جۆن كیری لە وتارێكیدا كە هەفتەی رابردوو لە بەردەم كۆڕبەندی ئابووریی داڤۆس پێشكەشی كرد و تایبەت بوو بە رووبەڕووبوونەوەی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژ بە تیرۆریستانی داعش، جەختی لەوە كردوە كە ئەو هاوڕا نییە لەگەڵ ئەو بیرمەندانەی كە پێیانوایە سیستمی جیهانی دوای شەڕی سارد لەبەریەك هەڵوەشاوەو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بەشی گەورەی ئەم لەبەریەك هەڵوەشانەوەی بەركەوتووە. كیری لە وتارەكەیدا راشكاوانە وەڵامی دوایین وتاری ریچارد هاسی سەرۆكی ئامۆژگای پەیوەندییەكانی دەرەوەی دایەوە كە لە ژمارەی نۆڤەمبەر و دیسەمبەری كۆتایی ساڵی رابردوو لە فۆرین ئەفێرز بە ناونیشانی: (لەبەریەك هەڵوەشاوە: چۆن وەڵامی ئەم جیهانە بێ سیستمە دەدەنەوە؟ The Unraveling:How to Respond to a Disordered World) بڵاوی كردۆتەوە، سەبارەت بەم پرسیارە وەزیری دەرەوەی ئەمریكا راشكاوانە و لەسەر بارودۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاماژەی بەوەكرد كە ئەوانەی پێیانوایە سیستمی جیهانی لەم ناوچەیە لەبەریەك هەڵوەشاوە، بەوجۆرە نییە و ئەو سیستمە لەبەریەك هەڵنەوەشاوە و دەوڵەتانی ئەو ناوچەیە هەموویان بەهێزن و ئەندامی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی تیرۆریستانی داعشن، ئەم وەڵامەی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا تەواو هاوشێوەی وەڵامی ئەو پرسیارەیە كە كریستیان ئامانپور لە كەناڵی CNN لە حوزەیرانی 2013 لە وەزیری دەرەوەی عێراقی پرسی: (ئایا سیستمی سیاسیی عێراق لەبەریەك هەڵوەشاوە؟ Is Iraq Unraveling?) لە وەڵامدا وەزیری دەرەوەی عێراق جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە نەخێر سیستمی سیاسی لە عێراق لەبەریەك هەڵنەوشاوەتەوە و عێراق دەوڵەتێكی دیموكراتی و فیدڕاڵییە. بەڵام پرسیار ئەوەیە لە حوزەیرانی 2014 چیمان بینی؟ بێگومان داگیركردنی موسڵ بوو لەلایەن تیرۆریستانی داعش و راگەیاندنی خەلافەتی ئیسلامی بوو لە عێراق و سووریا!
لەوانەیە وەزیری دەرەوەی عێراق لە ساڵی 2013 خۆی باوەڕی بەو وەڵامە نەبووبێت، لەبەر هۆكاری سیاسی و دبلۆماتی بەوجۆرە وەڵامی CNNی دابێتەوە، ئەویش بە حوكمی ئەوەی وەزیری دەرەوەی عێراق لەو كاتەدا كورد بووە و لەوانەیە ئەگەر راستییەكانی بە CNN بگوتایە كە بەڵێ سیستمی سیاسی لە عێراقدا لەبەریەك هەڵوەشاوە و كاری پێناكرێت، كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراقی ئاڵۆزتر بكردایە، بۆیە بە شێوەیەكی دیپلۆماتی وەڵامی داوەتەوە. پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە: ئایا جۆن كیری بە چ مەبەستێك ئەو وەڵامەی داوەتەوە كە ئەویش وەك وەزیری پێشووی دەرەوەی عێراق بڕوای بە وەڵامەكەی خۆی نییە؟ وەڵامی ئەم پرسیارەمان نەك تەنها لە توێژینەوە تازەكەی ریچارد هاس، بەڵكو لە چەندین بیرمەند و دیپلۆماتكاری خاوەن ئەزموونی ئەمریكا دەست دەكەوێت لەوانە:
1. لە نۆڤەمبەری 2013 دینیس رۆس كە ماوەی زیاتر لە 20 ساڵ لە هەردوو ئیدارەی كۆماری و دیموكراتییەكان یاریدەری وەزیری ئەمریكا بووە و لە هەردوو ئیدارەی سەرۆك بوش و ئیدارەی یەكەمی ئۆبامادا راوێژكار بووە، ئێستاش گەورە توێژەرە لە ئامۆژگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی رۆژهەڵاتی نزیك، لە موحازەرەیەكیدا بە ناونیشانی دیپلۆماتی بۆ قوتابیانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی شیكاگۆ، جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە نەخشەی سایكس بیكۆ چیتر ناتوانێت سەقامگیری بۆ ناوچەكە دابین بكات، ئەو دەڵێت: «لە ساڵی2007 دوای ئەوەی رێكخراوی قاعیدە بەشێكی خۆرئاوای عێراقی داگیركرد، لێیان پرسیم: ئایا چی دەبێت ئەگەر بۆ سەقامگیری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست واز لە نەخشەی سایكس بیكۆ بهێنین و بگەڕێینەوە بۆ نەخشەكەی لۆرانسی عەرەب؟ بە ئیدارەی جۆرج دەبلیو بوشم گوت: نەخشەی سایكس بیكۆ دەستكاری نەكرێت باشە)، بەڵام لەو كۆڕەدا واتە دوای شەش ساڵ لە وەڵامی هەمان پرسیاردا دەڵێت: «ئەگەر ئێستا (كۆتایی 2013) ئیدارەی ئۆباما پرسم پێبكات، ئەوا دەڵێم باشترە واز لە سایكس پیكۆ بهێنین و بگەڕێینەوە بۆ نەخشەكەی لۆرانسی عەرەب».
