«لە هەشتاكانی سەدەی رابردووەوە جیهان چاوەڕێی شۆڕشێكی نوێیە بۆ دووبارە داهێنانەوەی چەمكێكی نوێی دەوڵەت. لە ماوەی زیاتر لە 35 ساڵی رابردووشدا هەموو سەركردەیەك بە جانتایەكی پڕ لە بەرنامە هاتۆتە دەسەڵات و هەوڵیداوە چەمكێكی نوێی دەوڵەت كە لە ئاستی پێداویستییەكانی قۆناخەكە و داخوازییەكانی هاووڵاتیانیدا بێت، بەرهەم بێنێتەوە، وەك بیل كلینتۆن و تۆنی بلێر، بەڵام نەیانتوانیوە لە كارەدا سەركەوتووبن. ئەگەر سەیری هەڵبژاردنەكانی رابردووی بەریتانیا و كۆنگرێسی ئەمریكا بكەین، هەست دەكەین لە ناخی خەڵكدا تووڕەییەك بوونی هەیە، بۆیە ئاستی بەشداری خەڵك كەمبۆتەوە و ژمارەی ئەندامانی حزبەكانیش لە كەمبوونەوەدان. لەمەش خراپتر هیچ كەس ئومێدی بە گۆڕانكاری نەماوە و زۆربەیان پێیانوایە بارودۆخەكە گۆڕانكاری بەسەردا نایەت، بەڵام ئەوە بە هەڵەداچوونێكی گەورەیە، گەر بگەینە ئەو قەناعەتەی كە گۆڕانكاری دروست نابێت. لەبەر ئەوەی هەلومەرجێك هاتۆتە پێشەوە دەبێت گۆڕانكاری گەورە بەسەر چەمكی دەوڵەتدا بێت، بۆ ئەمەش دەتوانین سوود لە ئەزموونی گەلان و دەوڵەتانی دیكە وەربگرین. هەروەها گرنگە لەو راستییە بە ئاگا بین كە شۆڕشی تەكنەلۆژیا هێندەی شۆڕشی پیشەسازی لە بەریتانیا، گۆڕانكاری گەورەی لە هەموو بوارەكانی ژیان دروستكردووە. ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ میژووی 500 ساڵ پێش ئێستا، ئەوەی مەزندە دەكرا ئەوە بووە كە مۆدێلی دەوڵەتەكانی عوسمانی، هیندستان و چین، رۆڵی زۆر گەورە لە جیهاندا بگێڕن، بەڵام دوای كۆتاییهاتنی شەڕی 30 ساڵەی ئاینی یەكەم، دامەزراندنی دەوڵەتی لیڤاسانی هۆبز بووە یەكەم شۆڕش بۆ لەدایكبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی و لە سەدەی حەڤدەیەمدا شۆڕشی دووەم بەسەر دەوڵەتدا هات، ئەویش لەدایكبوونی دەوڵەتی لیبرالیزم بوو، لەدوای ئەویش لە كۆتایی سەدەی نوزدەهەم شۆڕشی سێیەم كرا، كە ئەویش لەدایكبوونی دەوڵەتی خۆشگوزەرانی (welfare state) بوو، بەڵام ئەم دەوڵەتەش لە حەفتاكانی سەدەی رابردووەوە رووبەڕووی ئاستەنگ بۆتەوە، ئەم مۆدێلی دەوڵەتەیە كە وایكرد ئەمریكا شەڕی ڤیتنامی دۆڕاند، لە شەڕی كەمكردنەوەی هەژاریشدا بووە هۆكاری ئەوەی هەژاری لە جیهاندا زۆرتر بێت و لە پرۆسەی پەرەپێدانیشدا هەڵاوسانی ئابووری بێتەئاراوە. هەر بۆیە هەموو هۆكارەكان لە چاوەڕوانی شۆڕشی چوارەمدان، بۆ ئەوەی مۆدێلێكی تازەی دەوڵەت بێتەئاراوە كە توانای وەڵامدانەوەی تەحەددییەكانی ئەم سەردەمەی هەبێت».

