ناوچەیەكی فاشیل لە سەروبەندی خۆپێناسەكردنەوەی سیاسی و جوگرافیدا

«لە پێنج ئیدارەی جیاوازی ئەمریكادا كارمكردووە، لە ماوەی هەریەك لەو ئیدارانەدا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست یەكێك بووە لە كێشە سەرەكییەكانی هەر پێنج ئیدارەكە، بەڵام ئەمجارە ئیدارەی ئەمریكا رووبەڕووی زنجیرەیەك كێشە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆتەوە، كە هەریەكەیان بە تەنیا هێندەی هەموو كێشەكانی پێشتری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت، هەر بۆ نموونە ئەگەر تەنها سەیری كێشەی سووریا بكەین، دەبینین تەنها ئەم كێشەیە خۆی لە خۆیدا كارەساتێكی ستراتیژیی مرۆیی زۆر گەورەیە، ئەمەش مانای ئەوەیە دەبێت ئەم ئیدارەیە لەگەڵ كۆمەڵێك كێشە و تەحەددی جیاوازیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست مامەڵە بكات، ئەگەر لەم روانگەیەوە سەیری كێشەكان بكەین، هەست دەكەین كێشەكان تەنها پەیوەست نین بە دەوڵەتی فاشیلەوە، بەڵكو پەیوەستن بە سیستمی دەوڵەتەوە. هۆكاری سەرەكی لەم پرسەدا تەنها مەترسیی تیرۆریستانی داعش نییە، بەڵكو مەترسیی ئێرانیشە، ئێستا مەترسیی سەرەكی عەرەبستانی سعودی پرسی چەكی نیوكلیاری ئێران نییە، بەڵكو شەڕی بەوەكالەتی شیعەیە لە سووریا و لوبنان و بەحرێن و یەمەن. ئەمەش مانای ئەوەیە سعودیە بە شەڕێكی بەوەكالەت دەورەدراوەو دەیەوێت ئەو شەڕە لەخۆی دووربخاتەوە».
دینیس رۆس
ئامۆژگای واشنتۆن بۆ دیراساتی رۆژهەڵاتی نزیك
1ی نیسانی 2015



هەوڵدان بۆ تێگەیشتن
لە ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست
تێگەیشتن لەو ئاژاوە و پاشاگەردانییەی ئێستا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەخۆیەوە دەیبینێت كارێكی ئاسان نییە، ئەمەش نەك هەر بۆ رۆژنامەنووس، یان چاودێرێك لە سەر ئاستی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵكو لە سەر ئاستی ناوەندەكانی فیكر و توێژینەوەی جیهان و هەروەها لەسەر ئاستی ناوەندەكانی سیاسەت دروستكردن و بڕیار دروستكردن لە خودی ئەمریكاشدا، ئێستا ئەم ناوچەیە بە تەنگژەیەكدا تێدەپەڕێت كە لە دوای ساڵی 1979 پاشاگەردانیی وای بە خۆوە نەبینیوە، دیارە ئەمەش بەو مانایەی دوای رووخانی رژێمی شای ئێران و هاتنی كۆماری ئیسلامی و بە بارمتە گرتنی ئەندامانی كونسوڵخانەی ئەمریكا لە ئێران و پاشان شەڕی عێراق – ئێران بۆ ماوەی 8 ساڵ و شەڕی ناوخۆی لوبنان كە بە خراپترین ماوەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دادەنرێت لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە، بەڵام پاشاگەردانیی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەو كاتەش زیاترە و تەواوی ناوچەكە لەسەر هەموو ئاستەكانی سیاسی، جوگرافی، ئیتنی و ئایینی، لە سەروبەندی وەرچەرخانێكی گەورەدایە و هەموو ئەو ئاستانەش چاوەڕوانی گۆڕانكاریی گەورەیان لێدەكرێت. سەبارەت بە مەترسیی ئەم كێشە و تەحەددییانە سەنتەری وۆردۆ ولسن بۆ دیراساتی ستراتیژی لە مانگی كانوونی دووەمی 2015 پەنێلێكی بە ناونیشانی: (ساڵێكی پرتەنگژە . رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ساڵی 2015) گرێدا، لەم پەنێلەدا خاتوو رۆبن رایس رۆژنامەنووس و شرۆڤەوانی سیاسەتی دەرەوە و گەورە تۆێژەری ئامۆژگای ناوبراو كە بە شێوەیەكی مەیدانی سەردانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كردبوو، بەمجۆرە باسی بارودۆخی ئەم ناوچەیەی كردووە: «چەندین ساڵە باسی چەمكی دەوڵەتی فاشیل لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكرێت، بەڵام دوای ئەم سەردانەم بۆ چەندین وڵاتی ناوچەكە، باسی هەرێم، یان ناوچەی فاشیل دەكەم و ئێستا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تێكڕا بۆتە