«ئەگەر بیر لەوە بكەینەوە بە مانشێتێكی گەورە پێناسەی دینامیكیەت و گۆڕانكارییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەین، ئەوا جوانترین مانشێت بۆ پێناسەی بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەڵوەشانەوەی سیستمە لەسەر ئاستی تەواوی ناوچەكە، هەر لە باكووری ئەفریقیاوە بۆ دەوڵەتانی دەریای سپی ناوەڕاست و دەوڵەتانی كەنداو نەك تەنها سووریا و عێراق، لەمەش زیاتر هەندێك پێیانوایە هەڵوەشانەوەی تەواوی سیستمی نوێی جیهانییە و دروستبوونی ئاژاوەیەكی مەزهەبگەرایی و نەمانی نەریت و كەلتووری پێكەوەژیانە لەنێوان مەزهەب و نەتەوە جیاوازەكاندا. سیستمی ئیقلیمی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە لە هەمانكاتدا پێشی دەوترێت (سایكس پیكۆ) ئەو سیستمەیە كە لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە لەلایەن كۆڵۆنیالیزمی فەڕەنسا و بەریتانیا وەك سیستم بەسەر ئەو ناوچەیەدا سەپێندرا، ئەم سیستمە لەگەڵ ئەوەی ماوەی 100 ساڵە سەپێندراوە، بەڵام ئێستا دەركەوتووە سیستمێكی خراپەو بۆ دۆزینەوەی ئەلتەرناتیڤێكیش بۆ ئەم سیستمە خراپە، ئێستا ئەوەی دەیبینین ئەوەیە كە هیچ كام لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئەمریكا و ئەوروپا ناتوانن سیستمێكی باشتر بۆ جێگرتنەوەی سایكس پيكۆ دابڕێژنەوە، لە هەمانكاتدا هێز و كاراكتەرە ئیقلیمییەكانیش نەگەیشتوونەتە ئەو ئاستەی وەك ئەوەی لە ئەوروپا دوای كۆنگرەی ڤێننا باسكرا، بتوانن سیستمە كۆنەكە دووبارە بگێڕنەوە جێگەی خۆی، بۆیە ئەو حكومەتانەی ئێستا لە ناوچەكەن نە دەتوانن سەقامگیری دابین بكەن، نە دەتوانن سیستم بپارێزن، نە دەشتوانن ئایندەیەك بۆ خەڵكی خۆیان دیاری بكەن لەم حاڵەتەشدا ئەوا كارێكی ئاساییە هێزێكی وەك داعش بە ئاڵایەكی رەش دەربكەوێت و لە رەقەوە ئیعلانی خەلافەتی ئیسلامی بكات و هەمان ئاڵا رەشەكەی دەوڵەتی عەباسی بەرز بكاتەوە، ئەمەش لەسەر ئاستی جیۆپۆلیتیكی ناوچەكە گۆڕانكاری دروستكردووەو هەموو هێزە گەورەكانی وەك (ئەمریكا، ئەوروپا، روسیا ، چین)یش لە هەوڵی ئەوەدان ئەم گۆڕانكارییە گەورەیە ئیحتیوا بكەن و رێگە نەدەن سیستمێكی نوێ لەدایك بێت، ئێستا سووریا و عێراق بوونەتە هەڕەشەی سەرەكی بۆ جیؤپۆلیتكی ناوچەكە، لە عێراق و سووریا هێزی ئیقلیمی دەركەوتوون كە یەكێكیان بریتییە لە هەرێمی كوردستان كە وەك هێزێكی هەرێمی دەركەوتووەو لەگەڵ ئەوەی سەروەریی دەوڵەتی نییە، بەڵام ئەم كیانە بەرەو ئەوە هەنگاو دەنێت ببێتە ناسنامەی نەتەوەیەك لە سیستمی نێودەوڵەتیدا، بۆیە دەبێت رێزی لێبگیرێت و ئیعتیرافی پێبكرێت».