ئەم موحازەرەیەی رۆس نزیكەی 100 رۆژ پێش دروستبوونی داعش و نۆ مانگ پێش دامەزراندنی خەلافەتی ئیسلامییە لە عێراق و سووریا.
2. لە دوای راگەیاندنی خەلافەتی ئیسلامی لەلایەن داعشەوە، هنری كیسنجەر كتێبێكی بە ناونیشانی (سیستمی جیهانی) بڵاوكردۆتەوە، لە كۆڕێكدا كە ریچارد هاس لەسەر ئەم كتێبە لە ئامۆژگای ئەنجوومەنی پەیوەندییەكانی دەرەوە بۆ كیسنجەری رێكخستووە، سەرەتا بە پێكەنینەوە پرسیاری ئەوەی لێدەكات: (بۆچی ناونیشانی كتێبەكەت تەنها سیستمی جیهانییە و هیچ ناونیشانێكی لاوەكیت بۆ دانەناوە؟)، لەم پرسیارە هاس مەبەستی ئەوەیە بۆچی ئاماژەی بەوە نەكردووە كە سیستمی جیهانی دوای شەڕی سارد كۆتایی هاتووە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا كیسنجەر دەڵێت: «كاتێك بەریتانییەكان ئەم كتێبە دەخوێننەوە، خۆیان ناونیشانی لاوەكی بۆ دادەنێن. دیارە بۆ ئەمریكاش دیسان پێویستی بە ناونیشانی لاوەكی نییە، چونكە ئەمریكا خۆی بە خاوەنی سیستمی نوێی جیهان دەزانێت، لەبەر ئەوەی لە سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو جۆرج بوشی باوك ئەم سیستمەی راگەیاند».
ئەگەر تەنها لەم وەڵامە گاڵتەئامێزەی كیسنجەرەوە وەڵامی جۆن كیری بدەینەوە، دیارە كیسنجەر لە كتێبەكەیدا راشكاوانە ئاماژەی بەوە كردووە ئەگەر دەوڵەتی هاوچەرخ بەرهەمی رێككەوتننامەی ویستفالیا بێت بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕی 30 ساڵە، ئەوا ئەو شەڕی 30 ساڵەی هاوشێوەی ئەوروپا كە ئێستا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەڵگیرساوە، بەرهەمی ئەو دەوڵەتانەیە كە دوای رێككەوتننامەی سایكس پیكۆ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروستكران، ئەمەش ئەو شەڕەی ئێستا تیرۆریستانی داعش و قاعیدە و شەباب و بۆكۆحەرام لە پاكستان تا نەیجیریا هەڵیانگیرساندووە، بە رێككەوتنێكی دیكەی وەك ویستفالیا كۆتایی دێت و دەوڵەت بەشێوەیەكی دیكە بونیاد دەنرێتەوە و بەجۆرێكی دیكە سیستمی جیهانی رێكدەخرێتەوە. ئەمەش مانای ئەوەیە نەك هەر ئەو سیستمە جیهانییە تازەیەی كە جۆرج بوشی باوك رایگەیاندبوو، كۆتایی هاتووە، بەڵكو ئەو سیستمەش كۆتایی هاتووە كە بەرهەمی رێككەوتننامەی ویستفالیایە.
