هێمن هەورامی*

ژینگەی ستراتیژیی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە گۆڕانكارییەكی گەورەدایە و ئەو فاكتەرانەشی بوونە هۆكاری سەرەكی بۆ گۆڕینی ئەم ژینگە ستراتیژییە و بەردەوامی گۆڕانكارییەكان، سێ هۆكاری سەرەكین و بریتین لە:
1. كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە ساڵی 2010 لە عێراق.
2. خۆپیشاندان و راپەڕینەكانی وڵاتانی عەرەبی لە 2011 ئەوەی پێیان دەگوت بەهاری عەرەبی.
3. سەرهەڵدانی رێكخراوی تیرۆریستانی داعش و كەوتنی موسڵ و راگەیاندنی دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی.
بێگومان كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق بووە سەرەتای بەشێك لەو گۆڕانكارییانەی هاتنەئاراوە، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی ئەو سێ فاكتەرە، هۆكاری سەرەكی بوون بۆ گۆڕینی ستراتیژیەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هاتنەئارای پارادیمێكی تازە لە ناوچەكە، ئەو فاكتەرانەشی كە مانیفیستۆی ئەم گۆڕانكارییانە لەو ژینگە ستراتیژییە بەردەوام دەكات بریتین لە:
دروستبوونی بۆشایەكی ستراتیژیەتی ئاسایش (strategy security vacuum) لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
دەركەوتنی زیاتری دەوڵەتی شكستخوارد (failed state) لە ناوچەكە، ئەمەش لە لیبیاوە تا دەگاتە یەمەن و لەوێشەوە بۆ سووریا و عێراق.
هەڵوەشانەوە و دووبارە پێكهێنانەوەی ئەو هاوپەیمانییانەی كە پێش ئەم ژینگە ستراتیژییە گۆڕاوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونیان هەبووە، وەك هاوپەیمانی نێوان توركیا و ئیمارات و سعودیە و میسر و ئوردن، هەروەها نێوان ئێران و سووریا و ئێران و شیعەی عێراق و شیعەی كوێت و شیعەی بەحرێن و شیعەی سعودیە و شیعەی یەمەن و حزبوڵای لوبنانی هەبوو. ئەم هاوپەیمانییانە بە هەردوو شێوەكەی ریزبەندیان تێكچووە و لە دووبارە داڕشتنەوە و پۆلینكردنەوەدان.

ئەم ژینگە ستراتیژییە گۆڕاوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نازانرێت بە چ ئاراستەیەكدا دەڕوات. بارودۆخەكە سەرلەبەری بۆتە قۆناخێكی گواستنەوەی فەوزائامێز، لە ناو ئەو ژینگە و ئاژاوەیەدا مانا و پێگەی سنووری نێوان ئەم وڵاتانە گۆڕاوە. لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر سەیری سنوورەكانی نێوان سووریا و عێراق، سووریا و توركیا، سووریا و ئوردن، سووریا و لوبنان، سعودیە و یەمەن بكەین، دەبینین تا ئاستێكی زۆر مانای ئێستای سنوورەكان گۆڕاون و مانا و پێگەی پێش گۆڕانكارییەكانیان نییە. بۆیە دەكرێت بڵێین: رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆن لە سەرەمەرگی خۆیدایە و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی تازە لە سەرەتای لە دایكبووندایە، سیستمێكی نوێی ئیقلیمی (New Regional Order) یش لە سەرەتای دەركەوتندایە.
خاڵی گرنگ لەناو ئەم ژینگە گۆڕاوەدا كە هەتا ئێستا بە تەواوەتی روخسارە سەرەكییەكەی دەرنەكەوتووە، ململانێی نێوان ئەو پرۆژانەیە كە لە سەر ئاستی ناوچەكە دەیانەوێت جێ پەنجەی زیاتریان بە سەر هاوكێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێوە دیار بێت. لەم روانگەیەوە دەبینین مانیفیستۆی ئەم گۆڕانكارییە تازەیە پێش هەموو لایەك لە بەردەم پرۆژەی ئەمریكیدایە و هەوڵدەدات هەر چۆنێك بۆی بكرێت، باڵانسی هێز بپارێزێت و هەتا بۆی بكرێت رێگری لەوە بكات كە چین و رووسیا جێ دەستێكی گەورەیان لەو رۆژهەڵاتە تازەیەدا هەبێت، بۆیە ئەمریكا لە هەوڵی ئەوەدایە كە باڵانسێكی هێز لە نێوان ئێران و توركیا، هەروەها لە نێوان سوننە و شیعە لە سەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروستبكات، ئەمەش لەبەر ئەوەیە سەرهەڵدانی توندڕۆیی سوننە پێویستی بەوەیە هاوسەنگییەكی لەبەرامبەردا دروست بكرێت. ئەگەر لەم راستەوە سەیری نزیكبوونەوەی نێوان ئێران و ئەمریكا بكەین، ئەوا بۆ ئەم قۆناخە بەشێكە لەو هاوكێشەیە.