وۆڵكەر پیەرتس
سەرۆكی جێبەجێكار و بەڕێوەبەری ئامۆژگای زانستی سیاسەت (SWP) ئەڵمانی
ئامۆژگای وۆرد و ولسن كۆتاییەكانی ساڵی 2014





چەمكی كۆنی دەوڵەتی هاوچەرخ
بەرەو كۆتایی دەچێت
ئەوەی رۆژئاوا شانازی پێوە دەكات و دەیەوێت وەك مۆدێلێك هەموو جیهانی پێ رێكبخاتەوە، چەمكی دەوڵەت و بونيادنانی دەوڵەتە لەسەر شێوازی رۆژئاوا، كە خۆیان پێی دەڵێن دەوڵەتی هاوچەرخ، بەڵام ئێستا نەك هەر چەمكی دەوڵەتە هاوچەرخەكەی رۆژئاوا، بەڵكو ئەوەشی پێی دەگوترێت سیستمی نوێی جیهانی وەك دوو چەمكی(سیستمی كۆن و دەوڵەتی كۆن) پێناسە دەكرێن و جیهان سەرقاڵی ئەوەیە شۆڕشێكی نوێ بۆ پێناسەكردنەوەی سیستمی جیهانی و چەمكی دەوڵەت بەرپا بكات، ئەم شۆڕشە جیهانییەی كە ئێستا لەسەر ئاستی ناوەندەكانی فیكرو توێژینەوە بە چڕی باسی لێوە دەكرێت، رۆژانی پێش شۆڕشی فەرەنسا بەرجەستە دەكاتەوە كە تیایدا بیروبۆچوونەكان بۆ شۆڕش و دەستپێكی قۆناخێكی نوێ لە سەر ئاستی فیكر هاتبووە ئاراوە، بەڵام لەسەر ئاستی كردەیی دان بەوەدا نەدەنرا كە ئەو شۆڕشە حەتمییە و پێویستە گۆڕانكاری بەسەر ئەو واقیعەدا بێت كە پێویستە گۆڕانكاری بەسەردا بێت، ئەمەش وەك جۆن مایكل وایت سەرنووسەری گۆڤاری ئیكۆنیمیست و ئەدریان وڵدریج بەڕێوبەری نووسینی هەمان گۆڤار لە كتێبی (شۆڕشی چوارەم : كێبڕكێی جیهانی بۆ دووبارە پێناسەكردنەوەی دەوڵەت) باسی دەكەن، نەك هەر دەوڵەتانی جیهانی ئیسلامی و عەرەبی لە ئێستا وەڵامدانەوەی پێویستی بۆ خواست و پێداویستی هاووڵاتیانی خۆیان پێ نییە، لە هەمانكاتدا دەوڵەتانی رۆژئاواش(ئەوروپا و ئەمریكاش) وەڵامی خواست و داواكاری هاووڵاتیانی خۆیان پێ نییە، ئەمەش پێویستی بە بەرپاكردنی شۆڕشێكە بۆ دووبارە داڕشتنەوەی دەوڵەتێك كە لەم دەوڵەتەی ئێستا نەچێت كە ئێستا لە رۆژئاوا بوونی هەیە. سەبارەت بەم لایەنە هەردوو رۆژنامەنووس و ئەكادیمی(ئەدریان وڵدریج و مایكل وایت) لە كتێبەكەیاندا جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە ئەگەر لە ناونیشانی ئەم كتێبەوە پرسیار بكەین: (ئایا ململانێیەكی جیهانی بۆ دووبارە پێناسەكردنەوەی دەوڵەت بوونی هەیە؟)، لە وەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێن ئەوەی ئێستا لە رۆژئاوا هەستی پێدەكرێت ئەوەیە كە هاووڵاتیان تووڕەن، بێئومێدن، بڕوایان بە گۆڕانكاری نەماوە، بۆیە ئەگەر تەسلیمی ئەم واقیعە بین و پێمانوابێت هیچ شتێك گۆڕانكاری بەسەردا نایەت و دەوڵەت هەر بەم شێوەیە بمێنێتەوە، ئەوا دەكەوینە هەڵەیەكی گەورەوە، لەبەر ئەوەی ئەگەر سەیری مێژووی رۆژئاوا بكەین، ئەوا دەبینین هەموو كات ئەو شۆڕشانەی بەسەر شێوازی دەوڵەتدا هاتووە، هاوشانی گۆڕانكارییەكان بوون، ئەمەش لەبەر ئەوەیە لە سەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی لە ئەوروپا هەتا ئێستا، سێ جار شۆڕشی گەورە بۆ گۆڕینی دەوڵەت بەرپا بووە كە بریتین لە:
1- دەوڵەتی نەتەوەیی دوایی شەڕی 30 ساڵەی ئایینی.