ناوچەیەكی فاشیل، هەر بۆ نموونە: جەزائیر لە سەروبەندی وەرچەرخانێكی سیاسیی گەورەدایە، راستە لە تونس هەڵبژاردن كراوە، بەڵام زیاتر لە 3000 هاووڵاتی تونس لە ناو چەكدارانی داعشن و رێگری لە 9-10 هەزار كەسی دیكە كراوە، لە میسر هەست دەكەین دەسەڵات بەرەو دەسەڵاتی تاكەكەس دەچێت، لەیەمەن بارودۆخەكە شڵەژاوە و حكومەت دەسەڵاتی كۆنتڕۆڵكردنی نییە، شای عەرەبستانی سعودیە نەخۆشە و ناتوانێت كاروبارەكان بەڕێوەببات و ئەو وڵاتەش لە وەرچەرخانێكی گەورەدایە، لیبیا دەوڵەتێكی فاشیلە و لەناو شەڕێكی ناوخۆی گەورەدایە، ئوردن و لوبنان نوقمی شاڵاوی ئاوارەیەكی زۆر بوون، عێراق و سووریا لەبەریەك هەڵوەشاوە و لەناو ئاژاوەیەكی گەورەدان، هەر بۆیە پێشبینی دەكرێت رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەمساڵ لە ساڵی پار زیاتر رووبەڕووی كێشە و گرفتی گەورەتر ببێتەوە، وای دەبینم لەسەروبەندی ئەوەدایە لەسەر ئاستی سیاسی و جوگرافی پێناسەی خۆی بكاتەوە».
ئەگەر سەرنج بدەینە ئەو واقیعەی كە رۆبن رایت لە 20ی كانوونی دووەمی 2015 خستوویەتەڕوو، تەنها سێ رۆژی جیاوازە لەگەڵ مردنی شا عەبدوڵڵای پادشای سعودیە و هاتنی شا سەلمان، هەروەها تەنها دوو مانگ پێش دەستپێكردنی هاوپەیمانی شاڵاوی پێداگرتن (عاصفە الحزم) كە لەلایەن شا سەلمانەوە بۆ لێدانی حوسییەكانی یەمەن دەستی پێكردووە، ئەم شاڵاوە وەك جیمس جیفری باڵێۆزی پێشووی ئەمریكا لە بەغدا لە رۆژی 1ی نیسانی 2015 ئاماژەی پێكرد، یەكێكە لە رووداوە گەورەكان و هاوشان لەگەڵ رزگاركردنەوەی تكریت بە پشتیوانی هێزە ئاسمانییەكانی ئەمریكا، دوو گۆڕانكاری گەورەن لەسەر ئاستی ناوچەكە. بەتایبەتیش كە ئەمریكا بە تەواوەتی پشتگیری خۆی بۆ هاوپەیمانی شاڵاوی پێداگیری بە سەرۆكایەتی سعودیە دەربڕی، هەروها رێگەی داوە كە میسر بتوانێت چەك بكڕێت، ئەمەش هەمووی مانای ئەوەیە، ناوچەكە لە بەردەم وەرچەرخانێكی گەورە و هەمەلایەن و لە ساتەوەختی هاوپەیمانییەكی هەمەلایەنەشدایە.
ئەوەی جیمیس جیفری وەك دیپلۆماتكارێكی بەئەزموون و شارەزا لە كاروباری ناوچەكە بە ئاشكرا باسی كردووە، ئاماژەیە بەوەی كە سیستمی دەوڵەت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی كەوتۆتە ژێر پرسیارەوە و هاووڵاتیانی ناوچەكەش هیندەی ئینتیمایان بۆ بزاوتە ئیسلامییە توندڕەوەكانی هاوشێوەی داعش و لقەكانی قاعیدە هەیە، هێندە ئینتمایان بۆ دەوڵەتی نیشتمانییان نەماوە، لەمەش زیاتر ناوچەكە بەرەو دابەشبوونێكی مەزهەبگەرایی لە نێوان سوننە و شیعە هەنگاو هەڵدەگرێت، لەلایەكی دیكەوە هەندێك ئاڵۆزكاری بە رادەیەك دروست بووە كە ئەمریكای خستۆتە نێوان دوو دوژمنەوە، هەر بۆ نموونە ئێستا رژێمێكی سەركوتكاری وەك رژێمەكەی ئەسەد لە دژی تیرۆریستانی داعش و بەرەی نوسرە كە سەر بە رێكخراوی ئەلقاعیدەیە شەڕ دەكات، ئەم دوو لایەنە هەردووكیان پێكەوە دوژمنی ئەمریكا و رۆژئاوان، بۆیە لەناو ئەم گێژاوەدا كاتێك دەگەڕێینەوە بۆ مێژووی سیاسیی ئەمریكا لەهەمبەر كێشە و تەنگژەكانی جیهان، ئەوا هەست دەكەین لەو مێژووەدا ئەمریكا هەموو كات پێڕەوی لە چەند پرەنسیپێكی دیپلۆماتی و ئاسایشی كردووە، بەڵام لە ئێستای كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئەم پرەنسیپانە لە ئەولەوییەتی كاركردنی ئیدارەی سەرۆك ئۆباما نابیندرێن. بۆیە لەم لایەنە جیمیس جیفری وەك رێگرتن لە هەڕەشەی هەڵوەشانەوەی سیستمی دەوڵەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست داوا دەكات ئیدارەی سەرۆك ئۆباما هەنگاوی پێویست بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم تەحەددییانە بەمجۆرە بگرێتەبەر:
1. پێش هەموو شت دەبێت ئیدارەی ئەمریكا هەموو توانای خۆی بخاتە گەڕ بۆ پاراستنی شەرعییەتی دەوڵەتی نیشتمانی لە ناوچەكە.