جۆن مایكلوایت – ئەدریان وۆڵدرریج
كتێبی شۆڕشی چوارەم: كێبڕكێی جیهانی بۆ دووبارە داهێنانەوەی چەمكی دەوڵەت


شەڕی داعش و شكستی دەوڵەت
لە پاراستنی خاكەكەیدا
ئەگەر هەتا سەرەتای ساڵی 2014 كێشەی ئەم مۆدێلەی دەوڵەت شكستهێنان بووبێت لە بەردەم شۆڕشی تەكنەلۆژیا و شەڕی هەژاری و پرۆسەی پەرەپێدان و دابینكردنی دادپەروەری، ئەوا لە ناوەڕاستی ساڵی 2014ـەوە و لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی لەلایەن تیرۆریستانی داعش و دەستێوەردانی رووسیا لە كێشەی ئۆكڕانیا و لكاندنی كرێما بە رووسیاوە لەسەر بنەمای ئاینی كریستیانی (ئەرتۆدۆكس)ـی، ئەوا مۆدێلی دەوڵەتی رۆژئاوا لە بەردەم شكستێكی هێجگار گەورە خۆی بینیوەتەوە، ئەو شكستەش بریتییە لە:
1. دەركەوت دەوڵەتی مۆدێلی رۆژئاوا چیدیكە ناتوانێت كۆنتڕۆڵی خاكەكەی بكات و ناتوانێت لە چوارچێوەی پێناسەكەی ماكس ڤێبەر بۆ دەوڵەت بەوەی شەرعییەتی مۆنۆپۆڵكردنی دەسەڵاتی هەیە بۆ پاراستنی خاك و گەلەكەی، چیدیكە لە بەردەم تیرۆریستاندا ناتوانێت خاك و گەلەكەی بپارێزێت و تیرۆریستان (لە پاكستانەوە تا نەیجیریا) بە كردەیی لە بری دەوڵەت، هەمان دەسەڵات پیادە دەكەن و مۆنۆپۆلی هێزیان كردووە.
2. لەناو دەوڵەتانی رۆژئاواشدا لە (سیدنی ـەوە تا دەگاتە ئەستەنبوڵ و لەندەن و واشنتۆن)، دەوڵەت نەك هەر نەیتوانیوە چالاكیی تیرۆریستان كۆنتڕۆڵ بكات، بەڵكو تیرۆریستان بە ئاشكرا یاساكانی ئەو دەوڵەتە لیبڕاڵییانە بەكاردەهێنن بۆ شەرعییەتدان بەكارەكانیان و بەرهەمهێنان و بڵاوكردنەوەی توندوتیژی لەناو ئەو دەوڵەتانە و ئەو دەوڵەتانەش دەستەوەستانن لە ئاستی كۆنتڕۆڵكردنی تیرۆریستاندا، تەنانەت تیرۆریستان بە ئاشكرا چالاكی خۆیان دەكەن و دەزگاكانی پۆلیس و هەواڵگریی هەموو ئەو دەوڵەتانەش تەماشایان دەكەن و هیچیان پێناكرێت.
3. لەسەر ئاستی سیستمی جیهانیش كە بەرهەمی ئەم مۆدێلەی دەوڵەت لە جیهاندا، سیستمی نوێی جیهانی گۆڕیوە، بۆ بێ سیستمی نوێی جیهان، هەر بۆ نموونە: رووسیا بەشێكی ئۆكڕانیای بە وڵاتەكەیەوە لكاندووە، بەڵام هەڵوێستێكی نێودەوڵەتی یەكگرتوو نییە، ئەمریكا هەڕەشەی ئەوە دەكات رووسیا لە سیستمی سۆڤێیت بۆ بازرگانی و وەبەرهێنان لە جیهاندا بێبەش بكات، بەڵام رووسیا لە بەرامبەردا هەڕەشەی توندتر دەكات و بە جیهان دەڵێت: وەڵامدانەوەمان هەموو سنوورەكان دەبەزێنێت!
لەسەر ئاستی چارەسەرێكی نێودەوڵەتی بۆ كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و سووریا بەتایبەتی، ئەمریكا نەك هەر هیچی پێنەكراوە، بەڵكو ئێستا بە كردەیی خۆی لە بەرەی رژێمی سووریا و حزبوڵا و ئێراندا لە شەڕی دژی داعشدا دەبینێتەوە.