2- دەوڵەتی لیبڕاڵی (میتۆكراتی)، دەوڵەتی سەروەریی یاساو كەسی گونجاو لە شوێنی گونجاو.
3- دەوڵەتی خۆشگوزەرانی (Welfare State)، ئەمەش واتە دەوڵەتی وەبەرهێنان لە هاووڵاتیان و دابینكردنی خزمەتگوزارییە سەرەكییەكانی كۆمەڵگە بێت. ئەم دەوڵەتە لە حەفتاكانی سەدەی رابردوو دووچاری كێشە بووەو لەگەڵ پێشكەوتنە گەورەكانی شۆڕشی تەكنەلۆژیا خەریكە بەرەو كۆتایی دەچێت.
4- دەوڵەتێك توانای ئەوەی هەبێت وەڵامدەرەوەی تەحەدییەكانی ئەم سەردەمە بێت(ئەم دەوڵەتە هێشتا لەدایك نەبووە).
گەڕان بەدوای مۆدێلێكی تازەی دەوڵەتدا
ساڵی 2014 لە مێژووی سیاسەتی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لەسەر ئاستی جیهان، بە ساڵی وەرچەرخان و نەتوانینی پێشبینی و پێشپێگرتنی هەموو ئەو رووداوو پێشهاتانە دادەنرێت كە روویانداوە و هەموو بیرمەندان و تۆێژەران و سیاسەت دروستكەران لەو بڕوایەدان، ئەو رووداوانەی ساڵی 2014 بۆ ساڵی 2015 درێژەی دەبێت و ساڵانی دوای ئەویش لەسەر بنەمای دەرهاویشتەو چۆنیەتی هەنگاوهەڵگرتن بۆ چارەسەركردنی كێشەكان و دووبارە داڕشتنەوەی سیستمی جیهانی و سەرلەنوێ پێناسەكردنەوەی چەمكی دەوڵەت ئاڕاستەی خۆی وەردەگرێت. هەر بۆیە لەم چوارچێوەیەدا پێشبینیكردن بەوەی جارێكی دیكە وڵاتانی جیهان بە هاوشێوەی شەپۆلی سێهەمی دیموكراتی لە حەفتاكانی سەدەی رابردوو، دووبارە خۆی نوێ دەكاتەوەو سەرلەنوێ دامەزراوەكانی لیبڕاڵ دیموكراتی وەڵامی كێشەكانی سەردەم دەداتەوە، ئەمە پێشبینییەكە رەشبینییەك بەدوای خۆیدا دەهێنێت و پرسیارێك لەگەڵ خۆی دەورووژێنێت بەوەی ئەگەر ئەمجارە بارودۆخەكە بەو شێوەیەی لێهات سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی خۆی نەتوانێت كێشەكان چارەسەر بكات، ئایا ئەلتەرناتیڤ لە بری سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی بۆ دەوڵەتی هاوچەرخ چی دەبێت؟ سەبارەت بە وەڵامی ئەم پرسیارە فرانسیس فۆكۆیاما راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات كە(كۆتایی مێژوو بەرەو ئایندەی مێژوو وەرچەرخاوە)، ئەمەش بەو مانایەی ئەگەر لە دوای رووخانی دیواری بەرلین، جاڕی كۆتاییهاتنی مێژووی یۆتۆبیای كۆمونیستی درابێت و هەموو جیهان سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی وەك مۆدێلێك بۆ حوكمڕانی هەڵبژاردبێت، ئەوا دوای تەنگژە ئابورییەكەی ساڵی 2008 كە هەموو ئەوروپای گرتەوە، لیبڕاڵ دیموكراتی لەسەر ئاستی ئابوری دووچاری ئیفلیجبوون هات، لە ساڵی 2014ش، دوای ئەوەی