دواخستن و دەستكاریكردنی پرۆسەی سەرژمێری هەوڵێكی دیكەی بەغدایە بۆ شاردنەوەی ژمارەی راستیی كورد و كوردستانییەكان و دەرنەكەوتنی رێژەی راستەقینەی شیعە لەعێراق و نەگەڕانەوەی ناوچە كوردستانییەكان بۆ سەر هەرێمی كوردستان، بەتایبەتی پارێزگای كەركووك. لە كاتێكدا لە عێراقی نوێدا هەموو زانیاری و داتاكانی تایبەت بە ژمارەی دانیشتووان و رێژەی كورد و سوننە و شیعە و نەتەوەكانی دی لە گریمانە و ژمارەی مەزەندەكراو زیاتر نییە، ئەو زانیاری و داتایانەش بۆ پلان و پرۆگرامی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی زۆر پێویستن. شارەزایانی بواری ئامار و سەرژمێری دانیشتووان لەم راپۆرتەی (گوڵان) دا باس لە گرنگیی ئەنجامدانی سەرژمێری دەكەن، ئاماژەش بەو هەوڵانە دەكەن كە بە ئامانجی بەلاڕێدانی پرۆسەی سەرژمێری لەلایەن حكومەتی عێراقەوە كاری بۆ دەكرێت.


سەرژمێری پرۆسەیەكی زانستی و گشتگیرە
بەڵام تێكەڵ بە مەرامە تائیفییەكان بووە
پرۆسەی سەرژمێری پرۆسەیەكی گشتگیری هەمەلایەنە و هەموو بوارەكانی رێكخستنی ژیانی كۆمەڵگە دەگرێتەوە، بەڵام لە عێراقدا و لە هەموو حكومەتە جیاوازەكاندا، پرۆسەی سەرژمێری وەك میكانیزمێك بۆ دژایەتیكردنی كورد و لە ئێستاشدا بۆ مەرامی تائیفەگەری بەكار دەهێندرێت. سەبارەت بەم لایەنە سیروان محەمەد سەرۆكی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان لە لێدوانێكی تایبەت بۆ گوڵان وتی: «حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ماوەی 10 ساڵی رابردوودا بۆ ئەوەی بە شێوازێكی زانستی و ئامار پلان و بەرنامەكانی دانێت، چەندین جار داوای لە كاربەدەستانی بەغدا كردووە، تاوەكو سەرژمێری گشتی دانیشتووان ئەنجام بدرێت، لەبەر ئەوەی لە پەنجاكانی سەدەی رابردووەوە سەرژمێرییەكی دروست نەكراوە و ئەوەشی لە دوای پەنجاكان كراوە، بۆ مەبەستی تایبەتی رژێمەكانی عێراق بووە. وێرای ئەمانەش لە ساڵی 1987ـەوە هیچ پرۆسەیەكی سەرژمێری دانیشتووانی عێراق ئەنجام نەدراوە، تەنانەت سەرژمێری ساڵی 1997 هەژمار ناكرێت، چونكە بەبێ كوردستان ئەنجامدرا. پشتگوێخستنی ئەنجامدانی ئەم پرۆسەیەش بۆ ململانێ سیاسی و تائیفییەكانی عێراق دەگەڕێتەوە كە بێ گوێدانە بەرژەوەندی گشتی وڵات و هاووڵاتیان تەنیا لە بیری قازانجی تائیفی خۆیاندا كاریان بۆ كردووە. لەكاتێكدا ژماردنی دانیشتووان چوارچێوەیەكی گشتی داتا و نیشاندەرەكان دیاری دەكات لە سەرجەم بوارەكان بەتایبەتی لە بواری دانیشتووان و پەروەردە و تەندروستی و دامەزراوە ئابوورییەكان، ئەم چوارچێوەیەش لە هەژماركردنی دەیان نیشاندەری جۆراوجۆر بەكاردێت».