4. لە سەر ئاستی بوونی سوپای بەهێزی ئەمریكا و دەوڵەتانی ناتۆش لەسەر زەوی، راشكاوانە ئەو واقیعە بەرجەستە بووە، كە زیاتر لە 130 هەزار سەربازی ئەمریكا كە هەتا پێش 2011 لە عێراق بوونیان هەبووە و سوپایەكی گەورەی ناتۆ كە تائێستاش لە ئەفغانستان بوونیان هەیە، نەیانتوانیوە بە كردەیی تیرۆریستان لەسەر زەوی تێكبشكێنن. پرسیار لێرەدا ئەوەیە: بۆچی سوپایەكی مۆدێڕنی هاوشێوەی سوپای ئەمریكا و دەوڵەتانی ئەندامی ناتۆ، ناتوانن لە سەر زەوی تیرۆریستان تێكبشكێنن؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بەرەو ئەو ئاڕاستەیەمان دەبات كە ئەگەر لە مۆدێلی ئەو دەوڵەتانە ورد ببینەوە، كە ئەمریكا و ناتۆ دەیانەوێت بیپارێزن، دەبینین دەیانەوێت ئەو مۆدێلی دەوڵەتە وەك خۆی بمێنێتەوە و گۆڕانكاری بە سەردا نەیەت، ئەمەش راستییەكی یەكجار گرنگمان بۆ دەخاتەر،وو ئەویش ئەوەیە، نە ئەو مۆدێلی دەوڵەتەی ئەمریكا و رۆژئاوا دەیانەوێت بیپارێزن، چیدیكە دەپارێزرێت، نە بەو مۆدێلی دەوڵەتەی ئێستاش لە ئەمریكا و رۆژئاوا هەیە دەتواندرێت سەركردایەتی جیهان بكرێت.
لێرەوە ئەگەر بگەڕیێنەوە بۆ كتێبی شۆڕشی چوارەم كە جۆن مایكلوایت سەرنووسەری ئیكۆنۆمیست و ئەدریان وۆلدریج بەڕێوەبەری نووسینی هەمان گۆڤار بە هاوبەشی نووسیویانە، دەگەینە ئەو راستییەی چیدیكە جیهان ناتوانێت نە بەو مۆدێلە كۆنەی دەوڵەت، سیستمی جیهانی رێكبخاتەوە و سەركردایەتی جیهان بكات، نە ئەو هێزەش دەتوانێت مۆدێلی دەوڵەتە كۆنەكە بپارێزێت، هۆكاری سادەش بۆ گەیشتن بەم قەناعەتە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی وەك فۆكۆیاما لە ساڵی 2014 لە كتێبی سیستمی سیاسی و پووكانەوەی سیستمی سیاسی، هۆكارەكەی دەگێڕێتەوە بۆ دامەزراوەكانی سیستمە سیاسییەكە، بەوەی وەك پێویست ناتوانن كاربكەن و هەماهەنگی پێویست لە نێوان دەوڵەت و سەروەریی یاسا و بەرپرسیاریەتی دیموكراتی نییە، بەڵام گۆڕانكارییەكانی دوای ساڵی 2014 بە ئاستێكە ئەم بۆچوونەی فۆكۆیاما لەلایەن ئەو پسپۆڕ و تایبەتمەندانەی وەك (رۆبن رایت، دینیس رۆس و رۆبەرت ساتلۆف)ـەوە كە بەشێوەیەكی مەیدانی لەسەر كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كار دەكەن، بگەنە دەرئەنجامێكی دیكە، ئەویش ئەوەیە تەنیا كێشەكە لە شێوازی هەڵسووڕانی دامەزراوەكان و هەماهەنگیی نێوان دەوڵەت و سەروەریی یاسا و بەرپرسیاریەتی دیموكراتی نییە، بەڵكو كێشەكە لە خودی سیستمی دەوڵەتدایە. فۆكۆیاما لە كتێبی سیستمی سیاسی بەراورد لە نێوان سۆماڵ و دانیمارك، باسی ئەوەی كردووە كە دامەزراوەكان لە دانیمارك بەباشی كار دەكەن، بەڵام لە سۆماڵ دامەزراوە نییە، ئەم بۆچوونەی فۆكۆیاما بەدیوێكدا زۆر باش كێشەكەی دەستنیشان كردووە، بەڵام بە دیوێكی دیكەیدا ئەوەی تیرۆریستان دەتوانن لە دانیمارك و لەژێر سایەی دامەزراوە و یاساكانی دانیمارك ئەنجامی بدەن، لە سوماڵ بۆیان ناكرێت، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە سیستمی دەوڵەت لە هەموو جیهان كەوتۆتە ژێر پرسیارێكی گەورە، ئەم پرسیارە گەورەیەش لە سەر ئاستی جیهان بێ وەڵامە. هەر بۆ نموونە: بەشێكی زۆری جیهان گوشار دەكەن بۆ ئەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی رژێمی بەشار ئەسەد لە سووریا بڕووخێنن، بەڵام كیسنجەر لە كۆڕێكیدا كە لە كۆتایی 2014 بە بۆنەی دەرچوونی كتێبە تازەكەیەوە (سیستمی جیهانی) لە ئامۆژگای پەیوەندییەكانی دەرەوە بۆی رێكخرابوو، راشكاوانە