دەوڵەتی ئیسلامی داعش لە سووریا و عێراق راگەیەندرا، هەروەها رووسیا كریمای لكاند بەخۆیەوەو لەلایەكی دیكەشەوە چین زیاتر بەرەو دەوڵەتێكی ئەسۆتیریانیزم هەنگاوی هەڵگرت، ئەمە مانای ئەوەیە سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی لەسەر ئاستی سیاسی دووچار گۆڕانكاری گەورەی جيۆپۆلیتكی بووەوەو ناتوانێت لەسەر ئاستی چارەسەر كردنی كێشە سیاسییەكان رۆڵی خۆی بگێڕێت، لەمەش زیاتر شێوازی جۆراوجۆری وەرچەرخانی سیاسی لەسەر ئاستی كۆمەڵگە جیاوازەكان بوونی هەیە، وەك (كارل ماركس)یش ئاماژەی پێكردووە(وەرچەرخانی هەمەجۆر لە كۆمەڵگە جیاوازەكاندا، رێكخستنی جیاوازی سیستمی كۆمەڵایەتی بەدوای خۆیدا دەهێنێت)، ئەم بۆچوونەی فۆكۆیاما بەرەو ئەوەمان دەبات كە بڵێین، چۆن هەوڵی جددی هەیە بۆ بونیادی سیستمی سیاسیی سەركەوتوو و دامەزراوەی كارا، بە هەمان شێوەش فاكتەری جۆراوجۆریش هەن بۆ پووكانەوەی سیستمە سیاسییەكان، لە ناویاندا سیستمی سیاسی لیبڕاڵ دیموكراتیش، بۆیە لە سەر ئاستی رۆژئاوا و سەبارەت بە رووبەڕووبوونەوەی ئەم قەیرانەی ئێستا رووبەڕووی چەمكی دەوڵەتی لیبڕاڵ دیموكراتی بۆتەوە، ئەو پرسیارانە هاتوونە ئاراوەوە بەوەی(ئایا دیموكراتی كۆتایی هات؟ ئایا ئەلتەرناتیڤ بۆ دیموكراتی چییە؟ ئایا لە ئێستای جیهاندا چەند مۆدیلی دەوڵەت لە دروستبووندایەو كام مۆدێل جێگەی لیبڕاڵ دیموكراتی دەگرێتەوە؟)
بیرمەندان و تۆێژەران ئەو شێوە تازانەی دەوڵەت كە ئێستا لە قۆناخی دروستبووندان، بەمجۆرە پۆلێنیان كردووە:
1. لەسەر ئاستی جیهان دەوڵەتی لیبڕاڵ دیموكراتی مۆدێلی رۆژئاوایی كە ئێستا لەسەر ئاستی ئابووری و سیاسی وەڵامدانەوەی پێویستی بۆ كێشە ناوخۆی و جیهانییەكان پێ نییە.
2. لەسەر ئاستی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی، بێجگە لە دەركەوتنی خەلافەتەكەی داعش كە وەك دەوڵەت دانی پێدانانرێت، نموونەی حوكمڕانیی ئیسلامی و كۆماری ئیسلامی هەیە، وەك كۆماری ئیسلامی ئێران، هەروەها حوكمڕانی لەسەر بنەمای ئیسلامی لە سعودیە و دەوڵەتانی دیكەی ئەمیر و پادشاكان.
3. هەرێمی كوردستان وەك ناسنامەی نەتەوەیەك لەناو سیستمی نێودەوڵەتی ئێستای جیهاندایە، بەڵام دەوڵەتێكی خاوەن سەروەری نییە.
4. مۆدێلی دەوڵەتی رووسیا، كە وەرچەرخاوە بۆ دەوڵەتێكی پۆپۆلیستی ئەسۆتاریانیزم، دەیەوێت لەسەر حیسابی رازیكردنی ناوخۆ، هەڕەشە بێت لەسەر دەرودراوسێكانی و ئاسایشی جیهان.
5. مۆدێلی دەوڵەتی چینی، كە دەوڵەتێكی بەهێزە بەبێ بوونی سەروەری یاسا.