سەرۆكی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان لە درێژەی ئاخاوتنەكەیدا بۆ گوڵان تیشكی خستەسەر گرنگیی پرۆسەی سەرژمێری بۆ كوردستانی باشوور كە ئێستا كێشەی جددی لەسەر ناسنامەی خاك هەیە و ئەم پرۆسەیەش بەپێی دەستوری عێراقی 2005 بە رێگەی ریفراندۆم یەكلایی دەكرێتەوە، جەختی لەسەر ئەوەش كردەوە كە حكومەتی ئێستای عێراق بە بیانووی جۆراوجۆر ئەم پرۆسەیە دوادەخات، وتیشی: «حكومەتی عێراق مەترسی لە بەهێزبوونی هەرێمی كوردستان و ئەزموونەكەی هەیە و كەتوونەتە ژێر كاریگەری لایەنی ئیقلیمی كە پێیان باش نییە ژمارەی كورد لە هەرێمی كوردستان و بەتایبەتی لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بزانرێت، ئەوان وابیر دەكەنەوە كە ئەمە كارتێكی تری بەهێزی كوردستانە لە دەستی سەركردایەتی كوردستان لە بەرامبەر عێراقی نوێ، هەر بۆیە ویستوویانە لە كاتی ئەنجامدانی سەرژمێریشدا چەندین فرت و فێڵ و دەستكاری نازانستییانەی فۆرمەكە و پرۆسەكە بكەن، هەروەكو چۆن ویستیان خانەی نەتەوەیی لاببەن و خانەی مەزهەبی زیادبكرێت، بەتایبەتی لەلایەن عەرەبی سوننەوە. بە بۆچوونی خۆیان ئەگەر ژمارەی كورد كەم بكەنەوە بودجە و مافەكانیشی كەم دەكرێتەوە. هەر بۆیە تا ئەو ململانێ و دوژمنكارییانە لە عەقڵییەتی كاربەدەستانی عەرەبی سوننە و شیعە دەرهەق بە خەڵكی كوردستان بمێنێ، زەحمەتە تا 2بۆ 3 ساڵی دیكەش سەرژمێری ئەنجام بدرێت، لەلایەكی ترەوە زۆربەی ناوچەكانی عەرەبی سوننە لە ژێر دەستی تیرۆریستانی داعشدایە و بارودۆخی دارایی عێراق روو لەخراپی یە ئەمەش كاریگەری لە سەر دواخستنی سەرژمێری دەبێت».
جیاكردنەوەی پرۆسەی سەرژمێری
لە مەرامی سیاسی و شۆڤێنی
لە بارودۆخێكی سیاسیی ناسەقامگیر و رەوشی شەڕ و كێشەی مەزهەبگەرایی و تێڕوانینی شۆڤێنییانەی لایەنی عەرەبی بەرامبەر بە كورد و كوردستان، قسەكردن لە سەر پرسی سەرژمێری كارێكی قورسە و زەحمەتە بتواندرێت بە شێوەیەكی شەفاف و زانستییانە ئەنجام بدرێت، ئەم لایەنە وەك جێبەحێكردن و خۆئامادەكردن بۆی، دامەزراوەی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان دەگرێتەوە. لێرەدا پرسیار ئەوەیە: ئایا ئەوان چۆن ئەو ئاستەنگانە دەستنیشان دەكەن؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەش دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان جەخت لەوە دەكاتەوە كە لە بارودۆخێكی ناسەقامگیر و ناسروشتی وەك ئێستا كە عێراق پێیدا تێپەڕ دەبێت، زەحمەتە بتواندرێت لە عێراقدا پرۆسەیەكی زانستی وەك سەرژمێری لە سیاسەت جیابكرێتەوە، تێكەڵكردنی سەرژمێری بە حیساباتە سیاسی و تائیفییەكان كارێكی مەترسیدارە و كاریگەری لەسەر راستگۆیی سەرجەم دەرئەنجامی پرۆسەكە دەبێت، هەربۆیە هەركاتێك توانرا بارودۆخی عێراق كۆنتڕۆڵ بكرێ و لە نێوان بەغدا و هەرێمی كوردستان هاوبەشی راستەقینە بەرجەستە كرا، ئەو كات ئەنجامدانی سەرژمێری لە قازانجی هەردوو لا دەبێت».