هەڵوەستەی لەسەر ئەم پرسە كردو ئاماژەی بەوە كرد، كە كێشەكە رووخانی رژێمی ئەسەد نییە، وەك هەندێك دەوڵەت جەختی لەسەر دەكەنەوە، لەبەر ئەوەی نازانین دوای رووخانی رژیمی ئەسەد چ سیستمێك لە سووریا بوونی دەبێت. مایكل نایت -یش لە ئامۆژگای واشنتۆن كە لە سەرەتای 2015 توێژینەوەیەكی قووڵی بە ناونیشانی (دوای داعش: بەحزبوڵاكردنی عێراق) لە سەر بارودۆخی عێراقی دوای داعش نووسیوە، لەم دیراسەتەدا پڕۆفیسۆر نایت راشكاوانە جەختی لەسەر ئەوە كردۆتەوە كە ئەگەر ئەمریكا شەڕی داعشیش بباتەوە، ئەوا عێراق دەدۆڕێنێت، لە بەر ئەوەی عێراقی دوای داعش، دەبێتە باشووری لوبنانێكی دیكە بۆ حزبوڵایەكی دیكە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر رژێمی ئەسەد لە سووریا بڕووخێنن، ئەوا رژێمێكی سەركوتكار دەگۆڕێت بۆ رژێمێكی تیرۆریست، ئەگەر لە عێراقیشدا داعش تێكبشكێندرێت، ئەوا حزبوڵایەكی دیكە دروست دەكەن، دیارە حزبوڵاش بە هەمان شێوە لە چاوی رۆژئاوادا تیرۆریستە.
كەواتە ئەمە بەرەو راستییەكی دیكەمان دەبات، ئەویش ئەوەیە لە ناو سنوور و سیستمی ئەو مۆدێلە كۆنەی دەوڵەتدا، هیچ كێشەیەك چارەسەر ناكرێت، بەڵكو دەست بۆ چارەسەری هەر كێشەیەك دەبەیت، كێشەیەكی گەورەتر بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
پشتگیری سەربازی ئەمریكا و رۆژئاوا
تەنیا لەگەڵ پێشمەرگە ئاكامی هەبووە
یەكێك لە لایەنە ئەرێنییەكانی كابینەكەی د.عەبادی ئەوە بوو، وەزیری دارایی درا بە هاوپەیمانی كوردستانی، ئەم وەزارەتە لەگەڵ ئەوەی قاسەیەكی بەتاڵ بوو لەم كابینە تازەی حكومەتی عێراقدا، بەڵام هەندێك راستی ئاشكرا كرد، كە پێشتر بە هەماهەنگی نێوان وەزیری دارایی پێشوو و نوری مالیكی پەرەدەپۆش كرابوون و كەم كەس دەیزانی، عێراق چەند یەدەگی دارایی هەبووە. بەهەرحاڵ وەك ئاماژەی پێدەكرێت، عێراق لە سەرووی 70 ملیار دۆلار یەدەگی هەبووە و لە ساڵی 2014 شدا تەنیا بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان كە زیاتر لە 15 ملیار دۆلار بووە، نەنێردراوە، ئەمە بێجگە لە زیاتر لە 100 ملیار دۆلار كە بودجەی حكومەتی عێراق بووە و راستەوخۆ لەلایەن سەرۆك وەزیرانەوە مامەڵەی لەگەڵ كراوە!
لەماوەی ساڵانی 2013- 2014 نوری مالیكی بەردەوام لەچەند سەرچاوەیەكەوە وەك ( رووسیا، ئەمریكا و ئێران) خەریكی كڕینی چەك بووە، لە دوای دەركەوتنی داعش و داگیركردنی موسڵ و تكریت و بەشێكی دیالە و پارێزگای ئەنباریش، ئایەتوڵا سیستانی مەرجەعییەتی گەورەی شیعە لە نەجەف (نەفیرعام)ـی راگەیاند و لەسەر داواكەی ئەو بە دەیان جۆر چەكداری حەشدی شەعبی دروستكراون و وەك سوپای شیعە مامەڵەیان لەگەڵ كراوە، لەلایەن كۆماری ئیسلامی ئێرانیشەوە هەموو جۆرە چەك و یارمەتییەكیان بۆ ناردراوە و تەنانەت وەك راوێژكاری سەربازیش لەلایەن كۆماری ئیسلامییەوە هاوكاری كراون، لەو كاتەوەش كە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بڕیاری داوە هاوكاری عێراق بكات، ئەوا ئەوەندەی هاوكاری سەربازیی عێراق لە هەموو روویەكەوە كراوە، زۆر كەمتر هاوكاری پێشمەرگە كراوە. بۆ نموونە ئەگەر 100 تانك بۆ عێراق هاتبێت و بڕیار بووبێت عێراق 25%ی بنێرێت بۆ پێشمەرگە، ئەوا عێراق زۆر لەو بڕەش كەمتری ناردووە. ئەمە لە كاتێكدا بەپێی قسەی هەموو راوێژكارە سەربازییەكانی ناوخۆ و دەرەوە، ئەو بەرەیەی پێشمەرگە لەگەڵ تیرۆریستانی داعش بە درێژایی زیاتر لە 1500 كیلۆمەتر (لە كۆبانێ تا جەلەولا) شەڕی تێدا كردووە، زۆر زیاتر بووە لەو بەرەی كە حەشدی شەعبی و سوپای عێراق لەگەڵ داعش شەڕیان تێدا كردووە، هەندێك بەرەی شەڕیش كە لەگەڵ پێشمەرگە هاوسنوور بوون، پێشمەرگە هاوكاری سوپای عێراق و حەشدی شەعبیشی كردووە.