هەریەكێك لەم شێوازانەی دەوڵەت بێجگە لەو شێوازەی كە لە هەرێمی كوردستان دەركەوتووەو هەتا ئێستا جیهان وەك مۆدێلێكی دەوڵەت نەیناساندووەو دانی پێدا نەناوە، ئەوانی دیكە هەر یەكەیان كێشە و ئاریشەی خۆیان هەیە، هەر بۆ نموونە: جیهان ناتوانێت لاسایی شێوازێكی فاشیلی دەوڵەت بكاتەوە كە ئێستا لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی بوونی هەیە، هەروەها ناتوانێت لاسایی دەوڵەتی رووسیا بكاتەوە كە ئاڕاستەی ئەم دەوڵەتە بەرەو ئەوە هەنگاو دەنێت لەسەر بنەمای ئابووریی نەوت شێوازێكی پۆپۆلیستی و ئەسۆتاریانیزم پیادە بكات و لەسەر ئاستی ناوخۆ پەرەپێدان پەك بخات و لەسەر ئاستی دەرەوە هەڕەشە بێت بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی جیهان و دراوسێكانی، دەمێنێتەوە مۆدێلی دەوڵەتی چین، ئەم شێوازی دەوڵەتە كە كۆنترین شێوازی دەوڵەتە لە جیهاندا دەتوانێت دەرگای خۆی بە رووی كرانەوەی ئابووری و ئابووریی بازاڕ بكاتەوە، بەڵام هەرگیز ئامادە نییە شێوازی بیرۆكراسیەتی دەوڵەت بگۆڕێت بۆ شێوازی دیموكراتی و لیبڕاڵی، سەبارەت بەم لایەنە هەردوو رۆژنامەنووس و تۆێژەر جۆن مایكل وایت و ئەدریان وۆلدریج لە كتێبی (شۆڕشی چوارەم) جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە چینییەكان كە دەچنە ئەمریكا زۆر بە خۆشحاڵییەوە سەردانی وۆڵ ستریت دەكەن بۆ ئەوەی فێر بن چۆن سەرمایەداری و وەبەرهێنان بكەن، بەڵام قەت سەردانی واشنتۆن دی سی ناكەن، بۆ ئەوەی لە رووی سیاسییەوە شێوازی دەوڵەتەكەی خۆیان بگۆڕن.
لایەنێكی دیكەی مۆدێلی دەوڵەتی چینی، بوونی حزبی كۆمۆنیستییە كە كۆمەڵگەی دووچاری جۆرێك چەقبەستن لەبەرەوپێشەوە چوون كردووە، لەبەر ئەوەی ئەگەر پێشكەوتنە خێراكانی كۆریای باشوورو تایوان و سەنگافورا و ژاپۆن، بگەڕێتەوە بۆ ئایینی هیندی و چینی، كە بنەماكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەر ئایینی كۆنفۆشیوسی و بەپێی پرەنسیپی ئەخلاقی ئەم ئایینە پێویستە دەستەبژێری حوكمڕان جۆرێك لە پابەندبوونیان بە یاساو دادپەروەری هەبێت، ئەوا حزبی كۆمونیستی چینی لەبەر ئەوەی خۆی بە هەڵگری ئایدیۆلۆژیەتی (ماركسیست – لینیست)ی دەزانێت، ناتوانێت پێناسەی ئەم بنەما ئەخلاقییەی كۆنفۆشیوسی لە حوكمڕانی بكات، بۆیە چین نقوومی گەندەڵی بووە و بۆیشی چارەسەر ناكرێت، بۆیە ئەم مۆدێلە هەتا ئەگەر لەگەڵ سەركەوتنەكانی سەنگافورا و تایوان و كۆریای باشووریش سەیر بكرێت، هەست دەكرێت ناتواندرێت ببێتە ئەو مۆدیلەی كە جیهان لاسایی بكاتەوە، لەبەر ئەوەی كەلتووری كۆنفۆشیوسی تەنها لە رۆژهەڵاتی ئاسیا بوونی هەیە، ئەوەی دەمێنێتەوە دووبارە گەڕانەوەیە بۆ سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی... پرسیار ئەوەیە ئایا وەك سەرنووسەر و بەڕێوەبەری نووسینی گۆڤاری ئیكۆنومیست لە كتێبی(شۆڕشی چوارەم بۆ دووبارە پێناسەكردنەوەی دەوڵەت) جەختی لەسەر دەكەنەوە، دەتواندرێت دووبارە دەوڵەتێكی دیكە بونیاد بنرێتەوە؟ یان ئەو بێ ئومێدییەی باڵی بەسەر جیهاندا كێشاوە، هەر بەردەوام دەبێت؟
ئایندەی دەوڵەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا
كوفی ئەنان ئەمینداری گشتی پێشتری نەتەوە یەكگرتووەكان و نێردراوی تایبەتی نەتەوە یەكگرتووەكان و كۆمكاری عەرەبی بۆ كێشەی سووریا، لە 9ی شوباتی رابردوو لە كۆنفراسی پەنجاویەكەمینی میونیخ بۆ ئاسایش، وتارەكەی بە گوتەیەكی گرامشی كۆتایی پێهێنا و گوتی: (سیستمە كۆنەكە مردووەو تازەكەش هێشتا لەدایك نەبووە)، ئەم وتەیەی گرامشی لەگەڵ ئەوەی چەندین كەسی دیكەش بۆ پێناسەی بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەكاریان هێناوە، بەڵام بەكارهێنانەكەی كوفی ئەنان لەوانی دیكە جیاوازە، ئەویش لەبەر چەند هۆكارێك لەوانە:
1. كوفی ئەنان لە ساڵی 1997-2006 بۆ دوو خولی لەسەریەك ئەمینداری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان بووە، ئەم ماوەیە هەستیارترین ماوە بووە لە دوای رووخانی دیواری بەرلینەوە لە ساڵی 1989.