2. گرنگ و پێویستە وەڵامدانەوەی سەربازی پێویست بەرامبەر هەڕەشە سەربازییەكان هەبن كە ئێستا لە ناوچەكە بوونی هەیە.
3. پێویستە مەزندەی مەترسییەكان بكرێت و بە ئاستی ئەو مەزندانە خۆ ئامادەكردنی بۆ بكرێت.
سەبارەت بەم خاڵانە مەترسیی جیمس جیفری ئەوەیە ئەمریكا كۆمەڵێك خاڵی دیكەی كردۆتە ئەولەوییەتی سیاسەتی خۆی كە بریتین لە:
رێككەوتن لەگەڵ ئێران لەسەر پرسی چەكی نیوكلیاری.
خۆ دوورخستنەوە لە ئۆپەراسیۆنی سەربازی و مەترسی لە قوربانیدان و نەبوونی راویژكاری پێویستی ئەمریكا بۆ مەشق و راهێنانی هێزەكانی عێراق.
ستراتیژیەتی ئەمریكا بەرامبەر تیرۆریستانی داعش بێ ئومیدكردن و لەناوبردنە، بەڵام بەم شێوەی ئێستا ئەم ئامانجە نایەتەدی.
ئەگەر زۆر بە وردی هەڵوەستە لەسەر قسەكانی جفیری بكەین و مەزندەكانی خۆی وەك دیپلۆماتكارێك لەگەڵ ئەولەوییەتی ئێستای سیاسەتی ئیدارەی ئۆباما بەرامبەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەراورد بكەین، ئەوا هەست دەكەین ئیدارەی ئۆباما لە ئێستادا بەرامبەر بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كێشەی دروستكردنی سیاسەت و بڕیاری هەیە، ئەمەش لە بەر ئەوەیە لە مێژووی دیپلۆماسیەتی ئەمریكا هەر كاتێك سەرۆك، یان ئیدارەی ئەمریكا كێشەی دروستكردنی بڕیاری هەبووبێت، پەنا بۆ دوو شێواز براوە، وەك لە ساڵانی 1941-1942 بۆ بەشداریكردنی ئەمریكا لە شەڕی دووەمی جیهانی ئەوا رۆزفەلت پەنای بۆ گەلی ئەمریكا برد، یان دوای رووخانی دیواری بەرلین و شەڕی كوەیت و لوتكەی مەدرید، جۆرج بوشی باوك توانی قۆناخەكان پێكەوە گرێبداتەوە، بەڵام هەتا ئێستا ئیدارەی ئۆباما هیچ كام لەم دوو شێوازەی پیادە نەكردووە.
