لە عێراقدا خەڵكانێك هەن كە لەسەر بنەمای ئەقڵانییەت و بەرژەوەندیی ئایندەی عێراق بیردەكەنەوە، بەڵام ئەوەی جێگەی داخە ئەو خەڵكانەی بەو شێوەیە بیردەكەنەوە كەمینەن و كاریگەرییان لەسەر رەوتی رووداوەكان نییە، لەمەش زیاتر ئەو سیاسەتەی ئێستا بە ناوی مەزهەبێكەوە لە عێراق پیادە دەكرێت، بۆچوونی تەواوی مەزهەبەكە نییە و بگرە خەڵكانێكیش هەن لەناو مەزهەبی شیعە كە ئەو بۆچوونە رەتدەكەنەوە، بەڵام ئەوانیش كەمینەن و ناتوانن ئاڕاستەی بڕیار دروستكردن لە هاوكێشەكەدا بگۆڕن. بۆ قسەكردن لەسەر رەوشی ئێستای عێراق و ئایندەی ئەم وڵاتە كە بەرەو كارەسات هەنگاو هەڵدەگرێت، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ رۆشنبیر و نووسەری دیاری عێراقی رەشید خەییون ئەنجامداوە و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* دوای ئەو هەموو تەگەرە و كێشە ئاڵۆزانەی ئەم دواییەی رەوشی ئەمنی لە عێراق، پێشبینی ئەوە دەكەن كە ئایندەی ئەم وڵاتە بە چ ئاڕاستەیەكدا بچێت و بەگشتی چ خوێندەوەیەكتان بۆ داهاتووی عێراق هەیە؟

- لە ئێستادا رەوشەكە زیاتر بەرەو مەترسییەكی زۆر هەڵدەكشێت، هەر ئەوەندەی زانیمان شاری تكریت لە دەستی داعش رزگاركرا، بەڵام ئەوەندەی نەخایاند، ئەنباریش داگیركرا، ئەگەر رەوشەكە هەر وا بەردەوام بێت، ئەوا رەنگە مەترسی بۆ سەر بەغداش دروست ببێت، بۆیە من بە قۆناغێكی ترسناكی دەزانم، ئەم مەترسییەش لە زۆر لایەندا دەبینم، واتا بارودۆخی عێراق لەو پەڕی مەترسیدایە، كێشەكە تەنیا داعش نییە، بەڵكو لە شوێنەكانی دیكەی عێراقیشە، واتا هەموو بابەتەكان بە یەكەوە گرێدراون. ململانێی ئابووری و ئایینزایی و تایفەگەری و پشكایەتی و شەڕی كورسی و دەسەڵات ئەمانە خۆیان فاكتەری هاندەرن بۆ زیاتر لەبارچوونی رەوشەكە، من لە راوبۆچوونی خۆم و لە نووسین و وتارەكانی پێشووشدا ئاماژەم بەوە كردووە، كە لەناوبردنی تیرۆر و داعش بە تەنیا بە سوپایەكی یەكگرتووی عێراقی ئەنجام دەدرێت، بوونی میلیشیای چەكدار لە رووبەڕووبوونەوەی داعش و ئەو ململانێیە تایفەگەرییە خۆی لەخۆیدا یاریدەرەی زیاتر بوونی ئەو تیرۆریستانە و خودی داعشە، ئەو شوێنانەی كە لەباوەشگری داعشن، هەر ئەوان ترسیان لە بوونی ئەو میلیشیایانە هەیە، هەروەها بوونی ئێران لە پێشەوەی هاوكێشەكە هۆكارێكە بۆ پشتیوانی لەو هێزە داعشەی كە هەیە، چونكە لە راستیدا ئەوە حەشدی شەعبی نییە، بەڵكو حەشدی شیعییە، ئەوان پابەندی پیاوانی مەزهەبی شیعەن وەك خامنەیی و نەسروڵلا و هی دیكەن، بۆیە راوتەگبیرێكی نهێنی هەیە وردە وردە بەدەردەكەوێت، كە وایكردووە سوپایەكی بەرامبەر هەبێت و هەر دەبێ تایفی بێت، هەروەها چەكداركردنی لایەنەكەی دیكە كە سوننەیە، ئەمەشیان ململانێی تایفەگەری بەدوادا دێت، واتە چەكداركردنی حەشدی شەعبی و بیرۆكەی چەكداركردنی عەشیرەتە سوننییەكان خۆی لە خۆیدا خۆشكردنی ئاگری ململانێیە