ئەم خستنەڕووە لە پێناوی ئەوەیە بپرسین: بۆچی ئەو سەركەوتنانەی پێشمەرگە لە ماوەی چوار مانگدا بە سەر تیرۆریستانی داعش بە دەستی هێنا و تەواوی ناوچەكانی كوردستانی لە تیرۆریستانی داعش پاككردەوە، بەڵام سوپای عێراق و حەشدی شەعبی بە هاوكاری كۆماری ئیسلامی ئێران و حزبوڵای لوبنانی لەسەر زەوی نەیانتوانی ئەو سەركەوتنانە بەدەست بهێنن؟ ئەم پرسیار و بەراوردكارییە بۆ ئەوە نییە هاوكارییە سەربازییەكانی ئەمریكا و دەوڵەتانی ئەوروپا بۆ پێشمەرگە بەكەم سەیر بكەین، لەبەر ئەوەی ئەو هاوكارییە سەربازییانە رۆڵێكی كاریگەریان لە سەركەوتنەكانی پێشمەرگە گێڕاوە و جێگەی سوپاس و ستایشە، بەڵام ئەم بەراودكارییە لە پێناوی ئەوەیە كە ئەم پرسیارە بخەینەڕوو: بۆچی هاوكاریكردنی حەشدی شەعبی و سوپای عێراق زۆر لە پێشمەرگە زیاتر بووە، بەڵام ئاكامی نەبووە؟ هەر بۆ نموونە ئەگەر تەنیا سەیری رووداوەكانی هەفتەی رابردوو بكەین، دەبینین بەشی زۆری ئەو شوێنانەی حەشدی شەعبی و سوپای عێراق لە تیرۆریستانی داعش رزگاریان كردبوو، بەتایبەتی لە بێجی و ئەنبار، داعش جارێكی دیكە چووەوە ئەو شوێنانە و بە سەختی دەستی لێیان وەشاندەوە، مەزندەكانیش بەو ئاستەن كە شەڕی نێوان داعش و سوپای عێراق و حەشدی شەعبی لە بازنەیەكی بەتاڵی گرتن و لێسەندنەوە (كر وفر) دەبێت، وردبوونەوە لەم بەراوردكارییە دەمانباتەوە بۆ ناو ئەو بازنەیەی كە هەریەكە لە هێزی پێشمەرگەی كوردستان لەلایەك و سوپای عێراق و حەشدی شەعبی لەلایەكی دیكە شەڕی تێدا دەكەن. بۆ ئەو میتۆدی بیركردنەوەیەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان و سەرۆكەكەی لە شەڕی داعشدا پیادەی دەكەن، كە شەڕێكە لە پێناوی ئازادكردنی خاكێكدا كە تیرۆریستانی داعش زۆر دڕندانە هێرشیان كردۆتە سەر و ئەو خاكەكەش خاكی كوردستانە. بۆیە كوردستانییان هەموویان پێكەوە هێزی پێشمەرگەی كوردستان وەك سوپای پارێزەری خۆیان سەیر دەكەن و ئامادەن لە ریزەكانی پێشمەرگە خۆیان بە كوشت بدەن، پاش ئەوەشی كە هێزی پێشمەرگەی كوردستان ئەو ناوچانە ئازاد دەكاتەوە، هەمان ئەو خەڵكانە خاوەنی ئەو خاكەن كە پێشتر لە سەری بوون و خۆیان دەبنەوە بە خاوەن ماڵ، ئەگەر سەیری شەڕەكانی سوپای عێراق و حەشدی شەعبی بكەین، هەست دەكەین ئەوانەشی كە لەناو ئەو سوپایە و ناو هێزەكانی حەشدی شەعبین، وەك سوپای وڵاتێك دژی تیرۆریستان شەڕ ناكەن، بەڵكو وەك سوپای تائیفەیەك دژی تائیفەیەكی دیكە شەڕ دەكەن، لەمەش زیاتر ئامانج لە شەڕەكە ملكەچپێكردنی تائیفەیەكە بۆ دەسەڵاتی تائیفەیەكی دیكە و ئەمەشمان بە ئاشكرا لە شەڕەكانی تكریت و بێجی و پارێزگای ئەنبار بینی. زیاد لەمەش سەرۆك هۆزەكانی عەرەبی سوننەش راستەوخۆ لە شاشەی تیڤییەكانەوە ئەوەیان نەشاردەوە كە لەگەڵ ئەوەی ئەوان شەڕی داعشیشیان كردووە، بەڵام لەلایەن عێراقەوە چەكیان پێنەدراوە، ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی لە شەڕەكە بكشێنەوە. لەلایەكی دیكەوە لەبەر ئەوەی تیرۆریستانی داعش لەم بۆشاییە سیاسییەی حكومەتی بەغدا لە پەراوێزكردنی سوننە دروستی كردووە، بە ئاسانی توانیویانە لە شەڕەكاندا رقی تائیفی وەك چەكێكی مەعنەوی و بەهێز دژی سوپای عێراق و حەشدی شەعبی بەكاربهێنن.