2. كوفی ئەنان لە ساڵی 2012ـەوە وەك نێردراوی تایبەتی نەتەوە یەكگرتووەكان و كۆمكاری عەرەبی بۆ چارەسەركردنی كێشەی سووریا دەستنیشانكرا، دیارە لە ماوەی 2012 – 2014 ، ئەو زۆر لە نزیكەوە ئاگاداری وەرچەرخانەكانی ناو سووریا بووە، بەوەی نەك هەر جیهان نەیتوانی كێشەكە چارەسەر بكات، بەڵكو رێكخراوی تیرۆریستی داعش لە حوزەیرانی 2014 خەلافەتی ئیسلامی لە عێراق و شام راگەیاند. ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كە لە سیستمە كۆنەكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەك هەر تەنها كاراكتەری ئیقلیمی ئەوتۆ بوونی نییە كە سیستمە بگێڕێتەوە بۆ شوێنی خۆی، لەهەمانكاتدا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش (ئەمریكا و ئەوروپا و چین و رووسیا) نەیانتوانیوە لەسەر شێوازێكی تازە رێك بكەون، بۆیە هەموویان لە هەوڵی ئەوەدان كێشەكە ئیحتیوا بكەن و خۆیان لە چارەسەرەكە بدزنەوە.
لەبەرامبەر ئەم واقیعەی كە لەسەر ئەرز لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونی هەیە، ئەمریكا بە شێوەیەكی تایبەتی لەهەوڵی ئەوەدایە هەموو ئەم واقیعە لە بەرچاوی جیهان پێچەوانە بكاتەوە، لەكاتێكدا زۆر باش دەزانێت جارێكی دیكە سیستمە كۆنەكەی سایكس پیكۆ زیندوو نابێتەوە، هەوڵدەدات لەسەر حیسابی خوێن و قوربانیدان و ئاوارەبوونی نزیكەی 10-15 ملیۆن هاووڵاتی كورد و سووری و عێراقی، لە كاتێكدا سیستمە كۆنەكەی پێ زیندوو ناكرێتەوە، هەوڵدات سایكس پیكۆ مۆمیا بكات.
ئایندەی كوردستان و دەركەوتنی وەك هێزێكی نوێ
هەتا ئێستاش لە وتووێژ و لێدوانە سیاسییەكانی سیاسەتمەدارانی ناوچەكەو جیهانیش، قسەو لێدوانی سەرەكی ئەوەیە نابێت كوردستان هەنگاو بەرەو دەوڵەتێكی سەربەخۆ هەڵبگرێت، گوشارەكان لەسەر سەركردایەتی سیاسیی كوردستان و شەخسی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان ئەوەیە، پڕۆژەی راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان دوابخرێت و پێیان باشترە كوردستان لە چوارچێوەی عێراقدا بمێنێتەوە، بۆ ئەوەی كوردستان ناچار بكەن، هەموو هەوڵی خۆیان لەچەند خاڵێكدا چڕكردۆتەوە لەوانە:
1. بۆ ئەوەی كوردستان خاوەنی سوپایەكی سەربەخۆی پێشمەرگە نەبێت، ماوەیەكە باس لەوە دەكرێت، پێشمەرگە بەشێكە لە سیستمی بەرگری عێراق و دەبێت لە رێگەی عێراقەوە چەكی پێبدرێت، ئەمە لە كاتێكدا لە ماوەی ساڵانی 2004-2014 داواكاری هەرە سەرەكیی كوردستان ئەوە بووە، پێشمەرگە وەك بەشێك لە سیستمی بەرگری عێراق حیساب بكرێت و بە هاوشێوەی سوپای عێراق پڕچەك بكرێت و مەشقی پێبكرێت.