لەلایەكی دیكەوە و سەبارەت بە ئایندەی عێراق و پرسی سەربەخۆبوونی دەوڵەتی كوردستان، دیارە باڵیۆز جیفری وەك لە مەزندەكانی خۆی ئاماژەی پێكردووە و مەبەستێتی ئیدارەی ئەمریكاش بەو جۆرە ئەولەوییەتی سیاسەتی خۆی دابڕێژێتەوە، بریتییە لە پاراستنی شەرعییەتی دەوڵەتی نیشتمانی، ئەمەش واتە پاراستنی سنوورەكانی ئێستا و رێگرتن لە دروستبوونی دەوڵەتی نوێ كە مەبەستی دەوڵەتی كوردستانە، جیفری راشكاوانە ئەو تەحەددییانە بە چەند پرسیارێكی بێ وەڵام بەمجۆرە ئاماژەی پێدەكات:
چۆن دەتوانین یەكپارچەیی عێراق بپارێزین؟
چۆن دەتوانین وابكەین كورد لە عێراقدا بمێنێتەوە؟
چۆن دەتوانین دەستڕۆیشتوویی ئێران لە عێراقدا كۆنتڕۆڵ بكەین؟
ئەگەر ئەم لایەنەی عێراق بەجێبهێڵین و سەرنجی ئەو هاوپەیمانییە بدەین كە ئێستا وەك پسپۆڕان ئاماژەی پێدەكەن دژی شەڕی بەوەكالەتی مەدی شیعییە لە سووریاوە بۆ لوبنان و بەحرێن و یەمەن، هەست دەكەین دیسان لەناو تەنگەژەكەدا كێشەی پێناسەی دەوڵەت سەرهەڵدەداتەوە كە سێ چەمكی جیاواز لە خۆی دەگرێت، ئەوانیش بریتی دەبن لە:
1. چەمكی دەوڵەت لای داعش، كە درێژكراوەی چەمكی دەوڵەتە لە بیروبۆچوونی ئیخوان موسلمین و سەلەفی وەهابی، بەوەی پێویستە ئوممەی ئیسلامی لە دەوری یەك سەركردە و یەك دەوڵەت كۆببنەوە، كە ئەویش دەوڵەتی ئیسلامییە، داعش لەم خاڵەدا جیاوازە لە ئەلقاعیدە لەبەر ئەوەی ئەلقاعیدە دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی خستبووە دوای لێدانی ئەمریكا و رۆژئاوا.
2. چەمكی دەوڵەت بە مەفهومی ویلایەتی فیقهی لە مەزهەبی شیعەدا، بۆ ئەمەش وەك ئاشكرایە ئەم رەوتە لە سووریاوە بۆ لوبنان و بەحرێن و یەمەن دەست پێدەكات، سەبارەت بە مەترسیی ئەم رەوتە عەرەبستانی سعودی و دەوڵەتانی كەنداو و میسر و ئەندامانی هاوپەیمانی شاڵاوی پێداگیری بە توركیا و پاكستانیشەوە لە مەترسیی دروستكردنی چەكی نیوكلیاری بە مەترسیتری دەزانن.
3. چەمكی دەوڵەت بە مەفهومی عەرەبستانی سعودی و دەوڵەتانی هاوپەیمانی شاڵاوی پێداگیری، ئەم چەمكە بریتییە لەو سیستمە كۆنەی دەوڵەت كە ئێستا بوونی هەیە و بە بەرهەمی رێككەوتنی سایكس پێكۆ دادەنرێت.
سەبارەت بەم سێ چەمكەی دەوڵەت، ئێستا شەڕێكی هەمەلایەن و هاوپەیمانییەكی هەمەلایەن لە پێكداداندان، رەوتی رووداوەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن هیچ كام لەم سێ چەمكە ناتوانن سەقامگیری بۆ ناوچەكە بگێڕنەوە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی ئەمریكا بە شێوەیەكی سەرەكی و جددی پشتگیری مانەوەی چەمكە كۆنەكە دەكات، بەڵام وەك ریچارد هاس و فۆكۆیاما جەختی لەسەر دەكەنەوە، ئەو سیستمە كۆنە چیتر بوونی نەماوە و هۆكاری سەرهەڵدانی دەوڵەتی ئیسلامی داعشیش، ئەوە نییە داعش وەك رێكخراوێك زۆر بەهێزە، بەڵكو هۆكارەكەی ئەوەیە كە دەوڵەتانی نێو سیستمە كۆنەكە فاشیل و لاوازن، سەرەنجامیش وەك رۆبن رایت بە جوانی پێناسەی كردووە، ناوچەكەی سەرتاپا كردۆتە ناوچەیەكی فاشیل و پاشاگەردانییەكی سەرتاسەری تیا بەدی دەكرێت.
رێككەوتنی نێوان ئێران و ئەمریكا
وەرچەرخان لەسەر ئاستی ناوچەكە
رێككەوتنی ئەمریكا و ئێران لە سەر پرسی چەكە نیوكلیارییەكانی ئێران، لە زۆر رووە لە رێككەوتنی نێوان عێراق و ئێرانی ساڵی 1988 دەچێت لە چوارچێوەی بڕیاری 598ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، ئەمەش بەو مانایەی لە ساڵی 1988 كاتێك كۆماری ئیسلامی ئێران بە بڕیاری 598 بۆ راگرتنی شەڕ لەگەڵ عێراق رازی بوو، كە وەك خۆیان دەڵێن «خواردنەوەی پەرداخێك ژەهر» بوو، نەك رازیبوون بە رێككەوتنەكە، لە ئێستاشدا ئەم رێككەوتنە بۆ ئەمریكا وەك پڕۆفیسۆر كینس پۆلاك راوێژكاری پێشووی ئاژانسی هەواڵگری ئەمریكا لە كتێبی (بیرلێنەكراوە.. Unthinkable) باسیكردووە، ئەمریكا بێجگە لە بژاردەی رێككەوتن رێگەچارەیەكی دیكەی لەبەردەمدا نەبووە، ئەویش لەبەر دوو هۆكار:
1. ئەمریكا ناتوانێت هێرشی سەربازی بكاتە سەر ئێران و كوورە ئەتۆمییەكانی لەناو بەرێت.