تایفییەكەیە، ئەوەی لە ئەعزەمیە رووی دا، بەدەر نەبوو لەم دووبەرەكی و ململانێیەی نێوان سوننە و شیعە، بۆیە بە هیچ شێوەیەك من لەو بڕوایەدا نیم، كە بتواندرێت هیچ شارێكی داگیركراوی عێراق چ موسڵ، یان ئەنبار رزگار بكرێن، هەروەها رەنگە داعش گەمارۆی بەغدا بدات، لەبەر ئەوە ئومێدی ئەوە نییە ئەم شارانە بە حەشدی شەعبی رزگار بكرێن، من سەرم سوڕماوە بۆچی حەشدی شەعبی ناخرێتە سوپایەكی یەكگرتووی عێراقەوە، لە مێژووی عێراقدا زۆر میلیشیا دەمەزراون، وەك هێزی بەرگریی لە سەردەمی عەبدولكەریم قاسم و حەرەس قەومی و هی دیكە، ئەوانە هەموویان میلیشیا بوون، بەڵام ئەو هێزانە لە ژێر فەرمانی حكومەت و دەسەڵاتدا بوون بە ئەرێنی و نەرێنییەكانەوە، كەچی ئەوانەی ئێستا میلیشیان و لە دەرەوەی دەسەڵاتدان و ئازادن و سەر بە هەر سەركردە، یان بەرپرسێك بن، دەتوانین رەخنەی توند لە پەرلەمان و حكومەت و دەسەڵات و سەرۆك وەزیران، یان هەر بەرپرسێك بگرین، بەڵام كەس جورئەت ناكات باسی سەركردەیەكی ئەو میلیشیایانە بكات، لەبەر ئەوەی چەكدارن و دەتوانن بە ئارەزووی خۆیان هەڵسوكەوت بكەن، مەسەلەكە روونە و پێویستی بە بڕیارێكی یەكگرتووی عێراقی هەیە، بۆیە ناكرێ بەم شێوەیە لە تیرۆر رزگارمان بێت.
* پرسیارێكە و دەكرێ، ئەگەر بە واتایەكی دیكە ئەم رەوشەی ئێستا بخەینە چوارچێوەی (سیناریۆیەكی شیعەوە)، پێتانوایە ئەمە سیناریۆیەكی شیعە بێت بۆ بەڕێوەبردنی حوكمڕانی لە ناوچەكە، یان عێراق، واتە حكومەت و میلیشیاكان هەموویان بە دەست شیعەوەن، ئەوان چییان دەوێت و چ خوێندنەوەیەكتان بۆ پلانەكانیان هەیە؟

- من پێموایە شیعە هیچی ناوێت و ناتوانێت هیچ لەم بارەوە بێنێتە ئاراوە، بوونی حەشدی شیعە بەرپرسیارێتیی شیعە نییە، هەر وەك چۆن ناكرێ داعش بە بەرپرسیارێتیی سوننە حیساب بكەین، تەنانەت ناكرێت ئایدیۆلۆژییەت و دەوڵەت و ویلایەتی فەقیه لەسەر شیعەی عێراق حیساب بكرێت، بۆیە پێویستە ئەو زاراوەیەی باستان كرد، واتە سیناریۆی شیعە بخەینە لاوە و باس لە ئەجیندای سیاسی و حزبی بكەین. دەكرێ شیعە ببنە قوربانی ئەم ئەجیندانە، ئەوان نەك بە تەنیا لە عێراق بوونەتە قوربانی، بەڵكو لە زۆر شوێنی دیكەش لە پاكستان و ئەزربایجانیش هەر بوونەتە قوربانی، هەروەها چوونی میلیشیای شیعەی عێراقی بۆ شەڕكردن لە سووریا ئەمەش خۆی لە خۆیدا كارەسات بووە، باشە ئەنجامی ئەم چوونەی شیعە بۆ سووریا چی لێكەوتەوە، جگە لەوەی كە بووە هۆی كوشتنی سەدان گەنجی عێراقی لەو شەڕ و ململانێیەی ئێستا لەو وڵاتە بەردەوامە، كە ئێستاش رۆژانە چەندین گەنجی شیعە دەكوژرێت، ئەمەش مەترسی هەیە بۆ سەر هەموو لایەك بە شیعە و سوننەوە. شیعە ئەمەی پێ خۆش نییە و نایەوێت، بەڵام ئێران ئەمەی دەوێت. ئایا سەركردەكانی ئەهلی حەق و بەدر ئەمەیان بەلاوە گرنگە؟ لە راستیدا ئەگەر شیعەیەك دژی ئێران وەستاوە، یەكسەر دەبێتە بەكرێگیراو و بەرپرسیار دەبێت.