3.فرانسس فۆكۆیاما كە هەر دوای دروستبوونی خەلافەتی ئیسلامی داعش بەرگی دووەمی كتێبی (بنەچەكانی سیستمی سیاسی) بە ناونیشانی (سیستمی سیاسی و هەڵدێری سیاسی) بڵاوكردۆتەوە، لە موحازەرەیەكدا سەبارەت بە بەرگی دووەمی ئەم كتێبە ئاماژە بەوە دەكات، ئەو لە دوای ساڵی 2001 ـەوە كە ئەمریكا ئەفغانستانی داگیركرد و پاشان لە 2003 عێراقی داگیر كرد، خەریكی توێژینەوە بووە لەسەر بونیادنانەوەی دەوڵەت، ئەمەش واتە فۆكۆیاما هەوڵیداوە لە بونیادنانەوەی ئەفغانستانی دوای تاڵیبان و عێراقی دوای رژێمی بەعس هاوكاری دەوڵەتەكەی خۆی بێت. فۆكۆیاما دوای ئەوەی بۆی دەركەوت ئەمریكا لە بونیادنانەوەی عێراق و ئەفغانستان وەك دەوڵەت، رێگەیەكی هەڵەی گرتووە، كتێبی (بونیادنانەوەی دەوڵەتی لە سەدەی بیست و یەك) بە چاپ گەیاند، لەم كتێبەیدا فۆكۆیاما جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە دەوڵەتی لاواز تەنها هەڕەشە نییە بۆ سەر گەلەكەی خۆی، بەڵكو دەبێتە هەڕەشە بۆ سەر ئاشتی و سەقامگیری جیهان لەسەدەی بیست و یەك. لەمیانەی هەوڵی بەردەوامی 10 ساڵیشیدا (2001-2011) گەیشتە ئەو قەناعەتەی كە جارێكی دیكە بگەڕێتەوە سەر كتێبی هنتنگتن، مامۆستای (سیستمی سیاسی لە كۆمەڵگەكانی قۆناخی راگواستندا) و ئەم كتێبە فراوان بكات، بەڵام وەك خۆی دەڵێت: كاتێك ئەم كتێبەم جارێكی دیكە خوێندەوە، هەستمكرد كە تەواوی سیستمی سیاسیی دەوڵەت لە دروستبوونی دەوڵەتی چینەوە 300 ساڵ پێش زایین، هەتا دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی لە ئەوروپا، پێویستی بە دووبارە خوێندنەوە هەیە، لەمەش زیاتر پێویستە ئەو كۆدانە بدۆزرێنەوە، كە بۆچی دامەزراوەكانی هەندێك دەوڵەتی وەك دانیمارك و دەوڵەتانی باكووری ئەوروپا زۆر بە باشی كاردەكەن، بەڵام لە سۆماڵ و نەیجیریا وڵاتەكە كاول دەكەن؟ ئەو دەپرسێت: بۆچی ئەو ڤاكسینەی لە نەخۆشخانەكانی ئەمریكا ڤایرۆسی ئایدز (HIV) رادەگرێت، هەمان ڤاكسین لە نەخۆشخانەكانی نەیجیریا زیاتر ئەم ڤایرۆسە بڵاو دەكاتەوە؟
فۆكۆیاما سەبارەت بە سەركەوتنی تیرۆریستان و تیرۆریستانی داعش بەتایبەتی، راشكاوانە دەڵێت: داعش و تیرۆریستان بەو ئاستە بەهێز نین وەك دەردەكەون، بەهێزیی داعش و تیرۆریستان ئەوەیە دەوڵەتەكان لە پاكستانەوە تا نەیجیریا لاواز و فاشیلن، بۆیە دەبێت بیر لە بونیادنانی دەوڵەتێكی هاوچەرخی ئەوتۆ بكرێتەوە كە وەڵامی گۆڕانكارییەكانی ئەم قۆناخە بداتەوە.
بێجگە لە بیرمەند و دیپلۆماتكاران، میدیاكارانی گەورەی ئەمریكاش گرنگییان بەم پرسە داوە وەك (زبینجیۆ برژنسكی، جۆزیف نای، تۆماس فریدمان و چەندانی دیكە) هەموویان لەو خاڵەدا كۆكن و لەو بڕوایەدان چیدیكە ئەو دەوڵەتانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی ئیسلامی ناتوانن سەقامگیری دروست بكەن. لەسەر ئاستی سەرۆكەكانی ئەم ناوچەیەش، رەجەب تەیب ئەردۆگانی سەرۆك كۆماری توركیا، لە كۆتایی ساڵی رابردوو، لە كۆڕێكیدا كە لە ئامۆژگای پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئەمریكا بۆی گرێدرا، ئەویش لە میانەی شانازیكردنی بە مێژووی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ئاماژەی بەوە كرد كە چەند سەدەیەك ئەو ناوچەیە لە چوارچێوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بووە، ناوچەیەكی سەقامگیر بووە و شەڕی بە خۆیەوە نەبینیوە. ئەو دەڵێت: «ئێمە خەڵكی ئەو ناوچەیە دەناسین و مێژووی ئەو ناوچەیە دەزانین و دەشزانین ئەو كێشەیە چۆن چارەسەر دەكرێت». قسەكانی ئەردۆگان ئاماژەیەكی روونە بۆ دووبارە زیندووكردنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بەشێوەیەكی دیكە، لانیكەم گەڕانەوە بۆ سنووری ئەو ویلایەتانەی لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بوونیان هەبووە.
كەواتە هیچ گومان لەوەدا نییە كە دیپلۆماتكارێكی گەورەو ناسراوی وەك جۆن كیری هێندە لەم گۆڕانكارییانە بێ ئاگابێت و ئەو هەموو راستییانە رەتبكاتەوە. دیارە كیری پێشتر سەرۆكی لیژنەی پەیوەندییەكانی دەرەوە بووە لە كۆنگرێس و ئاگاداری هەموو وردەكارییەكانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی ئەمریكا بووە لەگەڵ تەواوی جیهان و هۆكاری سەرەكیش بۆ دانانی بە وەزیری دەرەوەی ئەمریكا وەك كاتی خۆی ئاماژەی بۆكرا، ئەوە بوو كە جۆن كیری پەیوەندییەكی زۆر فراوانی لەگەڵ هەموو وڵاتانی جیهان هەیە و لە كێشەكان تێدەگات و توانای چارەسەركردنی كێشەكانی هەیە، بۆیە ئەمانە هەمووی ئەوەمان پێدەڵێن جۆن كیری خۆی بڕوای بە وەڵامەكەی خۆی نییە، بەڵام ئەوە ئیدارەی ئەمریكایە كە نایەوێت لە چوارچێوەی ئەو سیستمە مردووە بێتە دەرەوە.