2. ماوەی 15 مانگە هەرێمی كوردستان لە قەیرانێكی ئابووری سەختدایە، لە ساڵی 2014 و پێنج مانگ پێش ئەوەی كوردستان یەك بەرمیل نەوت هەناردە بكات، نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق بودجەو مووچەی كوردستانی بڕی، لە حكومەتەكەی عەبادیشدا، ئەوە ماوەی وەرزێكی ساڵی 2015 تێپەڕی و بودجەو مووچەی كوردستانیان نەناردووە، ئەمەش هەمووی لە پێناوی ئەوەیە كوردستان بارێكی ئابووری سەقامگیر و ئابوورییەكی سەربەخۆی نەبێت.
3. هێشتنەوەی كێشەی خاك لەنێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا بە هەڵواسراوی و سڕكراوی، وەك كێشەی ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان مەبەستی لەپشتە و لەگەڵ ئەوەی لە دوای هێرشی داعشەوە بۆ سەر موسڵ، هێزی پێشمەرگەی كوردستان توانیویەتی ئەو ناوچانە بپارێزێت و ئەوەشی داعش پێشڕەوی كردبوو، هەمووی بە قوربانیدان و خوێنی پێشمەرگە ئازادكرانەوە، بەڵام هێشتا ئەمریكا پشتگیری ئەوە ناكات، ئەم ناوچانە بە رێگەی دەستووری و یاسایی ببنەوە بەشێك لە هەرێمی كوردستان، ئەمەش لە پێناوی ئەوەیە پڕۆژەی دەوڵەتی كوردستان دوابخات، چونكە بەبێ چارەسەركردنی كێشەی خاك و گەڕانەوەی ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان، ئەم پرسە كارێكی ئاسان نابێت.
ئەم هەوڵانە كە لەگەڵ بۆچوونی تەواوی دەسەڵاتەكانی ئەم ناوچەیە یەكانگیر دەبنەوەو پشتگیری لێدەكرێت، ئەو پرسیارە لەگەڵ خۆیدا دەورووژێنێت، ئەگەر گریمانەی ئەوە بكەین و بپرسین: ئایا ئەگەر هەوڵەكانتان سەركەوتوو بوو بۆ رێگرتن لە دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان، سایكس پيكۆ زیندوو دەبێتەوە؟ یان ئایا سەقامگیری بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگەڕێتەوە؟ یان بە دیوێكی دیكەدا ئایا راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان پرۆسەی سەقامگیری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەخاتەوە سەر سكەو رێگەچارەیەك بۆ ئەم كارەسات و ئاژاوە و ناسەقامگیرییە دێتەئاراوە كە هەموو لایەك لێی سوودمەند بێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە كە هەموو بیرمەندان و تۆێژەرانی سیاسی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی لەسەر ئاستی جیهان سەرقاڵ كردووە، هەموویان لەیەك خاڵدا یەكدەگرنەوەو پێیانوایە، سووربوون لەسەر مانەوەی سایكس پێكۆ واتە كۆتایی هاتنی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دروستبوونی شەڕێكی مەزهەبی و خوێناوی كە لەوانەیە شەڕی 30 ساڵەی ئایینی ئەوروپا لەچاویدا ئاشتی بووبێت. بۆیە ئەوانەی كە تایبەتمەندن لەسەر سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك وۆڵكەر پیەرتس سەرۆكی ئامۆژگای زانستە سیاسییەكان(SWP)ی ئەڵمانی ئاماژەی پێكردووە، دوای ئەوەی بۆ ماوەی 100 ساڵ سیستمی سایكس پێكۆ سەپێندرا و ماوەی 100ساڵ بەهۆی رژێمە خۆسەپێنەكانەوە بە ئاگر و ئاسن سەقامگیری فەرز كرا، ئێستا دەركەوت