ئەم ئاكامەی كە لەناو بەرەكانی شەڕەوە بەدەركەوتوون، هەتا ئێستا لەسەر ئاستی سیاسی و دیپلۆماتی، وەك خۆی دیراسەتی لەسەر نەكراوە و لەبەرچاو نەگیراوە، ئەوەی زیاتر لەبەر چاو گێراوە، ئەوەیە كە گوایە گۆڕینی شێوازی هاوكاریكردنی هێزی پێشمەرگە و عەرەبی سوننە بە چەك و كەرەستەی سەربازی بە شێوەیەكی سەربەخۆ و بێ گوێدان بە بەغدا، دەبێتە هەڕەشە بۆ سەر یەكپارچەیی عێراق!! ئەمە لە كاتێكدا ئێستا لە سەر ئاستی ناوەندەكانی فیكر و لێكۆڵینەوەی سیاسی، بەشێكی زۆریان گەیشتوونە ئەو قەناعەتەی كە ئەو سیستمەی دەوڵەتی عێراق و تەواوی دەوڵەتانی ناوچەكە و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی لەسەر دامەزراوە، خۆیان وەك سیستم سەرچاوەی كێشە و ئاژاوە و شەڕە خوێناوییەكانن و هەتا هەوڵەكانیان بۆ پاراستنی ئەو سیستمە سەقەتە بەردەوام بێت، ئەوا شەڕ و ئاژاوە و ناسەقامگیریش بەردەوام دەبێت، لەسەر ئاستی كۆی سیستمی جیهانیش، ئەگەر ئەم سیستمە كۆنەی دەوڵەت دووبارە داهێنانەوەی تێدا نەكرێت، ئەوا سیستمی نێودەوڵەتی لە بری ئەوەی بۆ قۆناخی تازە و شایستەی سەدەی بیست و یەك هەنگاو هەڵبگرێت، دەگەڕێتەوە بۆ پێش ویستفاڵیا و پێش دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی.
