك لە عێراق، بەڵام لە كۆنگرەی لۆزان و پاش دامەزراندنی كۆماری توركیا لەسەر دەستی مستەفا كەمال، وازیان لە پەیماننامەی سیڤەر هێنا، حكومەتی پاشایەتی عێراقیش هەوڵیدا بەبێ ئەوەی پرس بە خەڵكی كوردستان بكرێت، عێراق بەم نەخشەیەی ئێستایەوە ببێتە ئەندامی كۆمەڵگەی گەلان. كاتێك لە سییەكانی سەدەی رابردوو عێراق بووە ئەندامی كۆمەڵەی گەڵان و خەونی دەوڵەتی كوردستان خامۆش كرا، لە سلێمانی خۆپیشاندان كرا و رازی نەبوون كوردستان بلكێندرێت بە عێراقەوە، لە ئاكامدا شەڕی بەردەركی سەرا روویدا و لەوێدا یەكێك لە هاووڵاتیانی ئەو شارە كە ناسراوە بە (عەولە سیس) شەهید بوو. لەسەر ئەم رووداوە شاعیری گەورەی كورد لە شیعرێكدا بە ناونیشانی (هەڵۆ بەگ) زۆر جوان ناخی دڵی عەولەی خستۆتەڕوو و دەڵێت:
بڵێن بە بووكی تازەی یەكشەوە گەر هاتە سەر نەعشم..
نەڵێت خۆی بۆ وەتەن كوشت و لە رێی عیشقی منا نەژیا
وەزیفەم بوو لە پێناوی وڵاتێكدا سەرم بەخشم
كە تۆی پەروەردە كرد لە دامێنی چیا و كەژیا
ئەگەر خوای گەورە پێبەخشیت هەتیوێ پێی بڵێ رۆڵە
لە من فرمێسكی ویست باوكت لە تۆش دوا دەكات تۆڵە
***
ئەم كۆپلە شیعرە هۆكاری راستەقینەی شەهیدمان پێدەڵێت، ئەویش ئەوەیە كاتێك كوردستان بەزۆر دەلكێنرێت بە دەوڵەتێكی دیكەوە، ئەوا نەمان هەڵدەبژێرین، ئەمەش نەك تەنها نەوەیەك و بەس، بەڵكو دەبێت نەوە دوای نەوە نەمان هەڵبژێرێت هەتا كوردستان دەبێت بە دەوڵەت. هەربۆیە وەك عەبدوڵا گۆران لە زاری شەهیدەوە گوتوویەتی دەبێت كوڕەكەشی تۆڵەی بۆ بكاتەوە، تۆڵەكەش دیارە ئەو ئامانجەیە كە باوكی لە پێناویدا شەهید بووە و ئەو ئامانجەش دامەزراندنی كۆماری ئازادی كوردستانە.
ئەم باسە جیاوازە لەو هەوڵانەی پێشتر سەركردەكانمان وەك شێخ مەحموودی حەفید و شێخ عەبدولسەلامی بارزانی بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان داویانە، ئەوەی ئەوان تێڕوانینێكی سیاسییانە بووە بۆ ئایندەی نەتەوە، بەڵام ئەوەی شەهید عەولە سیس رایەكی گشتی میللییە و راگەیاندنی مردنە لە پێناوی كوردستانێكی سەربەخۆدا، ئەم وەرچەرخانە میللییە سەرەتای وەرچەرخانی فیكری شۆڕشگێڕی كوردستانە و دەستپێكی لەدایكبوونی فیكرێكی شۆڕشگێڕی كوردستانی سەرتاسەرییە.