2. ئەمریكا لە ساڵی 1979 تا ئێستا سیاسەتی ئیحتواكردنی ئێرانی پیادە كردووە، ئەم سیاسەتە لەگەڵ ئەوەی سوودی هەبووە، بەڵام نەیتوانیوە ئێران لە پەرەپێدانی نیوكلیاری رابگرێت.
ئەم دەستنیشانكردنەی پۆلاك بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ پرسی پەرەپێدانی پڕۆژەی نیوكلیاری ئێران چەند خاڵێكی گرنگی شاراوە ئاشكرا دەكات، ئەویش ئەوەیە ئایا پڕۆژەی نیوكلیاری ئێران دەبێتە هەڕەشەیەكی راستەوخۆ بۆ عەرەبستانی سعودی؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا پۆلاك پێیوایە پڕۆژەی چەكە نیوكلیارییەكانی پاكستان بە پارەی سعودیە بونیادنراون، ئەمەش راشكاوانە مانای ئەوەیە چەكە نیوكلیارییەكانی پاكستان وەك چەكی نیوكلیاری عەرەبستانی سعودیە وان، هەروەك چۆن دوای شاڵاوی پێداگیریش بە سەركردایەتی سعودیە، پاكستان رایگەیاند هەر مەترسییەك بكەوێتە سەر سعودیە بە ترسناكترین شێوە وەڵام دەدرێتەوە، ئەم پێكەوە گرێدانەوەی پۆلاك بەوەی چەكە نیوكلیارییەكانی پاكستان وەك چەكی نیوكلیاری سعودیە وان، جارێكی دیكە قسەكانی دینیس رۆس دیپلۆماتكاری ئەمریكی پشتڕاست دەكاتەوە كە رۆژی چوارشەممەی رابردوو لە ئامۆژگای واشنتۆن بۆ دیراساتی سیاسەتی رۆژهەڵاتی نزیك ئاماژەی پێكردو گوتی: «سعودیە لە چەكە نیوكلیارییەكانی ئێران ناترسێت، ئەو لەو شەڕی بەوەكالەتە دەترسێت كە لە یەمەنەوە بۆ كەنداوی عەقەبەی ئەردەنی دەورەی داوە، سعودیە لە ئێستادا مەبەستێتی ئەو شەڕە بەوەكالەتە لە خۆی دووربخاتەوە». كەواتە ئەم رێككەوتنەی نێوان ئەمریكا و ئێران لەسەر پرسی پڕۆژەی نیوكلیاری ئێران كە ئێستا كۆماری ئیسلامی ئێران وەك سەركەوتنێكی گەورە بۆ خۆی هەژماری دەكات، تەنها وەرچەرخان نییە لە پەیوەندییەكانی نێوان ئێران و ئەمریكادا، بەڵكو وەرچەرخانیش دەبێت لە هاوسەنگیی هێز و پارسەنگی هێز لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەم هاوكێشە تازەیەش كە ئیسڕائیل ترسی ئەوەی هەیە ئەمریكا نەتوانێت وەك پێویست جڵەوگیری بكات و هەڵوێستی لەبارەوە وەربگرێت، ئەو لێدوانانەی لێكەوتۆتەوە كە ئیسڕائیل بە ئاشكرا ئاماژە بۆ ئەوە دەكات ئامادەیە هەر كاتێك بیەوێت هێرش بكاتە سەر پڕۆژەی نیوكلیاری ئێران، بەڵام سەبارەت بەم بانگەشە ئیعلامییانەی ئیسڕائیلیش پسپۆڕان و چاودێرانی سیاسی لەسەر ئاستی ناوەندەكانی توێژینەوە لە ئەمریكا و بە وانەشی كە خۆیان بە پرۆئیسرائیل دەزانن، ئەوان لەو بڕوایەدان ئیسڕائیل لە ئێستادا ناتوانێت هێرشی سەربازی بكاتە سەر ئێران، مێژووی شاڵاوەكانی ئیسڕائیلیش بۆسەر عێراق لە 1981 و سووریا لە 2007 ئەوە ئاشكرا دەكەن، ئەگەر ئیسڕائیل نیاز، یان توانای لێدانی سەربازی لە ئێرانی هەبوایە، قەت ئاشكرای نەدەكرد و شاڵاوەكەی دەكرد، پێش ئەوەی هیچ لایەك هەستی پێ بكات.