دروستكردنی دەوڵەتێك توانای وەڵامدانەوەی هەبێت كوردستان وەك نموونە
كیشۆر مەهبوبانی راگری قوتابخانەی (لی كوان یو) بۆ سیاسەتی گشتی لە سەنگافورا، لە كۆڕێكیدا لە زانكۆی هارڤارد بە ناونیشانی (چی دەبێت ئەگەر چین بووە ژمارە یەك لە جیهاندا؟) ئاماژەی بەوە كردووە، ئەمریكا لە ئێستادا ئەو یاسایانەی خۆی لە دەرەوەی ئەمریكا بە سەر وڵاتان و كۆمپانیاكاندا جێبەجێ دەكات. هەر بۆ نموونە: بانكی ستاندەر چارتەری بەریتانی بە 360 ملیۆن دۆلار سزا داوە، لەبەر ئەوەی مامەڵەی لەگەڵ ئێران كردووە، لەكاتێكدا بانكی ناوبراو نە یاساكانی بەریتانیا و نە بڕیاری ئەنجوومەنی ئاسایشیشی تایبەت بە سزاكانی سەر ئێرانی پێشێل كردووە، ئەم ئاماژەی مەهبوبانی بۆ شێوازی مامەڵەی ئەمریكا لە رووی ئابوورییەوە لەگەڵ وڵاتان و كۆمپانیاكان لەسەر ئاستی جیهان، ئاماژەی ئەوەی لێدەخوێندرێتەوە، بەوەی ئەمریكا دەیەوێت یاسای وڵاتەكەی جێگەی بڕیارەكانی ئەنجوومەنی ئاسایش بگرێتەوە، واتە هەروەك چۆن هاووڵاتیان و كۆمپانیاكانی ئەمریكا ملكەچی ئەو یاسایانەن، بەهەمان شێواز دەبێت، وڵاتان و كۆمپانیاكانی جیهانیش پابەندی بن! پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئەگەر ئەم ئاراستەیەی ئەمریكا بەم شێوەیە بەردەوام بێت، كاردانەوەی وڵاتانی گەورەی وەك رووسیا و چین و تەنانەت بەریتانیاش چۆن دەبێت؟ بێگومان وەك هەموو پسپۆڕان ئاماژەی پێدەكەن، لە بری ئەوەی پێوەندی ئابووری لەسەر ئاستی جیهان لە نێوان كۆمپانیاكان و دەوڵەتان، پێوەندییەكی پشت بە یەك بەستن (interdependent) بێت، دەگۆڕێت بۆ لێكدووركەوتنەوە و رەتكردنەوەی ئەو دامەزراوە نێودەوڵەتییانەی كە لە بواری بازرگانی و ئابووری، هەموو جیهان پێكەوە كۆدەكاتەوە. ئەم ئاماژەیەی كیشۆر مەهبوبیان ئەوەی لێدەخوێندرێتەوە، ئەگەر سیستمی جیهانی لە سەر ئاستی سیاسی و جیۆپۆلۆتیكی بەرەو ئاڕاستەی لێكترزان بڕوات، ئەوا لەسەر ئاستی جیۆئیكۆنۆمی واتە جوگرافیای ئابووریش بەرەو لێكترازان دەچێت. هەربۆیە ئەگەر دەوڵەت و دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان لەسەر ئاستی سیاسی و جیۆپۆلیتكی دووبارە پێویستی بە داهێنانەوەی چەمك و مانای تازە هەبێت، ئەوا لەسەر ئاستی جیۆئیكۆنۆمیش بە هەمان شێوە دەبێت. ئەو سیستمی نوێیە جیهانیەی ئەمریكا (لە سەردەمی بوشی باوك) لە دوای رووخانی دیواری بەرلین رایگەیاند، ئامانجی ئەوە بوو حوكمڕانییەكی گڵۆباڵی لە جیهاندا دروست بكات، بەڵام ئەو حوكمڕانییە گڵۆباڵییە هەر نەهاتەدی، لەبەر ئەوەی قۆناخی تازە داوای گۆڕانكاری پێویست لە جیۆپۆلتیك و جیۆئیكۆنۆمی دەكات.
ئەگەر لەناو گۆڕانكارییە پێویستەكانی جیۆپۆلیتیك و جیۆئیكۆنۆمیی جیهاندا، سەیری پێگەی ئێستای كوردستان بكەین و لەو روانگەیەوە بیخوێنینەوە كە جیهان وەك توخمێكی سەرەكی لە هەر دوو هاوكێشەكە لێ دەڕوانێت و مامەڵەی لەگەڵ دەكات، ئەوا زۆر بە ئاسانی دەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە بڵێین: راستە كوردستان وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆی خاوەن سەروەریی ئەندام لە رێكخراوی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان سەیر ناكرێت، بەڵام لە ئەمری واقیعدا وەك ئەو دەوڵەتە مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت كە توانای وەڵامدانەوەی تەحەددییە سیاسی و ئابوورییەكانیشی هەیە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو دەوڵەتەی جیهان بەدوایدا وێڵە بۆ ئەوەی بتوانیت لە ئاستی تەحەددی جیۆپۆلیتكی و جیۆئیكۆنۆمی توانای وەڵامدانەوەی هەبێت، ئەوا نموونەی ئەو دەوڵەتە بە كردەیی بوونی هەیە و دەبێت جیهان پشتگیری لێ بكات.