تەنیا دەتواندرێت پشت بە سەرژمێری 1957 ببەسترێت
لە سەرەتای ئەم راپۆرتە ئاماژەمان بەوەكرد كە لە پەنجاكانی سەدەی رابردووەوە هیچ سەرژمێرییەك لە عێراقدا بە شێوەی شەفاف و زانستییانە و دوور لە مەرامی سیاسەتی شۆڤێنی ئەنجام نەدراوە، هەر لەمبارەوە، د. وەسفی تاهیر شارەزا لە ئامار و راگری كۆلێژی بەڕێوەبردن و ئابووری لە زانكۆی سەلاحەددین – هەولێر، سەرەتا باسی ئەوەی كرد كە «لە قۆناغەكانی مێژووی مرۆڤایەتی هەر لە قۆناغی كشتوكاڵی تاكو شۆڕشی پیشەسازی و دەركەوتنی دەوڵەتی نەتەوەیی ئامار و داتا و ژمارەكان كۆكراونەتەوە، چ بۆ وەرگرتنی باج بێت، یان بۆ زانینی داهات و سامان و دەرامەتی وڵات بێت، لە سەردەمی نوێشدا زانایان پێیانوایە لە بەر ئەوەی هەر 10 ساڵ جارێك گۆڕانكاریی بنەڕەتی لە هەڕەمی دانیشتووان روودەدات، هەر بۆیە ئەنجامدانی سەرژمێری لەو ماوەیەدا گرنگە. لە عێراقدا جگە لە سەرژمێری گشتی ساڵی 1957 هیچ سەرژمێرییەكی دیكە بێ فرت و فێڵ و تەزویركردن ئەنجام نەدراوە، هەروەكو سەرژمێرییەكانی ساڵانی 1967 و 1977 كە حكومەتی عێراق هەوڵی كەمكردنەوەی ژمارەی كوردی داوە و زۆربەی نەتەوەكانی تری وەكو مەسیحی و توركمان بە عەرەب هەژمار كردووە. گوتیشی: «لەبیرم دێت لە سەرژمێری 1977 دا مەسیحییەكانی كۆیە دەیانگوت ئێمە كوردین، كەچی لە فۆرمەكەدا قبووڵیان نەدەكرد بە كورد هەژمار بكرێن و دەنووسرا مەسیحییەكان لە نەتەوەی عەرەبن. لەساڵی 1987یش دەرئەنجامی شەڕی نێوان عێراق – ئێران كە زۆربەی قەزا و گوندە سنوورییەكانی كوردستان وێران كرابوون و خەڵكەكەی دەربەدەری ئێران كرابوون، كوردێكی زۆر لەو سەرژمێرییە بێبەش كران، سەرژمێری ساڵی 1997یش نەك هەر لە بەر ئەوەی بێ كوردستان ئەنجام درا و پشتی بە داتا و ژمارەی كۆن بەستووە كە رێژەی 13%ی بۆ هەر سێ پارێزگای هەولێر و سلێمانی و دهۆك داناوە، ئەو سەرژمێرییە هەژمارناكرێت، بەڵكو لە بەر ئەوەی رێژەی لە راستەقینەی شیعە لە عێراقدا دەركەوت كە تەنیا 43% بوو، نەك 63%، بۆ شاردنەوەی ئەم رێژەیەش لە دوای رووخانی رژێمی سەدام شیعەكان ئەو ژمارانەیان رەشكردەوە، نەیاندەزانی كە ژمارە و داتاكان لە شوێنی دیكە پارێزراون. بەم شێوەیە مێژوو پێمان دەڵێت: سەرژمێری لە عێراقدا تێكەڵ بە مەرامی شاراوەی تائیفی و دژایەتیكردنی كورد و كوردستانییەكان بووە، هیچ یەكێك لە سەركردەكانی شیعە رازی نابێت، باس لە 43%ی شیعە لە عێراقدا بكرێت،ـ یان باس لە 20%ی كورد بكرێت، بۆ ئەم مەبەستەش بینیمان لە