ئەو فیكرە شۆڕشگێرییە میللییە سەرتاسەرییە، خواستی دەوڵەتی كوردستانی تەنها لە باشووری كوردستان بچووك نەكردبووە، بەڵكو ببووە رایەكی گشتی بەوەی كورد و كوردستانییەكان خاوەنی یەك كێشە و یەك پرسن و لە هەر پارچەیەكی كوردستان دەوڵەتێك رابگەیەندرێت، واجبی هەر كوردستانییەكە بۆ پاراستنی ئەو دەوڵەتە گیانی خۆی ببەخشێت، ئەمە لە كۆماری كوردستان كە لە ساڵی 1945 لە چوارچرای مەهابادی پێشەوا راگەیەندرا، بە پراكتیكی جێبەجێ كرا و بارزانی مستەفا و هاوەڵەكانی بوونە سەربازی پارێزەری ئەو كۆمارە، دوای رووخانی كۆماری كوردستان و كاروانە مێژووییەكەی بارزانی و هەڤاڵەكانی بۆ یەكێتی سۆڤیەتی پێشان، مستەفا بارزانی لە ساڵی 1947 لە شاری باكۆوە بەرنامەی بۆ راگەیاندنی كۆماری كوردستان داڕشت، ئەوجا لەبەر ئەوەی بەرنامە و پلانی مستەفا بارزانی بۆ كۆماری ئازادی كوردستان بوو، ئەو دڵنیابوو لەوەی هەموو تاكێكی ئەم كوردستانە ئامادەیە ئەو دەوڵەتە بپارێزێت، بۆیە لە سەرەتای پەنجاكانی سەدەی رابردوو كاتێك بیرۆكەی وڵاتانی بێلایەن، یان (جیهانی سێیەم) وەك رێكخراوێك هاتەئاراوە و لە باندۆگ پرەنسیپەكانی راگەیەندرا، مستەفا بارزانی پشتگیری ئەو پرەنسیپەی كرد و لەگەڵ دامەزرێنەرانی ئەو رێكخراوەش بووە هاوڕێیەكی ئەوتۆ، كە دامەزرێنەرانی ئەو رێكخراوە وەك هاوتای خۆیان مامەڵەیان لەگەڵ مستەفا بارزانی دەكرد. ئەمە لە كاتێكدا مستەفا بارزانی سەركردەیەكی ئاوارەی بێ دەوڵەتیش بوو، دیارە دەوڵەتیش بەمانای نیشتمانی كوردستانییەكان، لای مستەفا بارزانی بریتی بوو لە دانپێدانان بەو نیشتمانە، ئەوجا دوای ئەوەی دان بەو نیشتمانە دەنرێت، دەكرێت ئارەزوومەندانە هاریكاری نێوان نیشتمانەكان بۆ بەرژەوەندی نەتەوە جیاوازەكان دروست بكرێت، هەر بۆیە كە لە دوای شۆڕشی 14ی تەمموزی و لە نووسینەوەی دەستووری كاتی عێراقدا دان بەوەدا نرا (عێراق نیشتمانی هاوبەشی كورد و عەرەبە)، ئەمەش واتە عێراق دووبەشە، كوردستان و عێراقی عەرەبی، بۆیە مستەفا بارزانی پشتگیری خۆی بۆ شۆڕشی 14ی تەمموزی 1958 دەربڕی و ئامادەباشی پیشاندا لە یەكێتی سۆڤیەت بگەڕێتەوە و هەردوو نەتەوەی عەرەب و كورد و كوردستانییەكان، ئەم نیشتمانە بە هاوبەشی بەڕێوە بەرن، بەڵام كاتێك حكومەتی عێراق لەمە پەشێمان بووەوە و لە بری دانپێدانان بە كوردستاندا بڕیاری دا كوردستان داگیر بكاتەوە، ئەوا شۆڕشی مەزنی ئەیلوول هەڵگیرسا، بەڵام پێش هەڵگیرسانی شۆڕشەكە هەموو تاكێكی ئەم كوردستانە خۆڕسكانە بڕیاریان دابوو لە پێناوی سەربەخۆیی كوردستان، یان دووبارە دانپێدانانەوەی حكومەتی عێراق بە نیشتمانی كوردستان و هاوبەشی كوردستانییەكان لە عێراقدا، گیانی خۆیان بەخت بكەن.