ئەگەر واقیعی ئێستای كوردستان لە ناو لێكترازانی جیۆپۆلیتكی جیهان سەیر بكەین، ئەوا راشكاوانە بەچاوی خۆمان دەبینین كە كوردستان لەناو جیۆپۆلتیكی تازەی ناوچەكە، پێگەیەكە نەك بە ئاسانی دەستكاری ناكرێت، بەڵكو جیهان خەریكە بە تەواوەتی لەو راستییە تێدەگات، ئەم پێگە تازەیە لە ناو جیۆپۆلیتیكی ناوچەكە و جیهاندا پێویستی بە هاوكاری و رێزلێگرتن هەیە، لە بەر ئەوەی ئەو دەوڵەتەی وەك ئەمری واقیع لە سەر بەشێكی جوگرافیای كوردستان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بوونی هەیە، ئەو دەوڵەتەیە توانای تیكشكانی تیرۆریستانی داعش و قاعیدەی هەیە و ئەو سیستمی حوكمڕانییەی لەم دەوڵەتە پیادە دەكرێت، توانای دابینكردنی سەقامگیری تەواوی ئەو خاكەی هەیە كە حوكمڕانی لەسەر دەكات و لەسەر ئەو خاكەشی كە پێكهاتەیەكی فرەئاینی و نەتەوەیی جیاواز دەژین و فرەیی سیاسی تا ئەو پەڕی بوونی هەیە، دەتوانن پێكەوە بژین و وێڕای هەموو جیاوازییەكان و دەستێوەردانە ئیقلیمییەكان، بەڵام هەموو پێكهاتەكان، كوردستان بە وڵاتی خۆیان دەزانن، هەر بۆیە پشتگیری جیهان هە لە ئوستڕاڵیا تا رووسیا و یەكێتی ئەوروپا و ئەمریكا بۆ ئەم پێگە جوگرافییە، بۆ ئێستای جیهان زۆر لە دانپێدانانی نەتەوە یەكگرتووەكان و بوون بە ئەندام لە نەتەوە یەكگرتووەكان گەورەترە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەم مۆدێلی دەوڵەتەی ئێستا كە لە كوردستان خەریكە بە تەواوەتی دروست دەبێت، بەردی بناخەی ئەو دەوڵەتە دەبێت كە توانای وەڵامدانەوەی تەحەددییەكانی سەدەی بیست و یەكەمی هەبێت، كە لە هەموویان گرنگتر تێكشكانی تیرۆریستان و پێكەوەژیانی گشت ئاین و نەتەوە جیاوازەكانە، لەلایەكی دیكەوە ئەگەر لە سەر گۆڕانگاری جیۆئیكۆنۆمی سەیری پێگەی كوردستان بكەین وەك مۆدێلی دەوڵەتێكی تازە، ئەوا هەموو جیهان بە چاوی خۆی دەبینێت چۆن كوردستان لە ناو جوگرافیای ئابووریی جیهان و وەك دەوڵەتێكی خاوەن سەرچاوەی سروشتی جێگەی خۆی گرتووە، لەم لایەنەوە كرانەوەی جیهان لە جیۆئیكۆنۆمی گەورەترە لە كرانەوەی لەسەر ئاستی گۆڕانكاری جیۆپۆلیتیكی، هەر بۆیە هیچ سەیر نییە، حكومەتی فیدڕاڵی عێراق یاسای نەوت و گازی نییە، بەڵام هەموو جیهان بە كۆمپانیاكانی دەرهێنانی نەوت و راكێشانی بۆریی نەوت و فرۆشتنی نەوتەوە، بە ئاشكرا لەگەڵ یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان مامەڵە دەكەن، تەنانەت حكومەتی فیدڕاڵیی بەغدا كە هەموو شێوازێكی گرتەبەر بۆ ئەوەی لە چوارچێوەی سیستمە كۆنەكەی دەوڵەتی عێراقدا پێگەی كوردستان لە جوگرافیای ئابووری جیهاندا نەهێڵێت، بەڵام چونكە جیهان بەرەو ئاڕاستەیەك هەنگاو هەڵدەگرێت، سەرەنجام مۆدێلی دەوڵەتی كوردستان پەسەند دەكات، ئێستا بەغدا خۆی دانی بەوەدا ناوە، نەوتی كوردستان بە رێگەی بۆرییە نەوتەكانی كوردستان بفرۆشرێت، لەمەش سەیرتر ئەوەیە هەر كۆمپانیای سۆمۆ وەك كۆمپانیای بە بازاڕكردنی نەوتی عێراق، خۆی نەوتی كوردستان وەردەگرێت و دەیفرۆشێت.
هەڵوەستەكردن لەسەر ئەم لایەنەی تەنگژەی دەوڵەت و سیستمی جیهانی، ئاستی قسەكردن و وتووێژی لەسەر ئایندەی دەوڵەت لە جیهاندا بردۆتە ئاستێكی دیكە، راستە كوردستان لەناو سیستمە كۆنەكەدا دەوڵەت نییە، بەڵام بە هەر سیستمێك ئەم جیهانەی ئێستا رێكبخرێتەوە، بە ناچاری پێشوازی لە دەوڵەتی ئێستای كوردستان دەكات.