* بەڵام بمانەوێ یان نا، لەوەتەی 2003وە جڵەوی حوكمڕانیی لە عێراق لە دەستی شیعەدایە، هەروەها كەوتنی شاری موسڵیش لەژێر بوونی سەركردایەتیی شیعە بوو، كەواتە ئەم هاوكێشەیە چۆن لێكدەدەنەوە و ئەمە نیشانەی چییە؟

- خەڵكەكە ئەمە نازانێت، من یەكێكم لەوانەی كە ناتوانم سەدام لە سەر سوننە حیساب بكەم، سەدام حوسێن یەك حزبی هەبوو، ئەویش حزبی بەعس بوو، دواتر بوو بە بنەماڵەیی و كۆنتڕۆڵی حزبەكەیان كرد، بەڵام لە هەمان كاتدا شیعەش لە نێو سەركردایەتیی ئەو حزبەدا هەبوون و خاوەن بڕیاریش بوون، بۆیە ئەو بڕیارەی ئێستا شیعی نییە، بەڵكو بڕیاری میلیشیا و حزبەكانە، بۆیە لە جیاتی ئەوەی بێن و بەشداری بكەن لە سەقامگیریی رەوشی ئەمنی لە عێراق و ئاوەدانی بكەنەوە، دێن ریزی عێراقییەكان تێكدەدەن و لەبەر ئەوەی كە بەلاوەنان و كۆتایی هێنان بە تایفەگەری لە عێراق زیان بە ئەجنداكانی ئایدیۆلۆژییان دەگەیەنێت كە بریتییە لە پڕۆژەی فیكری كە خۆی لە ویلایەتی فەقیهـدا دەبینێتەوە، ئەمەش شتێكە كە روون و ئاشكرایە و بە هیچ شێوەیەك ناتواندرێت لێی بێدەنگ بین.
* رەوشی ئێستای عێراق بە بەراورد بەم سێ چوار ساڵەی رابردوو گۆڕانكاری زۆری بەسەردا هاتووە، باری ئابووری و رەوشی ئەمنیی عێراق خراپ بووە، بەردەوام تەقینەوە دەكرێ، هەروەها كەمیی داهاتی خەڵكەكە و بڵاوبوونەوەی هەژاری و بێكاری گرفتی زۆر گەورەن، هەوڵ دەدرا ئەم بوارانە چاك بكەن، ئەمڕۆ لە جیاتی ئەوە، داعش و پێكهێنانی میلیشیا و حەشدی شەعبی هاتە ئاراوە و قوربانی و كاولكاریی زیاتر روویان لە عێراق كرد، هەروەها ئاوارەبوونی نزیكی دوو ملیۆن كەسی لێكەوتەوە، چارەسەری ئەمە لە چیدا دەبیننەوە؟

- باشترین چارەسەر بۆ ئەم بارودۆخە لەوەدایە كە هەموو لایەن و پێكهاتە عێراقییەكان بێن و لەسەر یەك پڕۆژەی هاوبەش رێكبكەون، هەتا ئێستا هەر یەكێك لە كوتلە سیاسییەكان، یان هەر بەرپرسێك بە بێ دەستنیشانكردنی هیچ لایەنێك دێت باس لە رێگە چارە دەكات، ئەوان باس لەوە دەكەن (چەند بۆ تۆ و چەند بۆ من)، دەبینین دەستنیشانكردنی سەرۆك وەزیرانمان دواخست، تا ئەو كاتەی ئێران رەزامەندی لەسەر دا، بۆ نموونە دەكرێ ئەمریكا یارمەتیمان بدات لە رووی ژیانی مەدەنی، یان پشتگیریمان بكات لە بواری سەقامگیریی ئەمنییەوە، بەڵام كاتێ باس لە ئێران دەكەین، دەبینین ئەو لە روانگەی ئایینی و مەزهەبییەوە دەست لە ئیش و كاری عێراق وەردەدات، هاوكات دەبینین لوبنان دەست لە سووریا وەردەدات، ئێمەی گەلی عێراق ئایا نازانین كە هەموومان دژی سەرۆك و خودی حزبی بەعس بووین و ئێستاش بە هەمان شێوە، خەڵكی سووریاش رقی لە حزبی بەعس و سەرانی ئەو حزبەیە، كەواتە بۆچی دێین پشتیوانیی لە حزبی بەعسی سووریا دەكەین و هێزی بۆ دەنێرین؟ تا ئێستا هیچ بەرپرسێك نییە بیر لە بوارەكانی كەمیی كارەبا و ئاو بكاتەوە، باس لە چارەسەری بێكاری بكات لە عێراق، من بە ویژدانەوە دەڵێم كە حەیدەر عەبادی پیاوێكی تەكنۆكرات و هێمن و ئیشكەرە و دوورە لە تایفەگەری، بەڵام دەوروبەرەكەی خراپن و دەیانەوێ شكستی پێ بهێنن و ئەجیندای دەرەكی بەسەردا بسەپێنن، هاوكات فوئاد مەعسوم سەرۆك كۆمار كە پیاوێكی رابردووپاك و نیشتمانییە، هەروەها سەرۆكی پەرلەمانیش، بەڵام ئەوانە هەموویان كەوتوونەتە ژێر بار و گوشاری ئەجیندای دەرەكییەوە.