بۆچی ئیدارەی ئەمریكا
مردنی سیستمە كۆنەكەی جیهان دەشارێتەوە؟
وینستۆن چەرچل كە لە ماوەی شەڕی جیهانی دووەمدا سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا بووە و هاوڕێی نزیكی رۆزفەلتی سەرۆكی ئەو كاتی ئەمریكا بووە، پێكەوە هاوپەیمانەكانیان لە شەڕەكە سەرخست و هەر پێكەوەش بناخەی نەتەوە یەكگرتووەكانیان بۆ شەڕی دژی دەوڵەتانی میحوەر رێكخست و هەر ئەو نەتەوە یەكگرتووانەش دوای تەواوبوونی شەڕی دووەمی جیهانی، بووە ئەم رێكخراوە نێودەوڵەتییەی ئێستا جێگەی كۆمەڵەی گەلانی گرتەوە. چەرچل سەبارەت بە هەڵوێستی ئەمریكا بەرامبەر بە رووداوەكان دەڵێت: «ئەمریكا هەنگاوی باش هەڵدەگرێت، بەڵام دوای ئەوەی كە هەموو رێگەخراپەكان تاقی دەكاتەوە)! لەمەش زیاتر فۆكۆیاما دەڵێت: «دانپیدانان بە گۆڕانكارییەكان وەك دیاردەیەكی سروشتی لای دەوڵەتان زۆر قورسە، هەتا ئەگەر ئەو گۆڕانكارییە لە بەرژەوەندی خودی دەوڵەتەكەش بێت، هەر بۆ نموونە كاتێك بارووت دۆزرایەوە و چەكی لێ دروستكرا و كۆتایی بە شمشیر و تیر و كەوان هێنا، بەشی زۆری ئەو دەوڵەتانەی لەو سەردەمە نەیاندەویست بیسەلمێنن، چەكی ئاگرینی بارووت وەك شمشیر و تیروكەوان مامەڵەی لەگەڵ ناكرێت، هەتا كار گەیشتە ئەوەی چەكی ئاگرینی بارووت مەترسی نەمانی خستە سەریان، ئینجا بەئاشكرا دانیان بەوەدا نا كە پێویستە پەنا بۆ چەكی ئاگرینی بارووت ببرێت و واز لە شمشێر و تیر و كەوان بهێنن».
ئەمە بۆ داگیركردنی هەرێمی كرێما لە ئێستادا لە لایەن رووسیاوە و هەروەها شەڕی ناوخۆی سووریا و بارودۆخی ئێستای عێراق و ئەفغانستانیش راستە، لەبەر ئەوەی ئەمریكا دەوڵەتانی ئەوروپی هۆكاری لكاندنی كرێما بە رووسیاوە دەزانن، رووسیا نەك كرێما، بەڵكو خۆی بە خاوەنی ئۆكرانیا دەزانێت و (كیڤ)ـی پایتەختی ئۆكرانیا بە پایتەختی ئایینی كریستیانی ئەرسۆدۆكس دەزانێت، ئەمەش هەمان بیانووی سەدام حوسێن بوو بۆ داگیركردنی كوەیت لە ساڵی 1990، بەڵام بۆچی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لە ساڵی 1990 بۆ دەركردنی سەدام لە كوەیت دروست بوو، بەڵام دژی رووسیا دروست نابێت؟ دیارە ئەو سیستمە جیهانییەی لە 1990 توانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لە چوارچێوەی بڕیاری ئەنجوومەنی ئاسایش دروست بكات و هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی خۆیان بڕیارەكەی ئەنجوومەنی ئاسایش جێبەجی بكەن، بەڵام لە ئێستا ئەم سیستمە مردووە و ناتوانێت وەك ساڵی 990 زیندوو بێت!
