پڕۆفیسۆر زەید عیادات پسپۆڕی زانستی سیاسەت لە زانكۆی ئوردن بۆ گوڵان:


پڕۆفیسۆر زەید عیادات ئوستادی زانستی سیاسەت و راگری كۆلێژی دیراساتی نێودەوڵەتی و زانستی سیاسەتە لە زانكۆی ئوردن و ئەزموونی زیاتر لە 10 ساڵیشی لەسەر توێژینەوەی پرۆسەی دیموكراتیزەكردنی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە. بۆ قسەكردن لەسەر ئایندەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دوای كۆتایی هاتنی داعش و دووبارە رێكخستنەوەی ناوچەكە ئەم وتووێژەمان لەگەڵ ئەنجامدا و بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو.


* چۆن و بە چ شێوەیەك دەتواندرێت داعش تێكبشكێندرێت، ئایا ڕواڵەتەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دوای نەمانی داعش چۆن دەبێت و هاوكێشەكە بە چ ئاڕاستەیەكدا دڕوات؟
- سەرەتا من هیوادارم ئەوەی لە كۆتایی پرسیارەكەی ئێوەدا ئاماژەی پێكراوە بێتەدی و تیرۆر كۆتایی پێبێت، بەڵام پێدەچێت لەم قۆناغەدا ئەمە خەونێكی دووردەست بێت. چونكە وا دیارە ڕەوتی ڕووداوەكان بە ئاڕاستەیەكی پێچەوانەدا بڕۆن. لە ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا باس لە زۆرێك لە هۆكارەكان دەكرێت، باس لە توندڕەوی و دەمارگیری و تیرۆر دەكرێت، بەڵام بە تێڕوانینی من هۆكاری شكستە جیهانی و نێودەوڵەتییەكە لە مامەڵەكردنیان لەگەڵ دیاردەی تیرۆر بە چاوپۆشین لەوەی چ ناوێكی لێدەنێین، لە بنەڕەتدا بۆ مەسەلەیەكی سەرەكی دەگەڕێتەوە، ئەویش ئەوەیە ئێمە هەمیشە خۆمان لەو پرسیارە سەرەكییە لا دەدەین كە بۆچی ئەم بزووتنەوە و ڕێكخراوە توندڕەوانە دروست دەبن. گومانی تێدا نییە دیاردەی توندڕەوی و توندڕەوی ئاینی و دەمارگیری كە سەردەكێشن بۆ كۆمەڵكوژی، وەك ئەوەی داعش و غەیری داعش ئەنجامی دەدەن، بۆ چەند هۆكارێكی دەروونی و كۆمەڵایەتی و سیاسی دەگەڕێنەوە، بەڵام بە تێڕوانینی من هۆكاری سەرەكی ئەوەیە حكومەتەكانی دەوڵەتانی عەرەب لە ماوەی پەنجا ساڵی ڕابردوودا شكستیان هێنا لە دروستكردنی دەوڵەتدا و ئەمەش رێی بۆ دروستبوونی كاراكتەری غەیرەدەوڵەتی وەك داعش و ئەوانی دیكە خۆشكرد. كەواتە گەشەكردنی ئەم دیاردەیە سەرەتا ئاماژەیەكی ڕوونە بۆ شكستی سیاسەتی جیهانی لە ڕووبەڕووبوونەوەیدا، هەروەها شكستی دەوڵەتە عەرەبییەكان لە چەسپاندنی پایەكانی دەوڵەتدا، ئەمە دوو هۆكاری سەرەكین. من ئێستا لە سەر ئاستی پیشەیی و ئەكادیمی كار لەسەر كتێبێك دەكەم كە بە شێوەیەكی ورد لەسەر تێگەیشتن لەو لۆژیكە ناوخۆییە ڕادەوەستم كە دەبنە هۆی دروستبوونی ئەو كۆمەڵانە. هەر بۆیە كاتێك باس لە داعش، یان توندڕەوی دەكەین، یان باسی توندڕەوی سوننە لە بەرامبەر توندڕەوی شیعەدا دەكەین، ئەوە بەدی دەكەین كە هەر یەكێك لەوانە خۆی لە خۆیدا ڕێكخراوێك پێكدەهێنن، بەو پێیە ناتوانین زاڵ بین بەسەریاندا. كەواتە دەبێت لە لۆژیكی دروستبوونی ئەم بزوتنەوانە تێبگەین، ئەمە بە هیچ شێوەیەك بە مانای ئەوە نییە من ئیقرار بە پاساو و هۆكارەكانی دروستبوونیان بكەم، بەڵام ناكرێت بونیادی تیرۆر هەڵبوەشێنینەوە، بێ ئەوەی لە لۆژیكی دروستبوونیان تێبگەین، لەبەر ئەوە دەبێت بەوپەڕی پیشەیی بوونەوە مامەڵە بكەین. دەربارەی ئەوەی چۆن وێنای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەم لە دوای كۆتایی هاتنی داعش، ئەوەیە كە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەو شێوەیە نامێنێتەوە كە ئێستا پێی ئاشناین، هەروەها دەوڵەتەكانی وەك عێراق و سووریا و بگرە سعودیە و ئوردنیش بەو شێوەیەی ئێستا وەك دەوڵەتێكی مەركەزی نامێننەوە و تەنانەت لە میسریش، لەبەر ئەوە پێموایە ئەو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەی لە سەدەی ڕابردوودا هەبوو، كۆتایی هات. ئێستا لایەنە غەیرەدەوڵەتییەكان زیاتر توانای ئەوەیان هەیە كە ئەجێندای كۆمەڵگەكان و سیستمی نێودەوڵەتی دیاری بكەن، لەبەر ئەوە من گەشبین نیم بە ئایندەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەلای كەمەوە بۆ دەیە، یان دوو دەیەی داهاتوو.