* ئەگەر بە چاوێكی دووربینییەوە سەیری ئەو ئەجیندایانە بكەین كە باستان كردن، دەبینین سیاسی و ئاینین و پەیوەندییان بە یەكەوە هەیە، پێتانوایە عێراق لە ئێستادا گۆڕەپانی دەستێوەردانی ئەمریكی و ئێرانییە، ئەو هەموو ئەجیندا و دەستێوەردانە چۆن بواری جێبەجێكردنیان پێدراوە و ئاكامەكانی بە چی دەگات؟

- ئەو ململانێیەی كە لە عێراقدا هەیە، دیارە لە ئاكامی كاریگەریی دەرەكییە، ئەمریكا تەنیا داكۆكی لە سیاسەتەكانی دەكات و بەرژەوەندییەكانی خۆی لە عێراق جێبەجێ دەكات، ئەمریكا دەیەوێت بە هەر شێوەیەك بێت خۆی لە ئێران نزیك بكاتەوە، بۆیە ئەو هەموو حزبەی كە لە عێراق هەیە ناتوانن لە فەرمانی ئێران لابدەن، ئێستا ئەمریكا بوونی هەیە و دەتوانێ بە هەناردەكردنی چەك و دابەشكردنی خۆی بسەپێنێت، بەڵام ناتوانێت كار لە هزر و بۆچوونی شەقامی عێراقی بكات، بە قەدەر ئەوەی كە ئێران دەستی باڵاترە و دەتوانێ ئاڕاستەی رووداوەكان بگۆڕێت، تەنانەت دەتوانم بڵێم جیبۆتی كە بچووكترین دەوڵەتە دەتوانێ شوێن پێی لە عێراقدا هەبێت، بەڵام ئێرانە كە بە تەواوی بوونی لە عێراقدا هەیە.
* ئایا پێتان وانییە ئەمە دەستپێكی پڕۆژەی دابەشكردنی عێراق بێت؟

- دابەشكردنەكە دەستی پێكردووە، ئەو دابەشكردنە بوونی هەیە، تەنیا راگەیاندنی ماوە، ئەوەتا هەرێمی كوردستان لە ناوچەیەكدایە خۆی كاروباری خۆی بەڕێوەدەبات، بەڵام بڕوات هەبێت ئەگەر بەغدا كراوە و نەرم و تەبا بوایە و لەگەڵ هەرێمی كوردستان راستگۆ بووایە، ئەوكاتە سەرانی كورد خۆیان روویان لە بەغدا دەكرد، هەروەك دەزانین سەرۆك كۆمار كوردە، وەزیری دارایی و سەرۆكی سوپاسالاریش بە هەمان شێوە، دەبینین هەر پارێزگایەك و ناوچەیەك ئاڵایەك بەرزدەكاتەوە داوای بەهەرێمبوون دەكات، ناوچەی سوننە دەوڵەتی ئیسلامی لێیە، بۆیە لە ئێستادا پارچە پارچە كراوە، من پێموایە ئەم پڕۆژەی دابەشكردنە تەنیا بەوە سەردەگرێ كە بڕیارێكی بەهێزی نێودەوڵەتی هەبێت، دەوڵەتانی ناوچەكە لە توركیاو ئێران و سعودیە و دەوڵەتانی جیهان و نەتەوە یەكگرتووەكان رێك بكەون لەسەر ئەم پڕۆژەیە، ئەو كاتە من بە باشترین رێگە چارەی دەبینم، بەڵام ئەمە چۆن دەكرێت؟ ئەم بڕیارە بە دەست عێراقییەكان نییە، بۆیە دەبینین لە بیستەكان بەریتانیا ئاڕاستەی عێراقی چەسپاند، لە 2003 ئەمریكاش هەر بەم ئاڕاستەیە كاری كرد.