پرسیاری دیكە ئەوەیە: ئایا دروستنەبوونی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی رووسیا لەبەر ئەوەیە رووسیا وڵاتێكی بەهێزە؟ دیارە رووداوەكان پێمان دەڵێت: نەخێر، لەبەر بەهێزیی رووسیا نییە، لەبەر ئەوەی یەكێتی سۆڤیەت لە 1990 لە رووی سەربازییەوە لە ئێستای رووسیا بەهێزتر بووە، ئەو كات یەكێتی سۆڤیەت لەبەریەك هەڵنەوەشابووەوە، بەڵام ئەمریكا لە ئێستادا نەك بەرامبەر بە رووسیا، بگرە بەرامبەر بە سووریاش نەك هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی پێ دروست ناكرێت، بەڵكو هەموو دەوڵەتانی (ناتۆش)ـی پێ كۆنابێتەوە، هەر بۆ نموونە: لە هێرشكردنە سەر لیبیا بۆ رووخانی موعەمەر قەزافی، توركیا وەك ئەندامێكی ناتۆ بەشداری نەكرد، ئێستاش لە شەڕ دژی داعش، ئەحمەد داود ئۆغلۆ مانگێك پێش ئێستا راشكاوانە بە كەناڵی CNNی راگەیاند توركیا مەرجی خۆی هەیە و ئەو مەرجانەش هەر وەك خۆیەتی و گۆڕانكاری بەسەردا نەهاتووە و هەتا ئەو مەرجانەش جێبەجی نەكرێت، بەشداری شەڕەكە ناكەن، ئەردۆگانیش وەك سەرۆك كۆمار پێش داودئۆغلۆ لە ناو ئەمریكا پێی راگەیاندن: ئێمە دەزانین كێشەكان چارەسەر دەكرێت، لەسەر ئەم هەڵوێستەشمان بەوە تۆمەتبار كراوین هاوكاری داعش دەكەین، بەڵام ئێمە پێشوازیمان لە 1.6 ملیۆن ئاوارەی سووریا كردووە و چەندین ملیار دۆلارمان بۆ نیشتەجێكردن و دابینكردنی خزمەتگوزاری بۆیان خەرجكردووە، بەڵام هەتا نەگەینە قەناعەت ئێمە بەشداری ناكەین. لایەنێكی دیكە ئەوەی ئێستا سەبارەت بە وتووێژی رژێمی بەشار ئەسەد و لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن بە سەرپەرشتی رووسیا دەیبینین و ئەمریكاش پشتیوانی دەكات، مانای ئەوەیە ئەمریكا بە تەواوەتی دەستبەرداری لادانی بەشار ئەسەد لە دەسەڵات بووە، لە كاتێكدا ساڵێك پێش ئێستا ئەمریكا بەكارهێنانی چەكی كیمایی لەلایەن ئەسەدەوە وەك هێڵی سوور لە قەڵەمدا و دەركەوت ئەسەد هێڵی سووری بەزاند و ئەمریكاش نەیتوانی هیچ بكات. بۆیە ئەم واقیعە بۆتە راستی و چیدیكە ناشاردرێتەوە، گەرچی ئەمریكا نایەوێت دانی پێدا بنێت. پسپۆڕان و بیرمەندانی سیاسی هۆكارەكان دەگێڕنەوە بۆ ئەوەی ئەمریكا وەك سۆپەرپاوەر و ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی وەك دوا مەرجەع بۆ بڕیارەكانی جیهان چیدیكە ناتوانن كێشەكان چارەسەر بكەن، ئەمریكاش كە لە سیستمی دوای شەڕی سارد خۆی بە خاوەنی سیستمی جیهانییەكە دەزانێت و هەتا پێش رووداوەكانی وڵاتانی عەرەبی داوای سەركردایەتی ئەو سیستمەی دەكرد و نەخشەی بۆ حوكمڕانیی گلۆباڵی، یان جیهانی دادەڕشت، لە ئێستا نە سیستمەكە بوونی ماوە و نە حوكمڕانیی گلۆباڵیش دروست دەبیت.
پێشمەرگە كۆدی ئەو سیستمە جیهانییەی كە
هێشتا لەدایك نەبووە
كێشەی سەرەكی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست مۆدێلی ئەو دەوڵەتانەیە كە وەك خەڵاتی شەڕ بۆ براوەكانی شەڕی یەكەمی جیهانی دروستكراون، ئەم دەوڵەتانە پێش شەڕ وەك دەسكەوتی شەڕ دابەش كراون و رەنگدانەوەی جۆری ئەو دابەشكردنەن كە بەرژەوەندیی دەوڵەتانی براوەی شەڕی پێ رێكخراوە، راشكاوانەتریش لەمە دەكرێ بگوترێ: ئەو دەوڵەتانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هاوسەنگیی هێز و بەرژەوەندیی هاوبەش دروستی نەكردوون، بەڵكو دروستكراون بۆ راگرتنی هاوسەنگیی هێز و پاراستنی بەرژەوەندیی ئەو وڵاتانەی كە خۆیان بۆ ئەو مەبەستە دروستیان كردوون، لە دوای شەڕی دووەمی جیهانیشەوە جارێكی دیكە ئەو دەوڵەتانە وەك خەڵاتێكی حازر دووبارە بەسەر براوەكانی شەڕی دووەمی جیهانیدا دابەشكراونەوە. دیارە دوای شەڕی دووەمی جیهانی براوەكان زیاتر بوون و سۆڤیەت و ئەمریكاشی هاتەسەر، ئەوجا لەبەر ئەو چەمكە ئەوروپییە كە بۆ خودی دەوڵەتە، دەوڵەتەكانی خۆیان بە جیاواز دەزانن لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەی بۆ خەڵاتی شەڕ دروست دەكرێن، بۆیە ئەو سەقامگیری و ئاشتییەی لە دەوڵەتانی ئەوروپا و باكووری ئەمریكا دروست بووە، ئەوا لە دەوڵەتانی دیكەی ئەمریكای لاتینی، ئەفریقیا و باكووری ئەفریقیا، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نابینین، تەنانەت لە بەشێكی زۆری ئاسیا كە مۆدێلی دەوڵەتی ئەوروپین، بێجگە لە چین و ژاپۆن، هەست دەكەین ناسەقامگیری و ئاژاوەیەكی گەورە بوونی هەیە، سەبارەت بە چین و ژاپۆنیش، ئەوانیش بەردەوام ناكۆكییان هەیە و شەڕ لە نێوانیان هەبووە، ئەوە مۆدێلێكی دیكەی دەوڵەتە، بەڵام لە دوای شەڕی دووەمی جیهانییەوە ژاپۆنیش هەر لەسەر مۆدێلی دەوڵەتی ئەوروپی بونیاد نرایەوە، بۆیە لە دوای كۆتایی هاتنی شەڕی دووەمی جیهانی جیا لەوەی بەشی زۆری دەوڵەتەكانیان وەك خۆی بە یەكپارچەیی كرانەوە خەڵاتی شەڕ، لەهەمانكاتدا لەسەر چەندین دەوڵەت رێكنەكەوتن و دابەشیان كردن، بۆ نموونە دابەشكردنی كۆریا بۆ كۆریای باكوور و كۆریای باشوور، هەروەها ئەڵمانیا بۆ ئەڵمانیای رۆژئاوا و ئەڵمانیای رۆژهەڵات، لەمەش زیاتر بەرلین دابەشكرا، ئەوجا لەبەر ئەوەی ئەم دەوڵەتانە بۆ مەبەست و بەرژەوەندیی دەوڵەتانی دیكە درووستكراون، نەك دەوڵەت دروست كرابێت بۆ بەرژوەندی خودی نەتەوەكە و ئامانج ئەوە بێت نەتەوە لەناو ئەو دەوڵەتە خۆی دروست بكات، ئەوا بەردەوام كێشەیان هەیە، ئەوجا لەبەر ئەوەش كە ئەو هێزە گەورانە خۆیان بە خاوەنی ئەو دەوڵەتانە دەزانن، بەردەوام دەستێوەردان دەكەن و دەبنە كێشە بۆ دەوڵەتە گەورەكانیش، دەوڵەتە گەورەكان بۆ ئەوەی ئەو دەوڵەتانە وەك موڵكی خۆیان بمێننەوە، هەموو بەرژەوەندییەكانی ئەو دەوڵەتەیان گرێداوە بە دەستەبژێرێكەوە كە خۆیان پشتگیری لێدەكەن، ئەوجا ئەو دەستەبژێرە باش بن، یان خراپ، بەرگری لێدەكەن! بۆ نموونە بەرگری ئیدارەی ئۆباما لە مالیكی و بەرگری ئێستای ئەمریكا لە حەیدەر عەبادی، بەڵام لەبەرامبەردا جۆن كیری خۆی زۆر باش دەزانێت ئەوەی گۆڕانكاری لەسەر زەوی دروستكردووە، هێزی پێشمەرگەیە، نەك حكومەتە تازەكەی عەبادی، ئەو هەموو سەركەوتنەی پێشمەرگە لە كۆبانێ تا جەلەولا لە كاتێكدایە هەتا ئێستاش یەك بەندی ئەو رێككەوتنەی تایبەت بە هەرێمی كوردستان كە بریتین لە ناردنی بودجە و مووچەی پێشمەرگە جێبەجی نەكراوە، هەفتەیەك دوای وتارەكەی جۆن كیری لە داڤۆس ئینجا بودجەی عێراق پەسەند كراوە. ئەم شاردنەوەی جۆن كیری كە لە وتارەكەیدا باسی رزگاركردنی تكریت دەكات، كە هێشتا ئازاد نەكراوە لەلایەن سوپای عێراقەوە، كە هەتا ئەگەر ئازادیش بكرێت، سوپای عێراق بە تەنیا نابێت و حەشدی شەعبی و هێزی ئیقلیمیشی لەگەڵ دەبێت، ئەوە ناگەیەنێت كە جۆن كیری وەك هەستانەوەی سوپای عێراق ئاماژەی پێدەكات!
جۆن كیری و ئیدارەی ئەمریكی خۆیان باش دەزانن، سوپای عێراق بە ئاسانی راست نابێتەوە و ئەگەر شەڕیش نەبێت، لانیكەم 5-6 ساڵی دەوێت هەتا ببێتەوە بە سوپایەك كە لانیكەم پاسەوانیی سنوورەكانی بكات، نەك شەڕی دەوڵەتێك بكات. هۆكاری سەرەكی بۆ ئەم پشتگیرییەی جۆن كیری بۆ حكومەتەكەی عەبادی و باسكردنی سوپای عێراق، لەبەر ئەوە نییە عەبادی و سوپای عێراق سەركەوتوون، بەڵكو هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ئەمریكا عێراقی ئێستا وەك خەڵاتی شەڕ سەیر دەكات و دەیەوێت ئەم خەڵاتەی هەر بۆ بمێنێتەوە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا عێراق وەك خەڵاتی شەڕ بەدەستی ئەمریكاوە دەمێنێتەوە، ئەگەر كوردستان دەوڵەتی سەربەخۆی راگەیاند؟ بێگومان بەدەستیەوە نامێنێتەوە، ئەمەش نەك لەبەر ئەوەی گریمانەی ئەوە هەیە دەوڵەتی كوردستان لە بازنەی هاوپەیمانی ئەمریكا دێتەدەرەوە، بەڵكو لەبەر ئەوەیە عێراق بە بێ كوردستان لە بازنەی ئەمریكادا نامێنێتەوە.