شۆڕشی ئەیلول و ئەی رەقیب و
كوردستان، یان نەمان
ئەگەر سەرنجی سروودی شۆڕشی ئەیلول بدەین، كە سروودی (ئەی رەقیب)ـەو لەگەڵ دروشمی شۆڕشەكە بەراوردی بكەین كە (كوردستان یان نەمان)ـە، هەست دەكەین هیچ وشەیەكی دیكە نییە وەك ئەو دوو وشەیە دەربڕی ناخی هەر تاكێكی ئەم كوردستان بێت. سروودی (ئەی رەقیب) پێناسەیەكی كورت و پڕمانایە بۆ دروشمی (كوردستان، یان نەمان) پێمان دەڵێت: (بەخوێن نەخشی دەكەین تاجی ژیان). دیارە مەبەست لە تاجی ژیانیش (تاجی دەوڵەتە) واتە دەوڵەتی سەربەخۆ، چونكە تەنها دەوڵەتی سەربەخۆ تاجی هەیە، لەمەش زیاتر هەروەك هیگل لە فەلسەفەی هەق و بۆ مانای بەرزی دەوڵەت ئاماژەی پێكردووە، نەتەوە ئەگەر دەوڵەتی سەربەخۆی نەبوو، دەبێت ملكەچی ئیرادەیەكی دەرەكی بێت، ملكەچبوونیش بۆ ئیرادەی دەرەكی واتە دروستبوونەوەی ئاغا و كۆیلە، سەرەتای دەستپێكیش بۆ رزگاربوون لە كۆیلایەتی، دروستبوونەوەی ململانێ لە نێوان (بەڵێ و نەخێردا)یە، بەوەی كە ئاغا داوا دەكات كۆیلەكەی بەردەوام بڵێ: بەڵێ، بۆیە هەتا بەڵێی كۆیلە بەردەوام بێت، كۆیلایەتی و ئاغایەتی بوونی دەبێت، بەڵام كاتێك كۆیلەكە بە رووی ئاغاكەیدا وتی نەخێر، لەو ساتەوە كۆیلەیەك دەمرێت و ئازادیخوازێك لەدایك دەبێت. كەواتە (ئەی رەقیب و كوردستان، یان نەمان)ـەكەی شۆڕشی ئەیلوول، نەخێری كۆیلەیە بە رووی ئاغاكانیدا و لەگەڵ دەنگی بەرزی ئەم نەخێرە، لە نەتەوەیەكی بندەست و مردوو، نەتەوەیەكی زیندووی ئازادیخواز لە دایك بوو. ئەمە پێمان دەڵێت: (كوردستان، یان نەمان و ئەی رەقیب) جمكن و پێكەوە لەدایكبوون و لەگەڵ كورد دەمرن، راشكاوانەتر هەر كاتێك وازمان لە (ئەی رەقیب و كوردستان، یان نەمان) هێنا، هەتا ئەگەر دەوڵەتی سەربەخۆی گەورەی كوردستانیش دابمەزرێت، ئەوا ئەمە مانای ئەوەیە جارێكی تر زۆر شەرمنانە لە (نەخێری) سەربەرزییەوە گەڕاینەوە بۆ بەڵێ)ی ملكەچی و ژێردەستەیی.
بۆیە ئەوانەی بە ناوی ئیسلامی سیاسییەوە ئەو مافە بە خۆیان بدەن بۆ سروودی ئەی رەقیب بەرزە پێ لەسەر پێ نەوەستن، بەو بیانووەی كە یەك دوو وشەی باسی ئایین دەكات، ئەوا بە وتەیەكی مامۆستا سەید ئەحمەد بەرزنجی وەڵامیان دەدەینەوە كە لە دیمانەیەكدا بە گوڵانی راگەیاند: «موسڵمان ئەگەر نیشتمانی نەبێت، ئایینیشی نابێت»، بۆیە كاتێك ئەی رەقیب بە گژ دوژمنانی خوا و ئیسلامدا دەچێتەوە كە نیشتمانی كوردستان داگیردەكەن و پارچە پارچەیان كردووە، ئەمە پەنابردنە بۆ پەروەردگار بۆ ئەوەی داگیركارانی كوردستان بزانن، ئەمە لای خواش قبوڵ نییە و پەروەردگار ئیرادەی نەتەوەیەك تێكناشكێنێت بۆ ئەوەی داگیركاری قبووڵ بكات، بۆیە كاتێك ئەی رەقیب دەڵێت: (دینمانە ئایینمانە نیشتمان)، یان دەڵێت: (نایشكێنی دانەری تۆپی زەمان)، ئەمە ئەگەر لە روانگەیەكی ئیسلامی سیاسی غەیرە كوردەوە سەیری بكەیت، بیانوویەك بۆ داگیركاری دروست دەكات، هەروەك چۆن لە زەمانی