* هێزەكانی پێشمەرگە بە درێژایی 1500 كیلۆمەتر شەڕی داعش دەكەن لە پێناو پاراستنی كوردستاندا، ئێوە دەزانن ئێمە دەوڵەتێكی سەربەخۆ نین و تەنها هەرێمێكین لە چوار چێوەی عێراقدا، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن لە ڕۆڵی هێزەكانی پێشمەرگە دەڕوانن و ئایا ئەگەری ئەوە نییە كوردستان ببێتە مۆدێلێك بۆ پێكەوەژیانی ئایینی و نەتەوەیی؟
- من تەنها چاودێری دەكەم و بە دواداوچوون دەكەم و ئەوەندە شارەزاییم نییە بۆ هەڵسەنگاندنیان، بەڵام ئەوەی لای من گەڵاڵە بووە ئەوەیە كە ئەوەی ئەم هێزانە دەیكەن كاریگەرییەكی سەرەكی هەیە و زۆر گرنگە بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەوەی هەرێمەكە، هەروەها ئەوەی عێراق ڕووبەڕووی دەبێتەوە بە شێوەیەكی گشتی، نەك هەر تەنها هەرێمی كوردستان. مەسەلەی دووەم ئەوەیە كە ئەم هێزانە بە بێ هاوكاری سوپای عێراق و هێزە هاوپەیمانەكان ناتوانن بە تەنها و بە بەردەوامی ڕووبەڕووی تیرۆر، یان داعش ببنەوە، ئەگەرچی ئەوەی لە ماوەی چەند مانگی ڕابردوودا كردوویانە شایستەی ئەوەیە ببێتە مۆدێلێك و پیادە بكرێت. لێرەدا ئاماژە بە مەترسی ئەوە دەكەم كە كاتێك ستایشی مۆدێلی كوردستان دەكەم، ئەوا مانای وا نییە هۆشیارانە، یان ناهۆشیارانە داوای دابەشكردن دەكەم، بەڵام كاتێك لە دەرئەنجامی كۆتاییدا دەڵێین كوردستان بە هێزەكانی خۆی بۆتە مۆدێلێك، ترسم لەوە هەیە ئەمە داواكارییەكی پەنهان بێت بۆ دابەشكردن، گەرچی ئەو دەوڵەتە مەركەزییەی لە سەدەی ڕابردوودا پێی ئاشنا بووین، كۆتایی هات و ڕەنگە جیابوونەوەی كوردستان یەكەم نموونە بێت بۆ ئەو بارودۆخەی لە ئایندەدا دێتەئاراوە.