ئاشكرایە دەستەبژێری حوكمڕانیی عێراق لە بەغدا، یان بەشێوەیەكی گشتی عەرەبی عێراق بە شیعە و سوننەوە، قەت نابنە هاوپەیمانی ئەمریكا، هەردوولایان ئەمریكا بە «داگیركەر و شەیتانی گەورە» دەزانن، هەروەك ئەو زۆنگاوەی ئەمریكا لە سووریا تێیكەوتووە، لەلایەك رژێمی ئەسەد دژی ئەمریكایە، لەلایەكی دیكەش موعارەزەی سەرەكی كە هەڕەشە بێت بۆ رژێمی ئەسەد، قاعیدە و داعش لە ئەمریكا بە باشتر دەزانن. پرسیاری لەمە گرنگتر ئەوەیە: ئەگەر ئەم سیستمە مردووە هەر وەك خۆی مایەوە و توانی رێگری لە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان بكات، ئایا بەرژەوەندییەكانی هەموو دەوڵەتە گەورەكان بەگشتی و ئەمریكا بەتایبەتی چی بەسەر دێت؟ بێگومان لەگەڵ هێرشی تیرۆریستانی داعش بۆسەر هەرێمی كوردستان، دەركەوت پێگەی جیۆسیاسیی كوردستان بۆ هاوسەنگیی هێز و پاراستنی بەرژەوەندییەكانی دەوڵەتە گەورەكان لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا چەند گرنگە، دەركەوت ئەم پێگە جیۆسیاسییە بۆ پاراستنی هێزە گەورە غەیرە دەوڵەتییەكان چەند گرنگە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر دەوڵەتە گەورەكان دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك موڵكی خۆیان سەیر بكەن، ئەوا لەناو دەوڵەتەكانی خۆشیاندا هێزی غەیرەدەوڵەتی خۆی بە خاوەنی ئەو دەوڵەتە دەزانێت و ئەو غەیرە دەوڵەتییانە لەسەر ئاستی جیهان دەبنە هێزی غەیرەدەوڵەتیی نێودەوڵەتی. بۆ نموونە كۆمپانیا گەورەكانی نەوت، كۆمپانیای مایكرۆسۆفت و هەموو كۆمپانیا گەورەكانی دیكە، بۆیە ئەگەر سەرۆك ئۆباما لە رۆژی 8ی ئابی 2014 بڕیاری نەدایە و پاشان هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە دژی داعشییەكان رانەگەیاندایە، ئەوا دەوڵەتی دیكە و هێزی دیكەی غەیرەدەوڵەتی دەهاتنە سەرخەت و ئەوەش لە دوولاوە زیانی لە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەدا، یەكەمیان دەبوو وەك هێزێكی گەورە ماڵئاوایی لە ناوچەكە بكات، دووەم لە ناوخۆی وڵات كاریگەری لەسەر ئیدارەی ئەمریكی دەبوو، لەبەر ئەوەی دەبووە لێدانی بەرژەوەندیی هێزە غەیرەدەوڵەتییەكانی ئەمریكا، هەروەك چۆن لە 2008 هێرشكرایە سەر وۆرد ستریت و پاشانیش دەركەوت (تی پارتی) خۆی كرد بە خاوەنی ئەو خۆپیشاندانە، ئەمەش مانای ئەوە بوو هیچ هەڕەشەیەك لەسەر ئایندەی كۆماری ئازادی ئەمریكا قبووڵ ناكرێت، هەتا ئەگەر ئەو هەڕەشەیە بەرهەمی لیبڕاڵ دیموكراتی و پێشكەوتنەكانی ئەمریكاش بێت. لەم روانگەیەوە بایەخی كوردستان بۆ دەوڵەتە گەورەكانی دیكەش بە رووسیاشەوە گرنگە، بۆیە هەموو پسپۆڕان و بیرمەندانی سیاسی راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكەن، كوردستان تەنها ناوچەیە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەموو جیهانی ئیسلامیدا كە كەلتوور و بەهامرۆییەكانی هیچ كێشەی لەگەڵ كەلتوور و بەهامرۆییەكانی رۆژئاوادا نییە، لەمەش زیاتر لەبەر ئەوەی رۆژئاوا بەگشتی و ئەمریكا بەتایبەتی، رێژەیەكی زۆری پەنابەرانی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی لە خۆ دەگرن، ئەگەر راپرسییەك بكرێت، لەوانەیە رێژەیەكی بەرچاو هەبێت كە داعش بە تیرۆریست نەزانن و بە ئاشكرا پشتگیری بكەن و لە مەیدانە گشتییەكاندا گوتار بدەن، بەڵام لە باشوور و پارچەكانی دیكەی كوردستان، ئەگەر چەند كەسێك چوونەتە ناو تیرۆریستانی داعش، ئەوا بێجگە لەوەی خێزان و منداڵەكانیان لەگەڵ خۆیان بردووە، لەهەمانكاتدا كەسوكارەكەشی حاشای لێدەكەن، ئەمەش مانای ئەوەیە بە تێگەیشتنی كورد بۆ ئیسلام، بوون بە تیرۆریست، وەك لادان لە ئایینی ئیسلام سەیر دەكرێت، بۆیە ئەگەر راپرسییەك لە كوردستان بكرێت، ئەنجامەكەی ئەوە دەسەلمێنێت كە هیچ كۆمەڵگەیەك وەك كوردستان تیرۆریستان رەتناكاتەوە. كەواتە كوردستان بۆ وڵاتانی جیهانی ئیسلامی و تەواوی سیستمی جیهانی بۆتە كۆدی هاوسەنگی هێز و پاراستنی بەرژەوەندییەكان، ئەم كۆدە ئەگەر ون بێت، ئەوا سیستمی جیهانی قفڵ دەبێت، بەڵام ئەگەر ئەم كۆدە بمێنێت، ئەوا جیهان دەتوانێت بیر لە سیستمێكی دیكە بكاتەوە.