ئیمپراتۆریەتی ئیسلامی هەندێك لە نۆكەرانی داگیركەران دەیانگوت ئەوەی دژی خەلیفەی موسڵمانان شەڕ بكات (تەڵاقی دەكەوێت)، بەڵام پیاوانی ئایینی نیشتمانپەروەر لە دژی خەلیفەش دەجەنگان و پەتی سێدارەشیان دەكردە مل و پێڵاوەكانیان لە بەرزییەوە بە سەر سەری خەلیفە و نۆكەرانیەوە دەبینی. بۆیە ئەگەر لە روانگەیەكی نیشتمانی و نەتەوەییەوە سەیری ئەی رەقیب بكەین و ویژدانی كوردبوون و كوردستانیبوونمان نەكەین بە قوربانی خواستی داگیر كەران، دەزانین بۆچی پیاوانی ئایینی كوردستان دەڵێن: (ئەگەر نیشتمانمان نەبێت، ئایینمان نییە). قسەی ئەم مامۆستا ئایینییە نیشتمانپەروەرە لەگەڵ ئەی رەقیب چ جیاوازییەكی هەیە كە دەڵێت: (دینمانە ئاینمانە نیشتمان) لەمەش زیاتر ئەوەیە ئەگەر مەبەست لە (دانەری تۆپی زەمان) پەروەردگارە، ئایا پەروەردگار هیدایەتی نەتەوەیەكی ژێردەست دەدات بۆ سەربەخۆیی، یان ئیرادەی تێكدەشكێنێت؟ ئەمەش بەو مانایە كاتێك شاعیر دەڵێت (نایشكێنێ دانەری تۆپی زەمان)، مانای ئەوەیە خواش هیدایەتی ئەو ئیرادەیە دەدات كە بۆ سەربەخۆیی كوردستان تێدەكۆشیت، نەك بۆ مەرامی حزبی و سیاسی و گەڕانەوە بۆ بەڵێی كۆیلایەتی ئەم شیعرە بەرزە كە راستییەك پیشان دەدات، خوا هیدایەتی گەلی زۆرلێكراو دەدات، نەك ئیرادەی بشكێنێت، تەفسیری ناجۆری بۆ بكرێت. ئەم دێڕەی سروودی ئەی رەقیب هەقە لە روانگەی موسڵمانیەتی كوردەوە زۆر بەرز رابگیرێت و شانازی پێوە بكرێت، لەبەر ئەوەی كورد قەناعەتی بەو جۆرەیە (پەروەردگار ئیرادەی ئازادیخواز تێكناشكێنێت و هیدایەتی دەدات).
مسعود بارزانی و شەڕی داعش و
كوردستان، یان نەمان
كاتێك تیرۆریستانی داعش لە 10ی حوزەیرانی 2014 شاری موسڵ-یان گرت، سەرۆكی هەرێمی كوردستان فەرمانی بە هێزی پێشمەرگەی كوردستان كرد، تەواوی سنووری باشووری كوردستان بەو ناوچە كوردستانییانەش كە پێی دەگوترا، ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم، بپارێزن. كەواتە ئەم مێژووە پێمان دەڵێت، چۆن شۆڕشی ئەیلوول شۆڕشی بەرگری بووە لە ناسنامەی كوردبوون و كوردستانی بوون، بەهەمان شێوە ستراتیژیەتی سەرۆكی هەرێمی كوردستانیش، ستراتیژیەتی بەرگریكردن بووە لە كوردستان، بۆیە بڕیاری بەرگریكردنیدا نەك هێرش كردن، بەڵام كە لە شەوی 2ی ئابی 2014 تیرۆریستانی داعش بڕیاری داگیركردنی كوردستان و كۆمەڵكوژی و ژینۆسایدی كورد و كوردستانییەكانیان راگەیاند، سەرۆك مسعود بارزانی بەبێ ئەوەی بپرسێت ئیمكانییەتمان چەندە و بەبێ ئەوەی راوێژ بە هیچ دەوڵەت و لایەك بكات، بڕیاری شەڕی سەرتاسەری دژی تیرۆریستانی داعشی لە ژێر دروشمی شەڕی مان و نەمان و (كوردستان، یان نەمان)ی دا. ئەم بڕیارەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە ژێر دروشمی كوردستان، یان نەمان، جارێكی دیكە سروودی ئەی رەقیبی لە ناخی هەموو تاكێكی كوردستاندا چڕییەوە، چونكە داگیركارێكی تیرۆریستی