* سەرۆكی ئەمریكا بە جیا پێشوازی لە سەرۆك وەزیرانی عێراق و سەرۆكی هەرێمی كوردستان و سەركردە سوننەكان كرد، هەروەها كۆنگرێسی ئەمریكا بڕیاری ئەوەی داوە بە جیا چەك بدرێت بە پێشمەرگە و سوننەكان و بە سوپای عێراقی، ئایا ئەمە ئاماژەیەك نییە بەوەی عێراق ناگەڕێتەوە بۆ دۆخی پێشووی؟
- ئەوەی دەیڵێم تەنها بەسەر عێراقدا جێبەجێ نابێت، بەڵكو تەواوی ناوچە عەرەبییەكە لە خۆ دەگرێت. ئەوەی وەك كەمینە باس دەكرێت، چیتر كەمینە نین و لە ڕاستیدا من لەگەڵ مافی بڕیاردانی چارەنووسدام وەك ئەوەی لە ساڵی 1917 و 1918 لە دوای دروستبوونی كۆمەڵەی گەلان باسكرا، كە من لێرەدا ئاماژە بە بنەماكانی ویڵسۆن دەكەم كە داوای مافی بڕیاردانی چارەنووسی كردبوو، لە نێویاندا دروستكردنی دەوڵەتێك بۆ كورد و من ڕێزم بۆ گەلی كورد و بۆ هەست و خواستی كورد هەیە. من لەگەڵ ئەوەدا نیم كەمینە و نەتەوەكانی دیكە ژێردەستی نەتەوەی عەرەب بن، بەڵام لە هەمان كاتدا لەگەڵ دابەشكردنیشدا نیم، بەڵكو لە جیهانی پێشكەوتوودا مۆدێلی ئەوە هەیە كە دووبارە بكرێتەوە- وەك سویسرا- كە دەكرێت دەوڵەتە نیشتمانییەكە لە چەند نەتەوەیەك پێكبێت و دەسەڵات دابەش بكەن لە نێو خۆیاندا بێ ئەوەی سەروەت و سامانی خۆیان بە هەدەر بدەن و بێ ئەوەی پێگەی خۆیان لاواز بكەن بەهۆی دابەشبوون و داپڵۆسینەوە، هەر بۆیە هیچ شتێك ڕێگری ناكات لەوەی عێراق عێراقێكی بەهێز بێت، بێ ئەوەی لەژێر باڵادەستی چینێك، یان پێكهاتەیەكدا بێت، بەڵكو عێراقێك بێت، هەروەك ئەوەی لە ڕووی مێژووییەوە وابووە، كە فرەیی تێدا بێت و سەرچاوەكانی تێدا بێت... ئەوەی من دەیڵێم ئەوەیە كە دەبێت دووبارە بیر لە چۆنیەتی پێكەوەژیان و دابەشكردنی دەسەڵات بكەینەوە، واتە چۆن بەپێی ڕێككەوتن و تەوافوق دەسەڵات دابەش بكرێت و هەمووان لەسەر بەرژەوەندییە باڵاكان ڕێكبكەون.
* نزیكبوونەوەیەك هەیە لە نێوان ئەمەریكا و ئێراندا كە وڵاتانی وەك ئیسڕائیل و سعودیە و توركیای نیگەران كردووە، چۆن لەو دۆخە دەڕوانن؟
- دەبێت ئەم پرسیارانە دابڕێژینەوە، بەوەی كە ئایا ئەم لێكنزیكبوونەوەیە لە ئارادایە، یان نا؟ ئەگەر هەیە، ئایا لە سەر حیسابی هاوپەیمانێتییەكانی پێشووی ئەمریكایە لەگەڵ وڵاتانی كەنداو، یان نا؟ وڵاتانی كەنداو باوەڕیان وایە لێكنزیكبوونەوەیەك لە نێوان ئێران و ئەمریكا هەیە و ئەویش لەسەر حیسابی پێوەندییەكانی ئەمریكایە لەگەڵ كەنداودا و ئەمریكا خیانەتی لەگەڵ كەنداودا كردووە، واتە باوەڕیان وایە ئەمریكا هاوپەیمانێتی لەگەڵ ئێراندا هەڵبژاردووە، بەو سیفەتەی تاكە دەوڵەتێكە و دەوڵەتێكی بەهێزیشە و ڕێككەوتنی كۆتایی لەگەڵدا دەكات لە حوەزیرانی داهاتوودا، ئەمەش بەشێكە لەو خوێندنەوەیەی هەیە. من وەك شیكەرەوەیەك بۆ سیاسەتی ئەمریكا دەڵێم: ئەمریكا دەوڵەتێكی بەهێز و كاریگەرە لە جیهاندا و لەسەر بنەمای بەرژەوەندییەكانی پێداچوونەوە دەكات. من شەخسی خۆم پێموایە لێكنزیكبوونەوەیەكی ئێرانی و ئەمریكی هەیە كە دەرئەنجامی خوێندنەوەی ئەمریكایە بۆ واقیع و ئایندەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەمریكا باوەڕی وایە كە ڕەنگە مامەڵەكردن لەگەڵ ئێرانێكی بەهێز و یەكگرتوودا باشتر بێت بۆ بەرژەوەندییەكانی، هەروەها بۆ سەقامگیری، بە بەرارود بە-یەكەم- دژایەتیكردنی ئێران و –دووەم- مامەڵەكردنی لەگەڵ زۆرێك لەو وڵاتانەی كە ڕووبەڕووی تەحەددییەكی زۆری ئایندە بوونەتەوە و من وای دەخوێنمەوە و بەو پێیە وای تێدەگەم.