ئەم سیستمە خراپە و چیتر ناتوانرێت كاری پێبكرێت، كاتێكیش ئەمریكا و ئەوروپا و چین و رووسیا دەیانەوێت ئەم سیستمە وەك خۆی بمێنێتەوە، ئەوا گەلانی ئەم ناوچەیە هەست بە پەراوێزكراوی دەكەن و لەگەڵ دەركەوتنی ئاڵا رەشەكەی داعش هەموویان دوای دەكەون، دەركەوتنی ئەم ئاڵا رەشەش هەر ئەوەندە نییە هاوپەیمانییەكی نێودەوڵەتی لە دژی دروستبكرێت، بەڵكو ئەم حاڵەتە ناوچەكە بەرەو شەڕێكی مەزهەبگەرایی خوێناوی دەبات و لە بەریەكی هەڵدەوەشێنێت، لەمەش زیاتر ناكۆكییە ئیقلیمییەكان لەنێوان ئێران لەلایەك و سعودیە و دەوڵەتانی كەنداو و توركیا لەلایەكی دیكە، ناوچەكە بەرەو كێشەیەكی ئیقلیمی گەورەتر دەبات، بۆیە ئەگەر ئەمریكاو هاوپەیمانان بیانەوێت لە شەڕی داعش سەركەوتوو بن، ئەوا دەبێت بیر لە رێگەچارەی پراكتیكی و واقیعی بكەنەوە، تەنیا رێگەش بۆ چارەسەری ئەم حاڵەتە ئەوەیە ئەوەی لەسەر ئەرزی واقیع هەیە وەك خۆی دانی پێدا بنرێت و رێزی لێبگرێت، لەناویشیاندا ئەو ئەزموونە سەركەوتووەی هەرێمی كوردستانە كە ئێستا پێش ئەوەی بووبێتە دەوڵەت لەناو سیستمی نوێی جیهاندا نوێنەرایەتی ناسنامەی نەتەوەیەك دەكات.
لەلایەكی دیكە خۆلادان لەو راستییەی كە كێشەی سەرەكی ئەم ئاڵۆزی و پاشاگەردانییەی ئێستا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بوونی هەیە، كە سەرچاوەكەی فاشیلی و لاوازی ئەو دەوڵەتانەیە كە هۆكاری فاشیل بوون و لاوازییەكەیان پەیوەندی بەو نەخشە سیاسییە سەقەتەوە هەیە كە رۆژئاوا بەسەر ناوچەكەدا سەپاندوویەتی، هێندەی دیكە بارودۆخەكەی ئاڵۆز كردووە و گرێكوێرەی زیاتری دروستكردووە، ئەمەش بەو مانایەی لەناو ئەم نەخشە سەقەتەی سایكس پیكۆ ئەو دەوڵەتە بەهێزە دروست نابێت كە ماكس ڤێبەر ئاماژەی پێكردووە بەوەی(دەوڵەت شەرعیەتی بەكارهێنانی هێز و بەرهەمهێنانی هێزی هەیە بۆ پاراستنی خاك و كەرامەتی هاووڵاتیانی، ئەم هێزەش لە رێی سەروەریی یاساییەوە سنووردار دەكرێت بۆ ئەوەی خراپ بەكار نەهێندرێت)، ئەم پێناسەیەی ماكس ڤێبەر بۆ دەوڵەت، بە درێژایی 100 ساڵی رابردوو لەلایەن ئەمریكا و رۆژئاوە تەنيا بەشی یەكەمی لەبەر چاو گیراوە و بەشی دووەمی فەرامۆش كراوە، راشكاوانەتر رۆژئاواو ئەمریكا بواریان داوە (دەوڵەتەكان شەرعییەتی بەكارهێنانی هێزیان هەبێت بۆ ئەوەی هاووڵاتیانی ئەو دەوڵەتانەی پێ سەركوت بكرێت)، بەڵام بەشی دووەمیان فەرامۆش كردووە كە دەڵێت: (پێویستە ئەو هێزە لە رێی سەروەریی یاساوە سنووردار بكرێت بۆ ئەوەی خراپ بەكارنەهێنرێت) بۆیە ئەو مودێلی دەوڵەتەی هەتا ئێستا نەخشە كۆنەكەی سایكس پیكۆی پێ پارێزراوە، ئێستا بۆتە بەشێك لە رابردوو كە چیدیكە كاری پێناكرێت و بەردەوامبوون لەسەری كارەساتی گەورەتر بەدوای خۆیدا دەهێنێت، بۆیە باشترە سوود لە ئەزموونی كوردستان وەربگرن كە وەك هێزێكی نوێ لەسەر ئاستی ناوچەكە دەركەوتووە و هەموو سیفەتێكی ئەو دەوڵەتەی تێدایە كە ئێستا هەموو جیهان بە دوایدا دەگەڕێت و ناتوانن ئەزموونێكی هاوشێوەی كوردستان دووبارە بكەنەوە.