لە ئێستادا ئەمریكا كە هەر لەو خەیاڵەدایە خۆی سەركردایەتی سیستمی جیهانی دوای شەڕی سارد بكات، لەمەش زیاتر نەیشاردۆتەوە كە خۆی بە خاوەنی عێراق دەزانێت و سیاسەتەكەشی ئاشكرایە و هەتا پێش شەڕی داعش بەوجۆرە بووە، كە لە رێگەی بەغداوە مامەڵە لەگەڵ هەولێر بكات، لەم چەند مانگەی دوایی ناچار بوو بە شێوازێكی دیكە مامەڵە لەگەڵ كوردستان بكات و ناچار بوو بڕیار بدات 3 لیوای سەربازی بۆ پێشمەرگە پڕچەك بكات و مەشق و راهێنانیان پێ بكات، بەڵام دوای سەركەوتنەكانی پێشمەرگە لە شنگال تا جەلەولا و هەروەها ئازادكردنی كۆبانێ دوای چوونی پێشمەرگە، ئەمە وایكردووە، وەك لە گوتارەكەی جۆن كیری لە داڤۆس گوێمان لێبوو، هەروەها بانگهێشتنەكردنی نوێنەری كوردستان بۆ كۆبوونەوەی لەندەن بۆ هاوپەیمانانی دژی تیرۆریستانی داعش، دەریخست گەر بۆیان بچێتە سەر بۆ كۆبوونەوەی 18ی شوباتیش نوێنەری كورد بانگ ناكەن! ئەمانە مانای ئەوەن ئەمریكا دەیەوێت پێشمەرگە وەك كۆدی سەركەوتن بە سەر تیرۆریستان و داعشدا لە ناسنامەی عێراقیبووندا بهێڵێتەوە و لە چوارچێوەی عێراق و وەك هێزێكی عێراقی مامەڵەی لەگەڵدا بكات، ئەم جۆرە مامەڵەیە زۆر جار ئەمریكای بە هەڵەدا بردووە و زیانی گەورەشی لە بەرژەوەندییەكانی داوە، لەبەر ئەوەی ئەگەر سەیری ماوەی 14 ساڵی رابردوو بكەین، كە ئەمریكا دەیەوێت عێراق و ئەفغانستان بەوجۆرە بێت كە خۆی دەیەوێت، ئەوا بەپێی ئەو راستییانەی سەرچاوەكانی ئەمریكا ئاشكرایان كردووە، هەتا پێش شەڕی داعش 5-6 ترلیۆن دۆلاریان لە شەڕی عێراق و ئەفغانستان خەرجكردووە، ئەنجامەكەشی ئەوە بووە كە دوو دەوڵەتی فاشیلیان دروستكردووە، هەروەها دەركەوت هێزەكانی ناتۆ توانییان رژێمی موعەمەر قەزافی بڕووخێنن، بەڵام نەیانتوانی تەنانەت رژێمێكی هاوشێوەی قەزافی دروست بكەنەوە، بۆیە ئەم سەركەوتنانەی هێزی پێشمەرگە كە بۆتە كۆدی بردنەوەی شەڕی تیرۆریستان، ئەو سیستمە مردووەی پێ زیندوو ناكرێتەوە، باشترە سیستمێكی نویێ لەسەر دروستبكرێتەوە، لە سیستمەدا جۆرێك دەوڵەت بونیاد بنرێتەوە كە سوپاكەی وەك پێشمەرگە بتوانێت تیرۆریستان تێكبشكێنێت و سەرۆكەكەی وەك بارزانی ئەو توانایەی هەبێت بۆ پێكەوە ژیان گاندی و ماندێلا و بۆ پاراستنی ئازادیش دیگۆل و جۆرج واشنتۆن پێكەوە كۆبكاتەوە.