لەم هاوكێشە ئاڵۆزەدا كە هەتا ئێستا ئاراستەی رووداوەكان بەرەو ئەوە دەچن ناوچەكە بەسەر هەر دوو مەزهەبی شیعە و سوننە دابەش ببێت و مەترسیی شەڕێكی گەورەی مەزهەبی و خوێناویش لە ئارادایە، پێشبینی ئەوە دەكرێت بێجگە لە ئەمریكا و رۆژئاواش، دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی سوننە مەزهەب بیر لە قۆناخی دوای داعش لە سووریا و عێراق بكەنەوە، ئەمەش لەو روانگەیەوە، داعش كاردانەوەیە بۆ مەترسییە ئیقلیمییەكان، راشكاوانەتر مەترسیی سوننە بەرامبەر بە ئێران. هەروەها ئەوانەشی كە كار لەسەر رەوتی رێكخراوە تیرۆریستییەكانی داعش و ئەلقاعیدە دەكەن، هۆكاری جیابوونەوەی داعش لە ئەلقاعیدە بۆ تێڕوانینی داعش بۆ دەوڵەتی ئیسلامی و خەلافەتی ئیسلامی لە بیروبۆچوونی ئەلقاعیدە دەگەڕێننەوە، لەبەر ئەوەی لە سەرەتای پەیدابوونی دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی لە 2006 لە لایەن رێكخراوی ئەلقاعیدە (لقی عێراق)، سەركردەكانی قاعیدە بەتایبەتی ئەیمەن زەواهیری و عەتاڵا لیبی و سەیف عەدل لەگەڵ ئەبو موسعەبی زەرقاوی دوای ئەویش لەگەڵ ئەبو حەمزەی موهاجیر لە وتووێژدا بوون، راستە ئەلقاعیدە لەگەڵ ئەوە بوو كە دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراقدا رابگەیەندرێت بە مەرجێ ئەولەوییەتی دەركردنی سوپای ئەمریكا بێت، ئینجا دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی و پاشان فراوانكردنی جیهاد لە ناوچەكە و خۆئامادەكردن بۆ لێدانی ئیسڕائیل، بەڵام سەركردەكانی قاعیدە لە عێراق بۆچوونیان بەو جۆرە بووە كە مەترسیی سەرەكی شیعەیە و دەبێت شیعە پاكتاو بكرێت، ئەوان پێیانوایە شیعە لە عێراق كەمینەیە نەك زۆرینە و ئەگەر ئێستاش زۆرینە بێت، بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە بەشی زۆری شیعەی ئێستا سوننە بوون و مەزهەبی خۆیان گۆڕیوە، راشكاوانەتر لەمە، سەركردەكانی قاعیدە دژی ئەوە بوون ئەولەوییەتی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق كە دوای حوزەیرانی 2014 بووە دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام، پاكتاوی شیعە بێت، بەڵام ئەگەر بە دیوێكی دیكە سەیری بكەین، وەك دینس رۆس ئاماژەی پێدەكات، ئەم حاڵەتە وەك كاردانەوەیەك بۆ مەدی شیعە لە ناوچەكە سەیر دەكرێت، هەر ئەمەش وایكردووە، كە لەسەر ئاستی ئیقلیمی و دەوڵەتانی ناوچەكە، هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی تیرۆریستانی داعش وەك پێویست پتەو نەبێت.
كەواتە لەم حاڵەتەدا ئەولەوییەتەكان لەسەر ئاستی سیاسەت و ستراتیژیی ناوچەكە لە بەردەم گۆڕانكارییەكی گەورەدایە، بەتایبەتیش وەك رەجەب تەیب ئەردۆگانی سەرۆكی توركیا راشكاوانە پەیامە توندەكانی ئاراستەی ئێران كرد، بەوەی دەبێت هێزەكانی ئێران لە عێراق و سووریا و یەمەن بكشێنەوە، ئەمە بەو مانایە دێت، پرسی ململانێی هاوسەنگیی هێز و پێگە گەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە وا پێویست بكات ئیسڕائیل لە دەرەوەی هاوكێشەكە بێت و ئەمریكاش لە چوارچێوەی بەشدارییەكی راستەوخۆی ئاسمانی و ناڕاستەوخۆی زەمینی و تیكەڵكراو بە دیپلۆماتییەكی تازە رۆڵێك لە داڕشتنەوەی رێكخستنی هێز لە ناوچەكەدا بگێڕێت.