وەك داعش، هێرش دەكاتە سەرمان و دەیەوێت بە ناوی عرووبەی ئیسلامەوە مامەڵەی غەیرە عەرەبمان لەگەڵ بكات، لەبەر ئەوەی زۆر جار لە مێژوودا، بە ناوی ئیسلامەوە، غەیرە عەرەب بە كافر و بێ باوەڕ دانراون و كۆمەڵكوژكران و خاكەكەیان داگیركراوە و پاشانیش تەعریب كراون، وەك ئەو نەتەوانەی لە باكووری ئەفریقیا دەژیان، بەتایبەتی ئەمازیغییەكان و قیبتییەكانی میسر، سەبارەت بەم لایەنە محەمەد حەسەنێن هەیكەل سەرسوڕمانی خۆی پیشاندەدا كە فارس نەبۆتە عەرەب، ئەو راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات، نەتەوەكانی باكووری ئەفریقیا لەگەڵ بەناو بوون بە ئیسلامیان، بە عەرەبیش كراون، دیارە داعشیش هەمان ئەو رێچكەیە پیادە دەكات و دەیەوێت بەناوی ئیسلامەوە نەتەوەیەكی وەك كورد و كوردستانییەكان داگیربكات و پاشان كۆمەڵكوژیان بكات، بۆیە لە بەرامبەر داعش جارێكی دیكە ئەی رەقیب و كوردستان، یان نەمان، بوونەوە دوو جمك بۆ رزگاركردنەوەی ئەو خاكەی پێی پیسی داعشەكان گڵاویان كردبوو. هەروەها بوونەوە ئەو جمكەی راشكاوانە بە هەموو جیهان بڵێن: (كوردستان، یان نەمان، كوردستان ئایینمانە و خواش هیدایەتی ئیرادەی خێرمان دەدات و ئەم ئیرادەیە سەردەكەوێت و تێكناشكێت)، ئەم بڕوابوونەی سەرۆك مسعود بارزانی بە ئیرادەی خەڵكی كوردستان و بە دروشمە بەرزەكەی ئەیلوول و بە وشەكانی نێو سروودی ئەی رەقیب، ئاكامەكەی ئەوەیە كە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان بۆتە ئەمری واقیع، بۆتە هۆكاری ئەوەی هەموو جیهان گوێ لەو قسانە بگرن كە لە سەر زاری سەرۆكی كوردستانەوە گوێیان لێدەبێت، ئەو قسانەش ئەوەن (كوردستان یان نەمان، واتە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان، ئەی رەقیب واتە پیشاندانی ئیرادەی خێری كوردستانییەكان كە تاجی دەوڵەتی كوردستان بە خوێن دەنەخشێنن).
ئێستا كە كاتی ئەوەیە هەموومان لە ژێر دروشمی كوردستان، یان نەمان و سروودی ئەی رەقیب، هەنگاوبۆ ئایندە هەڵبگرین، زۆر باشە خۆمان لە ملكەچی بۆ هەموو ئیرادەیەكی دەرەكی بهێنینە دەرێ و بەهەموو لایەك بڵێین: نەخێر كورد و كوردستانییەكان چیتر بێ دەوڵەت نابن و كوردستانییەكان تەنیا ملكەچی یەك ئیرادە دەبن، ئەویش ئیرادەی خێری خۆیانە و نوێنەری ئەو ئیرادە خێرەش سەرۆك مسعود بارزانی-یە.










جۆن ئهدامز: پێش ئەوەی شەڕ بكەین شۆڕشەكەمان له هزر و
دڵی خەڵكدا دەستی پێكردبوو
ئایا مەبەستمان چییە لە شۆڕشی ئەمەریكا؟ ئایا مەبەستمانە بڵێین شەڕی ئەمەریكایە لە دژی بەریتانیا؟ ئاشكرایه شۆڕشی ئەمریكا بەر لە دەستپێكردنی شەڕەكه دەستی پێكردبوو. شۆڕشەكە لە هزر و دڵی خەڵكدا دروست ببوو. گۆڕانكاری لە هەستی ئایینی و لە ئەرك و بەرپرسیارێتییەكانیاندا بەدیهاتبوو. ئەم گۆڕانكارییە ڕیشەییە لە بنەما و بۆچوون و هەست و سۆزی خەڵكدا بریتی بوو لە شۆڕشی ڕاستەقینەی ئەمەریكا.