*چۆن لە سەركردایەتی سعودیە بۆ ئەو هاوپەیمانێتییە سوننە عەرەبییە دەڕوانن كە دژی حوسییەكانی یەمەن پێكهاتووە و ئایا كاریگەریان لەسەر ئایندە و پێوەندییەكانی دەوڵەتانی ناوچەكە چی دەبێت؟
- من لە ڕوانگەی لۆژیكی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان لەم مەسەلەیە دەڕوانم. سعودیە هەست دەكات هەڕەشەیەك ڕووبەڕووی بۆتەوە لە یەمەن كە تەنها پێوەندی نییە بە هاوكێشەی ناوخۆیی یەمەنەوە، بەڵكو پەیوەستە بە بەرفراوانبوونی نفوزی ئێران بۆ سنوورەكانی سعودیە. ئەگەر سعودیەش وا لە مەسەلەكە بڕوانێت كە ئێران پرۆژەیەكی ستراتیژی هەیە لە ناوچەكەدا، كە یەكەم لەسەر بەدەستهێنانی هێزی ئەتۆمی بنیادنراوە، دووەمیشیان لەسەر بنەمای پەلكێشانی بۆ نێو وڵاتە عەرەبییە جیاوازەكان. وەك زاڵبوونی بە سەر شیعەی عێراق و زاڵبوونی بەسەر بەشار ئەسەد و ڕژێمەكەیدا،ئەمە بە مانای خنكاندنی دەوڵەتی سعودیە دێت. ئەمە بە مانای ئەوە نییە و منیش وا نایخوێنمەوە كە ئەمە ڕواڵەتێكی تایفەگەری هەیە، بە مانای ئەوەی پاڵنەر و بزوێنەرێكی تایەفەگەری هەبێت. پرۆژەی ئێران تایەفەگەری نییە. زۆرێك لە شیعەكان عەرەبن، ئەوانە نە ئێرانن و نە فارسن، بەڵكو بەرژەوەندیی نەتەوەیی ئێرانی هەن. من باس لەوە دەكەم كە چۆن ئێران كارتی تایەفەگەری بەكار دەهێنێت لە پێناو بەرژەوەندییەكانی خۆیدا، ئێران پێیوایە ئەمە كارێكی سوودبەخشە ئیتر بۆچی بەكاری نەهێنێت و بەكاری دەهێنێت.گومانی تێدا نییە كە ئێران پێیوایە دەست بەسەرداگرتنی یەمەن لەلایەن حوسییەكانەوە دەستكەوتێكی ستراتیژییە بۆ ئێران.لەبەر ئەوە ئەم هەست و سۆزە ئایینییانە تەوزیف دەكات و بەو پێیە لایەنی تایەفەگەری ئیستیغلال دەكات، هەروەك ئەوەی لە وڵاتە عەرەبییەكانی دیكەدا ئەنجامی دەدات. هەروەها سعودیەش دەوڵەتێكی سوننی نییە، دەوڵەتە، دەوڵەتانیش بە لۆژیكی دەوڵەت هەڵسوكەوت دەكەن، كاتێكیش ئەم زمانی تایەفەگەری و ئایینییە بەكار دەهێنن، ئەوا بۆ جۆشدانی هەست و سۆز و بۆ پاڵپشتیكردنی بڕیارەكانیان بەكاری دەهێنن، بەڵام بە لۆژیكی هێز و هاوسەنگی هێز و زیان و قازانج و هەڕەشە و ئاشتی و سەقامگیری و بەردەوامی و ...هتد هەڵسوكەوت دەكەن. كاتێك سعودیە هەستی بە هەڕەشە كرد بەو شێوەیە ڕەفتاری كرد كە بینیمان، ئامانجی بنەڕەتی دەوڵەت ئاسایشە، ئاسایشیش لە ڕێی هێزەوە دەپارێزرێت، ئەویش یان لە رێی گفتوگۆوە، یان هاوپەیمانێتی، یاخود جەنگەوە، سعودیەش هاوپەیمانێتی كرد و شەڕی كرد.