هەڵبژاردنەكانی رابردووی عێراقدا چوار ملیۆن و نیو كەسی شیعە لە ئێرانەوە كە خۆیان لە ئەسڵدا عەرەب بوون و لە بەشە عەرەبییەكەی ئیران دەژیان، لە ڕێگەی عەمارە و بەسراوە داخڵی عێراق بوون و زیاتر لە دوو ملیۆن و نیو كەس ناسنامەی باری شارستانی عێراقیان پێدرا و بەشدارییان لە هەڵبژاردنەكان كرد، ئەمەش كاریگەری راستەوخۆی لە سەر زیادبوونی ژمارە و رێژەی شیعە لە عێراق هەبووە و بەپێچەوانەوە كاریگەری لەسەر كەمبوونەوەی رێژەی كورد و عەرەبی سوننەش هەبووە. دەستكاریكردنی رێژە و داتا و زانیارییەكانی سەرژمێری هیچ ئومێدێك ناهێڵێتەوە بۆ ئەنجامدانی سەرژمێری لە چوارچێوەی عێراقدا. لە دوای گەڕانەوەی ناوچە كوردستانییەكان بۆ سەر هەرێمی كوردستان و جێگیربوونی پێشمەرگە تێیدا، رێژەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان بۆ زیاتر لە 20% هەڵدەكشێت و بەشە بودجەی كوردستانیش زیاد دەبێت و بەمەش گەشەی كوردستان خێراتر دەبێت و لە دیاریكردنی مافی چارەی خۆنووسینمان نزیكتر دەكاتەوە، ئەمەش بەدڵی حكومەتێكی شۆڤێنی نییە كە لە (15/10/2013)وە بەشە بودجەی خەڵكی كوردستانی بڕیوە و گەمارۆی دارایی سەپاندووەتە سەر كوردستان، بە بڕوای من ئەگەر پارەی پێویست بۆ جێبەجێكردنی سەرژمێری لە هەرێمی كوردستان تەرخان بكرێت، دەكرێت ئەم پرۆسەیە جێبەجێ بكرێت، چونكە ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی لە دوای سەرژمێری لە جیهانی دەرەوە باوەڕپێكراوترە».
سەرژمێریی ساڵی 2009
ئامادەكاری بۆ كرابوو، بەڵام دواخرا
ئیبراهیم رەحمان شارەزا لە بواری داتاو سەرژمێری گشتی و بەشداری هەموو ئەو خولانەی كردووە كە لە بەغدا وەكو ئامادەكاری لە بواری سەرژمێری ئەنجام دراوە، سەبارەت بە لایەنی تەكنیكی و زانستی ئەنجامدانی سەرژمێری، لە لێدوانێكی تایبەت بۆ گوڵان، ئاماژەی بەوە دا ئێستا لە هەرێمی كوردستان لە رووی شارەزایی و بوونی كادیری بەتوانا بۆ ئەنجامدانی سەرژمێری هیچ گرفتێكمان نییە؛ وتیشی: «سەرژمێری گشتی دانیشتووان كارێكی گشتگیر و سەرتاسەرییە، كاری مەیدانی كۆڵەگەیەكی سەرەكییە لە كۆكردنەوەی ناو و ژمارە و داتاكاندا كە دواتر لەلایەن كەسانی شارەزاوە بەتایبەتی لە زانستی ئامار ژمارە و زانیارییەكان شیكردنەوەی زانستی بۆ دەكرێت و لەسەدان توێژینەوە و سەمبوڵدا سوودی لێوەردەگیرێت. هەر بۆیە هیچ وڵات و نەتەوەیەك نییە لە جیهاندا هەر 10 ساڵ جارێك سەرژمێری گشتی دانیشتووان ئەنجام نەدات، چونكە لەو ماوەیەدا گۆڕانكاری