كوردستان لەناو هاوكێشە ئاڵۆزەكەی
رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا
گەورەترین كێشەی ئێستای ئەمریكا ئەوەیە چی بكات بۆ ئەوەی كوردستانی باشوور وەك بەشێك لە ناو عێراقدا بمێنێتەوە؟ لەم پرسیارەش گرنگتر كە لە نێو هەموو ئەو پرس و بابەتانە سەرهەڵدەدەن كە پەیوەندییان بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هەیە، ئەوەیە كە ئایا ئایندەی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چۆن دەبێت، ئەگەر دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان رابگەیەندرێت؟ لەمەش زیاتر دەپرسن: ئایا ئامانجی سەرەكیی مسعود بارزانی سەرۆكی ئێستای هەرێمی كوردستان چییە؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە لەسەر ئاستی ناوەندە فیكری و سیاسییەكان بە دوو ئاراستەن:
1. ئەو دیپلۆماتكار و سیاسەتمەدارانەی كە پێشتر لە ئیدارەی ئەمریكا كاریان كردووە و ئێستا پۆستی فەرمییان نییە، راشكاوانە رای خۆیان دەڵێن، هەر بۆ نموونە دیپلۆماتكارێكی گەورەی وەك دینیس رۆس دەڵێت: چیتر ناتواندرێت لە چوارچێوەی نەخشەی سایكس پێكۆ كار بكرێت و دەبێت بگەڕێنەوە بۆ نەخشەی لۆرانسی عەرەب، لەم نەخشەیەدا دەوڵەتێك هەیە ناوی كوردستانە، كینس پۆلاك كە سەرۆكی سەنتەری سابانە لە ئامۆژگای برۆكینگز و چەندین ساڵ شرۆڤەوانی ئاژانسی هەواڵگری ئەمریكا بووە، راشكاوانە دەڵێت: من چەندین جار سەرۆكی هەرێمی كوردستانم بینیوە، ئامانجی مسعود بارزانی دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستانە، جۆزیف بایدن كە ئێستا جێگری سەرۆكی ئەمریكایە، پێش ئەوەی ئەم پۆستە وەربگرێت، خۆی خاوەنی بیرۆكەی دابەشكردنی عێراق بوو بۆ سێ پارچە، بەڵام ئێستا هەر ئەو بایدنە وەك ئەو كات پشتگیری ئەو بیرۆكەیە ناكات.
2. ئەو دیپلۆماتكار و سیاسەتمەدارانەی كە ئێستا لە ئیدارەی ئەمریكا كاردەكەن، بۆچوونەكانیان رەنگدانەوەی سیاسەتی فەرمی ئیدارەی ئێستای ئەمریكایە، ئەم خەڵكانە بەشی هەرە زۆریان دەزانن ئەوەی دەیڵێن رای خۆیان نییە و سیاسەتی ئیدارەی ئەمریكایە، هەروەك چۆن لە ساڵی 2014 باڵیۆز رۆبەرت فۆرد باڵێۆزی پێشووی ئەمریكا لە سووریا دەستی لەكاركێشایەوە و رایگەیاند: «چیدیكە ناتوانم بەرگری لە سیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر بە سووریا بكەم»، ئەمە مانای ئەوەیە دیپلۆماتكارێكی وەك رۆبەرت فۆرد پێش ئەوەی دەست لە كار بكێشێتەوە، هەستی كردووە سیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر سووریا هەڵەیە، بەڵام تا ئەو كاتەی لەو پۆستە بووە، نەیتوانیوە رای خۆی بە ئاشكرا بڵێت، لەم چوارچێوەیەدا كاتێك گوێ لە گوتارەكانی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا و بەرپرسانی دیكەی كۆشكی سپی سەبارەت بە كوردستانی باشوور و سەركەوتنەكانی هێزی پێشمەرگە دەگرین، بە راشكاوی هەست دەكەین هەموو هەوڵی ئەمریكا بۆ ئەوەیە چۆن كوردستانی باشور وەك بەشێك لە عێراق بهێڵێتەوە، دیارە گوشارەكانیان لەسەر سیاسەتی نەوتی هەرێمی كوردستان و باسكردنی پێشمەرگە وەك بەشێك لە هێزی بەرگری عێراق و ئاماژەكردن بە سەركەوتنەكانی پێشمەرگە وەك سەركەوتنەكانی عێراق لە شەڕی تیرۆردا هێمای ئەو واقیعەن، هەروەها پیشاندانی حكومەتی عێراق وەك حكومەتێكی شەرعی هەڵبژێردراو و دیموكراتی، لە كاتێكدا هەر خۆیان ئەوە ناشارنەوە كە میلیشیاكانی حەشدی شەعبی لە سەر ناسنامەی مەزهەبگەرایی عەرەبی سوننە دەكوژن و ماڵیان تاڵان دەكەن، ئەمانە هەمووی ئاماژەی راشكاوانەن بۆ ئەوەی بە هەر نرخێك بێت عێراق بە یەكپارچەیی بهێڵنەوە و كوردستانی باشووریش بەشێك بێت لەو دەوڵەتە.