پێش شۆڕشی 1789
فەڕەنسییەكان هەستیان دەكرد لە وڵاتی خۆیان نین
مۆنتسكیۆ، چل ساڵ بەر لە شۆڕشی فەڕەنسی زۆر باش لەو ڕاستییە تێگەیشتبوو كە بنچینە و بناغەكان بونیادی سیاسیی ڕۆژئاوا لە داخوڕان و داڕماندان. ئەو ترسی هەبوو لە گەڕانەوەی تاكڕەوی، لەبەر ئەوەی ئەگەرچی گەلانی ئەوروپا بە هۆی نەریت و نۆرمەكانەوە حوكمڕانی دەكران، بەڵام چیتر لە ڕووی سیاسییەوە هەستیان نەدەكرد لە وڵاتی خۆیاندان، چیتر متمانەیان بەو یاسایانە نەمابوو كە لە سایەیدا دەژیان و چیتر باوەڕیان بە دەسەڵاتی ئەو كەسانە نەمابوو كە حوكمڕانییان دەكردن.
سەرچاوە: لە بارەی شۆڕشەوە
نووسینی: هانا ئارێنت

رۆشنگهری ههوێنی شۆڕش و بهرخۆدان

ڕۆشنگەری گرنگییەكی لەڕادەبەدەری هەبوو لەسەر دیاریكردنی نزیكەی سەرجەم لایەنەكانی ژیانی ئەمەریكای ژێردەستی بەریتانیا. لە دیارترینی ئەو بوارانەش، بواری سیاسەت و حكومەت و ئایین بوون. واتە بێ بوونی ئایدیا و كەسایەتییە بێ ئەندازە گرنگەكانی ڕۆشنگەری، ئەوا ئەمەریكا بە شێوەیەكی ڕیشەیی جیاواز دەبوو. چونكە ئەم چەمكانە بوون لە ساڵانی دواتردا ڕۆڵیان هەبوو لە ڕەنگڕێژكردنی ئەمەریكا، لەبەر ئەوەی هەم لە سەروەختی شۆڕش و هەم لە ڕۆژگاری دوای شۆڕشیشەوە زۆرێك لە بیرۆكە بنەڕەتییەكانی ڕۆشنگەری بوونە بنچینە و بناغەی زۆرێك لە ڕووداوە گەورەكانی وەك جاڕدانی سەربەخۆیی و داڕشتنی دەستوور. چەمكەكانی وەك ڕزگاربوون لە سەركوتكاری، مافە سروشتییەكان و شێوازگەلی نوێی بیركردنەوە لە بارەی بونیادی حكومەتەوە ڕاستەوخۆ لە فەیلەسووفەكانی ڕۆشنگەرییەوە سەرچاوەیان گرت، یەكێك لەو فەیلەسووفانەش جۆن لۆك بوو.
شۆڕشی ئەمەریكا و زۆرێك لە ڕووداوەكانی دواتر، دەرئەنجامی زۆرێك لە بیرۆكەكانی (ئایدیاكانی) ڕۆشنگەری بوون، شۆڕشیش دوای زنجیرەیەك لە سەپاندنی باجی ناڕەوا هات كە لەلایەن حكومەتی بەریتانیاوە بەسەر ئەمەریكیەكانی ژێردەستیاندا سەپێندرابوون. تا ئەو ساتەوەختەش ئەمەریكییەكان باجیان بۆ پرۆژە مەحەلییەكان دەدا، بەڵام وا لەم باجانەی دواییان دەڕوانی- كە دیارترینیان ڕسومات و باجی چا بوون- كە بە تەواوەتی ناڕەوان و هیچ پێویست ناكات، بدرێن. لەبەر ئەوە بە بەكارهێنانی بنەماكانی ڕۆشنگەری وەك ئازادی و عەقڵ، ئەمەریكییەكانی ژێردەستی بەریتانیا، ناڕەوابوونی ئەو باجانەیان ڕاگەیاند و دژی سەركوتكاری وەستانەوە. ئەمەریكییەكانی ئەو كاتە خوازیاری ئەوە بوون ببنە خاوەنی حكومەتی خۆیان، حكومەتێك لەسەر بنەماكانی ڕۆشنگەری بنیادنرابێت، لە دەرئەنجامدا شۆڕش ڕوویدا. چەمكی مافە سروشتییەكانی جۆن لۆك، كە دەبوو سەرجەم مرۆڤەكان لێی بەهرەمەند بن، لەلایەن سەركوتكاری بەریتانییەكانەوە پێیشێل كرا، ئیتر پێویست بوو حكومەت كۆدێك دابڕێژرێت كە لەبار بێت بۆ دەستەبەركردنی مافە سروشتییەكانی هەمووان لە سایەی یاسادا.
سەرچاوە: كاریگەری ڕۆشنگەری لەسەر پێكهاتنی ئەمەریكا
نووسینی: نیكۆڵ سمیس.
ە