تەواو لە ژمارە و دانیشتووان و تەواوی زانیارییەكانی تری تایبەت بە دانیشتووان روودەدات، ئەمە جگە لەوەی پلانی سەرتاسەری حكومەت و ستراتیژی گەشەپێدان لەسەر بنەمای سەرژمێری دادەنرێت، بوونی ئارامی و سەقامگیری سیاسی و ئاسایش بۆ جێبەجێكردنی پرۆسەی سەرژمێری كارێكی پێویستە، دەرهاویشتەی ئەو ناسەقامگیرییە سەربازی و سیاسیی و مەزهەبییە بوو كە وایكرد سەرژمێری لەعێراقدا ئەنجام نەدرێت، یا دەرئەنجامەكانی باوەڕپێكراو نەبێت، ئەوە بوو سەرژمێری ساڵی 2009 دواخرا و تاكو ئەمڕۆ ئەنجام نەدرا، لە كاتێكدا لە هەموو روویەكی بودجە و هونەری و تەكنیكی ئامادەكاری و ئامادەسازی بۆ كرابوو، لە بەغدا هەموو قۆناغەكانی سەرژمێرییەكە بە ئاسایی تێپەڕبوو، تاكو گەیشتە قۆناغی گەمارۆسازی و ژمارەدانان بە هۆكاری تائیفی و سیاسی دژ بە نەتەوەی كورد و ژمارەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان ئەنجام نەدرا، ئەوە بوو یەكەمجار ویستیان خانەی (نەتەوە) هەڵبگرن، تاوەكو نەزانرێت رێژەی كورد و نەتەوەكانی دیكە لە عێراقدا چەندە، دواتر ویستیان خانەی مەزهەبی بۆ زیاد بكەن و كوردی رەسەنی ئێزیدی و شەبەك جیا بكەنەوە، شیعەكان لەم رووەوە هیچ گرفت و كێشەیەكیان نەبوو، چونكە ئەوان زیاتر لە دوو ملیۆن شیعەی ئەهواز و ناوچە عەرەبنشینەكانی ئێرانیان دەهێنا، هەروەكو چۆن لە هەڵبژاردنەكاندا وایانكرد، لەلایەكی ترەوە ویستیان خەڵكانێكی شۆڤێنی بۆ پارێزگای كەركووك بهێنن، تاوەكو لە بەرژەوەندیی نەتەوەی عەرەب گەمە بە سەرژمێرییەكە بكەن».
هاوكاری و چاودێری رێكخراوە بیانییەكان
بۆ سەرژمێری دانیشتووان لە كوردستاندا
ئەو شارەزایەی بواری مەیدانی لە سەرژمێریدا سەبارەت بە گرنگیی ئەنجامدانی سەرژمێری بۆ هەرێمی كوردستان، ئاماژەی بەوە كرد، لەگەڵ ئەوەی واباشترە سەرژمێری لەچوارچێوەی هەموو عێراقدا ئەنجام بدرێت بۆ ئەوەی رێژەی راستەقینەی كورد و كوردستانییەكان دەربكەوێت، بەڵام ئەگەر بەغدا وەكو مەبەست و مەرامێكی سیاسی و تائیفی سەرژمێری بەكاربهێنێت، ئەوە واباشترە بەهاوكاری و یارمەتی رێكخراوە بیانییەكان و شارەزایانی بیانی خۆمان ئامادەكاری بۆ ئەو سەرژمێرییە بكەین و بودجەی پێویستی بۆ دابین بكرێت. وتیشی: «بێگومان بوونی چاودێر و كەسانی شارەزا و رێكخراوە بیانییەكان جۆرە متمانەیەكی نێودەوڵەتی دەبەخشێتە دەرئەنجامی سەرژمێرییەكە. هەروەكو چۆن لە كۆكردنەوەی ژمارە و ئاماری ئاوارە و پەناهەندەكاندا شارەزایەكی بیانی هاوكارمان بوو».