لەنێو ئەم كێشمەكێشەدا كە هەردوولایان باش دەزانن عێراق بە یەكپارچەیی نامێنێتەوە، پرسیارێكی دیكەیان ورووژاندووە بەوەی: «ئایا چی بكەین بۆ ئەوەی كوردستانی باشوور وەك بەشێك لە عێراق بمێنێتەوە؟»، وەڵامی ئەم پرسیارە هەتا ئێستا تەواو روون و ئاشكرا نییە، لەبەر ئەوەی لایەنی كوردی وەڵامی بۆ ئەم پرسیارە جێبەجێكردنی تەواوی دەستووری 2005ی عێراقە، ئەو دەستوورەی كورد و هەموو پێكهاتەكانی عێراق دەنگیان لەسەرداوە، بەڵام سەبارەت بەم وەڵامەی كورد بۆ ئەو پرسیارە، ئایا ئەمریكا دەتوانێت پشتگیری بەغدا و هەولێر بكات بۆ ئەوەی پێكەوە ئەو دەستوورە جێبەجێ بكەن؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش ئاشكرا نییە، لەبەر ئەوەی دەستووری عێراق لەسەر بنەمای دابەشكردنی دەسەڵات و داهات لە دەوڵەتێكی فرەنەتەوە و فرەئیتنی داڕێژراوە، نەك چارەسەركردنی كێشەی كورد لەگەڵ عێراقی عەرەبیدا، بۆیە ئەو مافانەی لە دەستووردا بۆ كوردستان دیاریكراون، وەك مافی هەرێمێكی فیدڕاڵی، یان پارێزگا دیاریكراون، نەك وەك ئەوەی نووسرا بێت كورد بەپێی ئەم دەسەڵاتەی پێی دراوە وەك بەشێك لە عێراق دەمێنێتەوە، تەنانەت ماددەی 140ی دەستووری عێراقیش وەك ماددەیەك بە كێشەی خاك و دیموگرافیا لە عێراقدا ئاماژەی پێكراوە، نەك كێشەی خاك لە نێوان كوردستانی باشوور و عێراقی عەرەبیدا، ئەم حاڵەتە وایكردووە كە نەتواندرێت لە چوارچێوەی رێككەوتنێكدا كە تایبەت بێت بە چۆنیەتی مانەوەی كوردستان لەگەڵ عێراق مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، ئەمەش وایكردووە وەڵامی ئەو پرسیارەی كە دەڵێت: «چی بكەین بۆ ئەوەی كوردستانی باشور وەك بەشێك لە عێراق بمێنێتەوە؟») تەڵزگە و ئاستەنگی زۆری بێتە بەردەم، هەروەك چۆن لە مافی دەرهێنان و فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان كە دەستووری عێراقی ئەو مافەی بە كوردستان داوە، بەڵام لەبەر ئەوەی كوردستان وەك كیان و نەتەوە لە دەستوورەكەدا بەشێوەیەكی تایبەت ناوی نەهاتووە كە ئەم مافەی هەیە، ئەمەش دەرگای لێكتێگەیشتنی ئەگەر داشنەخستبێت، بەڵام وایكردووە تەواو ئاسان نەبێت.
بۆ ئێستا كە ناوچەكە لە بەردەم وەرچەرخانێكی گەورەدایە و گۆڕانكارییەكان ژینگەیەكی سیاسیی ئەوتۆیان هێناوەتەئاراوە كە هیچ لایەك نەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ پێش داگیركردنی موسڵ لەلایەن تیرۆریستانی داعشەوە، ئەوا دەبێت رێككەوتن و لێكتێگەیشتنی تازەش لەگەڵ بارودۆخە تازەكە لە دایك بێت، راستە ئەمریكا هەموو ئامانجی ئەوەیە كە پارێزگاری بە سیستمی دەوڵەتە كۆنەكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە بكات، بەڵام دەبێت ئەمریكا و كاربەدەستانی بەغداش راشكاوانە بگەنە ئەو قەناعەتەی مانەوەی هەیكەلی دەوڵەتە كۆنەكە بە شێوازی بەڕێوەبردنی كۆن شتێكی مەحاڵە و دەبێت بیر لە شێواز و میكانیزمی تازە بكرێتەوە، ئەو شێواز و میكانیزمە نوێیەش، دەبێت كوردستان و عێراقی عەرەبی لە چوارچێوەی رێككەوتنێك پێكەوە گرێبداتەوە، نەك كوردستان وەك بەشێك لە چوارچێوەی عێراقدا بهێڵێتەوە.