بێجگە لە پرۆژەی ئەمریكی بۆ گۆڕانكارییەكانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ، پرۆژەی توركی و ئێرانی هەیە و هەر یەكەیان دەیانەوێت جێدەستی زیاتریان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ دیار بێت، هەروەها پرۆژەی كوردیش لەم هاوكێشە تازەیە بوونی هەیە، كاتێكیش دەڵێین پرۆژەی كورد لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەوا گومانی تێدا نییە بزوێنەری ئەم پرۆژەیە كوردستانی باشوورە كە وەك كاراكتەرێك لەناو ئەو هاوكێشەیە بوونی هەیە بۆ ئەوەی لە دووبارە رێكخستنەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ ئەمجارەیان كورد بكەر بێت (Subject) و بوونی هەبێت، نەك تەنها بابەتێكی (Object)ی ناو هاوكێشەكە بێت بۆ خەڵكی دیكە. هەر لەم هاوكێشەیە پرۆژەی جیهادی سوننەی توندڕۆ هەیە لەسەر ئەوەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی تازەدا كێ سەركردایەتی سوننە دەكات.

سیاسەتی ئەمریكا و كورد
لە گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە
ئەگەر لە روانگەی سیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەیری سیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر بە كورد بكەین، ئەوەی ئاشكرایە، ئەوەیە كە ئەمریكا هەتا ئێستا سیاسەتێكی روون و ئاشكرا و فەرمی بەرامبەر بە كوردی عێراق لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەبووە و ئەو سیاسەتەی هەتا ئێستا پیادەی كردووە، وەك دەڵێن سیاسەتی مامەڵەكردن لەگەڵ بارودۆخ situation based policy بووە. راشكاوانەتر سیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر بە كورد، لە چوارچێوەی سیاسەتی گراند ستراتیژی(Grand Strategy) بووە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراقدا، بەڵام بەهۆی ئەو گۆڕانكارییە گەورە و بەردەوامانەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا روویاندا و دەركەوتنی پێگەی كورد لە شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش و كاریگەری هەرێمی كوردستان لەسەر سەقامگیری ناوچەكە و رۆڵی كورد وەك بكەرێكی چالاك لەناو رووداوەكان و كاریگەری رۆڵی سەرۆك بارزانی و سەركردایەتی كورد لە رووداوەكانی سووریا و توركیا و لەسەر سیاسەتی وزە لە ناوچەكە، پێداگرتن لەسەر پاراستنی كوردستان وەك ناوچەیەكی سەقامگیر و ئارام، ئەمانە مانای ئەوەن ئێستا سیاسەتی ئەمریكا لە قۆناخی خۆ (ئەپدێت)كردنەوە و داڕشتنەوەدایە بۆ تەواوی ناوچەكە و خەریكە سیاسەتێكی فەرمیی ئەمریكا بەرامبەر بە كورد سەرهەڵدەدات.

پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا چ ئاماژەیەك بۆ دەركەوتنی ئەم سیاسەتە هەستی پێدەكرێت؟ ئایا پێوەرێك هەیە ئەم قسانەی لەسەر بونیادنرابێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت، كە بەشداری راستەوخۆی ئەمریكا بۆ پاراستنی كوردستان بۆتە بەشێك لە سیاسەتی دەرەوە و لە سەر ئاستی كۆشكی سپی و كۆنگرێس و پێنتاگۆن بە فەرمی داكۆكی لەسەر دەكرێت. هەروەها ئەو وتووێژ و پێشنیارانەی لەناو كۆنگرێسەوە دەكرێت، كە داوا دەكەن راستەوخۆ چەكی قورس بدرێتە پێشمەرگە و ئەوەی كە هێزی ئاسمانیی ئەمریكا راستەوخۆ بەشداری لە شەڕەكانی پێشمەرگە دژی داعش دەكات، هەروەها ئەمە جاری چوارەمە جەنابی سەرۆك دەچێتە كۆشكی سپی، هەموو ئەمانە ئاماژەن بۆ ئەوەی هەست بەوە بكرێت كە سیاسەتێكی تازەی ئەمریكا بۆ كوردی عێراق بوونی هەیە. بۆ ئەوەی كوردستان بەهێز بێت و بتوانێت هاوكار بێت لە دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی تازەدا. بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا هێشتا ئەم سیاسەتە بە هەستیاری مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت (Cautious policy) و هێشتا بە تەواوەتی رەنگ و بۆی خۆی لە ناوچەكە وەرنەگرتووە. ئەوەی ئێمە وەك كورد ئومێدی بۆ دەخوازین و داوای دەكەین و كاری بۆ دەكەین، ئەوەی كە لەسەر كۆمەڵێك ئاست ئەم سیاسەت و پێوەندییانە ورد بكرێتەوە، بەتایبەتی كە لە ئێستادا خاڵی هاوبەش بۆ هەردوولامان تێكشكاندنی تیرۆریستانی داعشە، بۆیە لەم لایەنەوە پێویستمان بە فراوانكردنی پشتیوانی سەربازی هەیە، هەروەها پێویستمان بە پشتیوانی ئەمریكایە بۆ ئەنجامدانی پرۆسەی ریفراندۆم و بۆ ئەوەی خەڵكی كوردستان خۆی بڕیار لە سەر چارەنووسی خۆی بدات، بۆ ئەمەش هەوڵدەدەین ئەو قەناعەتە لای بەرامبەر دروست بكەین، بەوەی كوردستان دەتوانێت فاكتەرێكی باشتر و كاریگەرتر بێت بۆ سەقامگیری لە ناوچەكە و دەبێتە فاكتەری باش بۆ دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی ناوچەكە و رێگەش نەدات ئەو هەڵانەی لە داڕشتنی سایكس پیكۆ بوونیان هەیە دووبارە ببنەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە سنووری دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كۆن دەربڕی هەقیقەتی واقیعی پیكهاتەی ناوچەكە نییە، بۆیە كورد پێویستی بە پشتیوانی ئەمریكایە بۆ ئەوەی لەمەشدا رۆڵی خۆی بگێڕێت.
لایەنێكی دیكە كە ئێستا لەسەر ئاستی دووبارە داڕشتنەوەی سیستمی نێودەوڵەتی خەریكە دەبێتە پرانسیپ، بریتییە لە ئاسایش و گەشەسەندن و بەهاكان لەگەڵ سیستمی نێودەوڵەتی (security prosperity values and international order)، بۆ ئەمە سوزان رایس لە موحازەرەیەكدا كە لە شوباتی 2015 لە ئامۆژگای برۆكینگز پێشكەشی كرد، راشكاوانە جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە ستراتیژیەتی ئاسایشی نیشتمانی لەسەر بنەمای چوار توخمی سەرەكی دەبێت كە بریتین لە (ئاسایش، گەشەسەندن، یاسا و بەهاكان دەبنە بنەمای سیستمی نێودەوڵەتی Security، Prosperity، value and rule based international order. ) بۆیە ئەگەر ئەمە بنەمای سیاسەتی ئاسایشی نیشتمانی ئەمریكا بێت، ئەوا كوردستان زۆر بە باشی دەتوانێت رۆڵێكی ئەرێنی و هاوكار بۆ بونیادی ئەم سیستمە تازەیە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگێڕێت. بۆیە لێرەدا كۆی ئەم باسە گرێ دەدەمەوە بە قسەیەكی سەرۆك ئۆباما كە لە مانگی ئابی 2014 لە دیمانەیەكدا باسی كرد. كاتێك تۆماس فریدمان لێی پرسی: بۆچی بڕیارت دا پشتگیری كوردستان بكەیت؟ سەرۆك ئۆباما بەمجۆرە وەڵامی دایەوە: «لەبەر ئەوەی هەرێمی كوردستان بە شێوازێك بەڕێوەدەبرێت كە ئەو شێوازە خواستی ئێمە بوو، ئەگەر ناوچەكانی دیكەش بە هەمان شێوەی كوردستان بەڕێوەبچوونایە پێمان خۆش بوو. لە هەرێمی كوردستان لێبووردەیی و پێكەوەژیان بوونی هەیە، پێمان خۆش بوو لە ناوچەكانی دیكەش بە هاوشێوەی كوردستان لێبووردەیی و پێكەوەژیان هەبوایە، بۆیە ئێمە پێمانوایە دەبێت هەرێمی كوردستان لە عێراقدا بپارێزرێت».
بۆیە ئەگەر سەیری ئێستای سیاسەتی ئەمریكا بكەین، دەبینین خەریكە ئەم سیاسەتە تازەیە دێتەدی.

*ئەندامی سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان