خەلافەتی دەوڵەتی ئیسلامی داعش بەهێز نییە، ئەوەی داعشی بەهێزكردووەو داعشی بەو هێزە گەورەیە پیشاندەدا، لاوازیی ئەو دەوڵەتانەیە كە ناتوانن ئاسایش و سەقامگیری لەسنوورەكانی خۆیاندا دابین بكەن، ئەم دەوڵەتانەش لە پاكستانەوە دەست پێدەكات بۆ ئەفغانستان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تا دەگاتە سەب سەحراو نەیجیریا، هەر بۆیە دەبێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بیرلەوە بكاتەوە ئەو دەوڵەتانە وەرچەرخێن بۆ دەوڵەتی هاوچەرخ دەوڵەتێك بتوانیت ئاسایش و سەقامگیری ناوخۆ دابین بكات و تیرۆریستان تێكبشكێنێت.
فرانسیس فۆكۆیاما
29ی ئۆكتۆبەری 2014


لاوازی دەوڵەت
كێشەیەكی مەحاڵ بۆ جیهانی هاوچەرخ
ساڵی 2014 ساڵی وەرچەرخان بوو، چەمكی دەوڵەت و كۆتایی هاتنی سیستمی جیهانی پۆست شەڕی سارد بوو، لەم ساڵەدا رووسیا كرێمای لكاند بە رووسیاوە، بەڵام كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نەیتوانی ئەوەی بە سەدام حوسێنی كرد لە ساڵی 1990، دوای لكاندنی كوێت بە عێراقەوە، نەیتوانی ئەوە بە فلادیمێر پوتین بكات، هەروەها لەساڵی 2014 تیرۆریستانی داعش توانییان دوای داگیركردنی موسڵ لە حوزەیرانی ساڵی رابردوو، خەلافەتی ئیسلامی عێراق و سوریا رابگەیەنن، بەڵام دیسان ئەوەی سەرۆك بوش لە 2001 بە ئیمارەتی تاڵیبانی لە ئەفغانستان كرد، نەیتوانی لە عێراق و سووریا بە خەلافەتەكەی ئەبوبەكری بەغدادی بكات، لەمەش زیاتر ئەو هێزە نەرمەی ئەمریكاو رۆژئاوا شانازییان پێوە دەكردو بەكەلتووری لیبراڵ دیموكراتی و ئازادی سەرنجی جیهانی رادەكێشا، ئەوا ئەم هێزە نەرمە لەساڵی 2014 بووە باشترین ژینگە بۆ سەرنجڕاكێشانی جیهان بەرامبەر تیرۆریستان بەگشتی و تیرۆریستانی داعش بەگشتی، لەمەش سەیرتر، دەستەوەستانی و بێ توانایی هاوپەیمانی ناتۆ لە چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم كێشانە، بەتایبەتی كێشەی رووسیاو چین و كۆریای باكوور لەلایەك، كە ئەمانە چەند دەوڵەتێكی سەنتڕاڵی بەهێزن و هەروەها كۆمەڵێك دەوڵەت لە پاكستانەوە تا نەیجیریا، كە ئەمانەش ئەو دەوڵەتە لاواز و فاشیلانەن كە بوونەتە هۆكاری ئەوەی تیرۆریستانی داعش وەك وەحش دەربكەون و دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە نەتوانن لەبەردەمیدا خۆیان بگرن. كەواتە ئەم ئاڕاستەیە پێناسەی جۆرەكانی دەوڵەت لە جیهانی ئەمڕۆدا بەم شێوانە دەكاتەوە:
1. دەوڵەتی سەنتڕاڵی بەهێز هاوشێوەی رووسیا، چین، كۆریای باكوور، ئەم شێوازەی دەوڵەت هەریەكەیان بە شێوازێك، دووبارە كردنەوەی مۆدێلی ئەو دەوڵەتانەیە كە فەرمانڕەواكانیان دەوڵەتەكە بە موڵكی خۆیان دەزانن (New Patrimonial State)، ئەمەش واتە ئێستا لە رووسیا فلادیمیر پۆتین وەك سەركردەیەكی پۆپۆلیستی هەموو شتێك هی خۆیەتی، هەروەها لە كۆریای باكوور و چینیش، پارتی كۆمونیستی كۆریاو چین خۆیان بە خاوەنی دەوڵەتەكە دەزانن، ئەم شێوە تازەیەی پەتریمۆنیاڵ ستەیەت، جیاوازی لەگەڵ شێوازە تەقلیدیەكەی ئەوەیە لە تەقلیدیەكەدا یەك كەس و بژاردەی حكومڕان خۆیان بە خاوەنی دەوڵەتەكە دەزانن، لەمەی دووەمیاندا حزبێكی سیاسی یان وەك رووسیا هەڵبژاردنیش دەكرێت و دامەزراوەی سیاسیش بوونی هەیە، بەڵام یەك كەس بە كردەیی خاوەنیەتی و شەرعیەتیشی لە هەڵبژاردنەوە پێ دەدرێت. بۆیە ئەم جۆرە دەوڵەتانە لەگەڵ ئەوەی دەبنە دەوڵەتێكی میلیتاری تۆتالیتاری لە هەمانكاتدا هەڕەشە لەسەر گەلەكەی و جیهانیش دروست دەكات.
2. دەوڵەتی لاواز و فاشیل، وەك شێوەی دەوڵەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا و سەب سەحرا و نەیجیریا و پاكستان و ئەفغانستان، پێشتر تەنیا دەوڵەتی لاواز و فاشیل بە مەترسی بۆ سەر سیستمی جیهانی دوای شەڕی سارد لە قەڵەم دەدران، بەڵام شەڕی ئەفغانستان و عێراق و پاش هەوڵەكانی ئەمریكا بۆ بونیادنانەوەی ئەو دوو دەوڵەتە دەریخست، هیچ كاتێك ئەو ناوچەیە لە كێشەی دەوڵەتی لاواز و فاشیل رزگاری نابێت، ئەگەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەگشتی و ئەمریكا بەتایبەتی نهێنی كۆدی پەرەپێدانی دامەزراوە سیاسیەكان لەو وڵاتانە نەدۆزێتەوە، فۆكۆیاما پەرەپێدانی دامەزراوەی سیاسی بە پەرەپێدانی بایەلۆژی بەراورد دەكات و دەڵێت، ئەوەی پەرەپێدانی بایەلۆژی لە یەكگرتنی سپێرم و هێلكە دابەشكردنی خانەكان دەگۆڕێت بۆ ئەوەی ببێتە مرۆڤ و ئەم گەشەیە بەردەوام بێت تا مرۆڤەكە دەگاتە ئاستی كامڵبوون، ئەوە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو كۆدە جینیەی (genetic code) كە تایبەتمەندییەكانی مرۆڤ دەگوازێتەوە بۆ ناو ئەو پەرەپێدانە و بەرەو ئاڕاستەی مرۆڤبوونی دەبات، ئەگەر لەم بەراوردكارییەی فۆكۆیاما سەیری خەرجی هەردوو شەڕەكە و پرۆسەی بودنیادنانەوەی ئەفغانستان و عێراق بكەین، ئەوا ئامارە رەسمیەكانی ئەمریكا باسی تێچووی 5-6 ترلیۆن دۆلار دەكەن، ئەمە بۆ تەواوی دەوڵەتانی دیكەش راستە، لەبەر ئەوەی ئەمریكا لەدوای جەنگی دووەمی جیهانیەوە هەتا راپەرینەكانی وڵاتانی عەرەبی له كۆتایی 2010، لە هەریەكێك لەو دەوڵەتانە هێندەی عێراق و ئەفغانستان پارەی سەرف كردووە، بەڵام ئاكامەكەی ئەوەیە كە ئەمڕۆ دەیبینین و كۆتاییان بەسیستمی جیهانی دوای شەڕی سارد هێنا.
3. جۆری سێیەمی دەوڵەت، نموونەی دەوڵەتانی دیموكراتی رۆژئاواو ئەمریكایە، كە هەموو بیرمەندان و سیاسەتمەداران، دوای كۆتایی هاتنی شەڕی سارد و شكستی بەرەی كۆمونیستی گەیشتنە ئەو قەناعەتەی كە مۆدێلی سیستمی حكومڕانی لیبراڵ دیموكراتی باشترین سیستمە بۆ مرۆڤایەتی، بەڵام لە ئێستادا، ئەم سیستمە خۆی لەبەردەم هەڕەشە و تەحەددایەكی گەورە بینیوەتەوە، لەگەڵ ئەوەی لەڕووی هێزی سەربازی، پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا، هەموو زانستەكانی مرۆڤایەتی و داهێنان، لەوپەڕی پێشكەوتندایە، بەڵام نە دەتوانێت بە سوپا پێشكەوتووەكەی بەرپەرچی هێڕشەكان و مەترسیەكان بداتەوە، نە پێشكەوتنی تەكنەلۆژیاو داهێنانەكانی لەبواری هەموو زانستەكان، كێشەكانی ناو كۆمەڵگەی خۆی چارەسەر بكات، لەمەش زیاتر ئەگەر كێشەی دەوڵەتە لاوازو فاشیلەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیا و ئاسیا، چۆكدادان بێت لەبەردەم تیرۆریستاندا، ئەوا مەترسی دەوڵەتانی لیبراڵ دیموكراتی، چۆكدادانە لەبەردەم سوپا نەبینراوەكەی توندڕەوی لە ناوكۆمەڵگاكانیان و هەروەها چۆكدادانیانە لەبەردەم پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا كە رۆژ لەدوای رۆژ چینی ناوەند دەپوكێنێتەوەو سیستمی حكومڕانی لیبراڵ دیموكراتی بەرەو پۆپۆلیستی راسترەو هەنگاو پێ هەڵدەگرێت، ئەمەش بەرەو مەترسی پێكدادانی زیاتری شارستانیەتەكانمان دەبن.
كەواتە لەم راستەدا، جیهان لەبەردەم ئەم شێوازە تەقلیدیانەی دەوڵەت راوەستاوەو هیچ كام لەم شێوازە ناتوانێت وەڵامی تەحەددییەكانی سەردەم بداتەوە، بەتایبەتیش لە ئێستادا كە دەوڵەتی لیبراڵ دیموكراتی و دەوڵەتی لاوازی فاشیل زیاتر تەحەدییەكانیان رووبەڕوویان دەبێتەوەو زیاتر كاریگەرییان لەسەری هەیە، بۆیە ترسی ئەوە هەیە، دەوڵەتانی دیكەی پیشەسازی وەك دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا پەنا بۆ دووبارەكردنەوەی مۆدێلی دەوڵەتی چینی بەرن، ئەمەش واتە دەوڵەتێكی میلیتاریی و تۆتالیتاریی بەهێز. لەبەرامبەر ئەم پرسە ئاڵۆزەدا، ئێستا بیرمەندانی فەلسەفەی سیاسی و پێوەندییە نێودەوڵەتیەكان ئەو پرسیارە دەوروژێنن، ئەگەر هەردوو شێوازی دەوڵەتی فاشیل و میلیتاری تۆتالیتاری سەرچاوەی كێشەی گەورەتر بن بۆ مرۆڤایەتی و لە هەمانكاتیشدا دەوڵەتی لیبراڵ دیموكراتی وەڵامی پێویستی بۆ كێشەكانی سەدەی بیست و یەكەم پێ نەبێت، ئایا دەبێت بەدوای بەدیلی لیبراڵ دیموكراتی بگەڕێین، یان هەوڵبدەین پرۆسەی وەرچەرخان لەسیستمی لیبراڵ دیموكراتی دەست پێبكەین و دەوڵەتی مۆدێڕن بۆ وەڵامدانەوەی ئەم كێشانە دابمەزرێنین؟ فۆكایاما سەبارەت بە پرۆسەی وەرچەرخانی شێوازی ئەم دەوڵەتانەی ئێستا بۆ شێوازی دەوڵەتێكی هاوچەرخ كە وەڵامدەرەوەی تەحەددییەكانی سەدەی بیست و یەكەم بێت، وای دەبینێت، ئەم پرۆسەیە زۆر قورسترە لە پرۆسەی وەرچەرخانی سیستمی حكومڕانی لە دیكتاتۆریەتەوە بۆ دیموكراتی، ئەمەش لەبەر ئەوەی دیموكراتی و یاساكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی خۆیان بوونە هۆكاری بەشێك لە كێشەكان، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا گرنگە پرسیاری تازە بوروژێت و وەڵامی تازە بەرهەم بهێنرێتەوە، دەبێت بپرسین بۆچی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیاو داهێنانەكان، نەبوونە هۆكاری پتەوبوونی هێزی دامەزراوە سیاسیەكان ، خەریكە دەبنە هۆكاری لەبەریەكهەڵوەشانی دامەزراوە سیاسیەكان؟ دەبێت بپرسین بۆچی گەشەی ئابووری وەرچەرخانی كۆمەڵایەتی بە ئاڕاستەی نەرێنیی دروست دەكات و لە وەرچەرخانی كۆمەڵایەتی بەرپرسیاریەتی و شەفافیەت بەرهەم نایەت، بۆچی هەڵبژاردن بەڕێك و پێكی ئەنجام دەدرێت، بەڵام بەرپرسیاریەتی دیموكراتی بەرهەم نایەت؟ ریچارد هاس سەرۆكی ستافی پلاندانەری سیاسەت لەسەردەمی ئیدارەی كیلنتۆن و سەرۆكی ئێستای ئامۆژگای پێوەندییەكانی دەرەوە، لە تازەترین توێژینەوەیدا سەبارەت بە پاشاگەردانی جیهان و كۆتایی هاتنی سیستمی جیهانی دوای شەڕی سارد، لەگەڵ ئەوەی ئەم پاشاگەردانیەی جیهانیی بە سەر چەند بەشێكدا دابەشكردووە و شێوازی پاشاگەردانیەكانی لێك جیاكردۆتەوە، بەڵام بەشی گەورەی كێكی ئەم پاشا گەردانیەی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست داناوە، تەنانەت هەر ریچارد هاس لە كتێبی(سیاسەتی دەرەوە لە ناوخۆوە دەست پێدەكات) بەجۆرێك باسی شڵەژاوی حكومەتی ئەمریكا دەكات و دەڵێت: ئەو پارەیەی حكومەتی ئەمریكا بۆ چاودێری تەندروستی تەرخانی كردووە زۆر زیاترە لەو خزمەتگوزارییەی كە حكومەت پێشكەشی هاووڵاتیانی دەكات، ئەم قسەیەی هاس، بۆ سیاسەتی بەرگری و سیاسەتی ناوخۆ و تێكڕای سیاسەتەكانی دیكەی ئەمریكا راستە، ئەم ئاماژە ڕاستانە ئەگەر ئاماژەش نەبن بۆ دیاردەی گەندەڵی، راشكاوانە ئاماژەیە بۆ كارنەكردنی دامەزراوەكانی حكومەتی ئەمریكا وەك ئەوەی چاوەڕێی لێدەكرێت وەك پێویست هەڵبسوڕێن، ئەم واقیعەی ئەمریكا بۆ تەواوی دەوڵەتانی دیكەی لیبراڵ دیموكراتی و دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپا راستە، بۆ زیاتر تیشك خستنە سەر ئەم حاڵەتەی كە دامەزراوەكانی لیبراڵ دیموكراتی تێی كەوتووە، فرانسیس فۆكۆیاما دەپرسێت: ئەگەر هاووڵاتیەكی ئەمریكی بیەوێت دەوڵەمەند بێت كوێ هەڵدەبژێرێت بۆ كاركردن، لەبەرامبەردا ئەگەر هاووڵاتیەكی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو بیەوێت دەوڵەمەند بێت روو دەكاتە كوێ؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا فۆكۆیاما دەڵێت هاووڵاتیەكی ئەمریكی بیەوێت دەوڵەمەند بێت روودەكاتە كەرتی تایبەت، بەڵام هاووڵاتیەكی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو روو دەكاتە سیاسەت بۆ ئەوەی لە حكومەتدا پۆستێك وەربگرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو حكومەت سەرچاوەی دەوڵەمەندبوونە، نەك كەرتی تایبەت. ئەوجا خۆ نەبێ ئەم كەرتی تایبەتە بەهێزەی ئەمریكا، نیشانە بێت بۆ چالاكی و بەهێزی حكومەتی ئەمریكا، بەپێچەوانە بۆتە هۆكاری دروستبوونی ناهاوسەنگی، لەبەر ئەوەی وەك تۆماس فریدمان دەڵێت ئەگەر رێگەت بكەوێتە كۆنگرێس یان كۆشكی سپی بتەوێت لەگەڵ كونگرێسمانێك یان بەرپرسێكی حكومەت قسە بكەیت و ناچاری بكەیت سەر لەسەر كۆمپیوتەرەكەی هەڵبگرێت، ئەوا كاتێك سەیری شاشەی كۆمپیوتەرەكەی دەكەی لەگەڵ كۆمپانیاكان و سلیكۆن ڤالی سەر قاڵە، نەك بە كارە گشتیەكانی خۆی.
ئەم پێشەكیە لەگەڵ ئەوەی هەندێك لە كرۆكی باسە دووری خستینەوە، بەڵام گرنگ هەڵوەستەیە لەسەر ئەو تەحەددیانە بكەین كە بەشێوەیەكی گشتی لە ئێستادا رووبەڕووی دەوڵەت بۆتەوە لە جیهاندا، بۆیە لەناو ئەم كێشمەكێش و تەحەددیانەی رووبەڕووی دەوڵەت دەبێتەوە، هەندێك لە بیرمەندان لەپڕۆسەی وەرچەرخانی دەوڵەت بەرەو دەوڵەتی هاوچەرخ، دەیانەوێت دووبارە پێناسەكەی ماكس ڤیبەر بۆ دەوڵەت لەسەر دەوڵەتی هاوچەرخ پێناسە بكەنەوە، بەوەی پێویستە ئەو دەوڵەتە چ مۆدێلێكی دەوڵەت بێت كە بتوانێت مۆنۆپۆلی هێز بكات و شەرعیەتی بەكارهێنانی تەواوی ئەو هێزەی هەبێت بۆ ئەوەی بتوانێت لەناو سنووری جوگرافیای خۆیدا، ئاسایش و سەقامگیری دابین بكات و سنوورەكانی خۆی بپارێزێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا گۆڤاری فۆرین ئەفیرز دەڵێت: ئەو دەوڵەتە كوردستانە كە هێشتا دانەمەزراوە، ئەو هێزەی بتوانێت بە شێوەیەكی سەرنجڕاكێش و سەركەوتوو تیرۆریستان تێكبشكێنێت پێشمەرگەیە، ئەو سەرۆكەی بتوانێت هەموو ئایین و نەتەوەكان پێكەوە كۆبكاتەوە مسعود بارزانی یە. پێشمەرگە دەوڵەتی كوردستان رادەگەیەنێت
بیرمەندی گەورەی فەڕەنسی رێجیس دوبریە لە دیمانەیەكی تایبەتی گوڵاندا كە لە ژمارەی 996ی رۆژی 13ی تشرینی یەكەمی 2014 بڵاومان كردۆتەوە، لە وەڵامی پرسیارێكی گوڵان سەبارەت بە هاوكاری هێزی ئاسمانی فەڕەنسا بۆ پێشمەرگە دەڵێت: «لە بری ئەوەی فەڕەنسا بە فڕۆكە و فڕۆكەوانی خۆی لە ئاسمانەوە هاوكاری پێشمەرگە بكات، باشترە فڕۆكەكانی بداتە كوردستان و مەشق بە پێشمەرگە بكات، بۆ ئەوەی پێشمەرگە بكاتە فڕۆكەوان و خۆیان بەكاری بهێنن، نەك ئێمە». ئەم قسە بەرزەی دۆبریەی هاوڕێی گیڤارا كە ئەزموونی 50 ساڵ خەباتی پارتیزانی و شۆڕشگێڕانەی هەیە، نیشانەی تێگەیشتنە لە قووڵایی ئیرادەی پێشمەرگە، بەوەی تەنها پێشمەرگە دەتوانێت چەكەكان وەك خۆی بەكار بهێنێت و، دەبێت ئەم هێزەش سوپای دەوڵەتێك بێت كە ناوی كوردستانە. ئەم تێگەیشتنەی ئەم بیرمەندە لەوەی چۆن هاوپەیمانان لە شەڕی دژە تیرۆردا سەركەتوو دەبن، گرێیداوەتەوە بە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستانەوە، چونكە ئەو بیرمەندە دەزانێت چۆن قسە دەكات كاتێك داوا دەكات فەڕەنسا وەك ئەندامێكی هەمیشەی ئەنجوومەنی ئاسایش فڕۆكەی جەنگی بداتە كوردستان و خۆیشی مەشق بە پێشمەرگە بكات و بیانكاتە فڕۆكەوان، ئاشكرایە ئەم هەنگاوەی دوبریە باسی دەكات، دوای راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان دەست پێدەكات، بۆیە كاتێك دوبریە ئاماژە بە راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان ناكات و راشكاوانە داوا دەكات فەڕەنسا فڕۆكەكانی بداتە كوردستان، ئەمە مانای ئەوەیە جیهان لە پێشوازیكردنی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان دواكەتووە.
ئەم هەستپێكردنەی بیرمەندان بە پێویستی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان، لەو سەرنجە قووڵەوە سەرچاوەی گرتووە كە دەبینن پێشمەرگە بە چەكی سووكی ساڵانی حەفتا و هەشتای سەدەی رابردووەوە توانی لە بەردەم تیرۆریستانی داعش رابوەستێت و تێكیان بشكێنێت، بەڵام لە بەرامبەردا لە پاكستان تا نەیجیریا هیچ هێزێكی دەوڵەتی نەیتوانیوە بە چەكی دەیەی یەكەمی سەدەی بیست و یەك بەرامبەر بە تیرۆریستان رابوەستێت، نموونەی زۆر نزیكش لە شەڕی ئەم جارەدا خۆ بەدەستەوانی 6 فیرقەی سەبازی عێراقی بوو، كە بەهای 25 ملیار دۆلار چەكی مۆدێڕنی لەبن دەست بوو، بەڵام پێشمەرگە ئێستاشی لەگەڵدا بێت، بێجگە لە ژمارەیەكی زۆر كەمی چەكی مامناوەندیی سەدەی رابردوو كە ئەڵمانیا و فەڕەنسا بۆ پێشمەرگەیان ناردووە، هێشتا چەكی تەقلیدی تازەشی بەدەست نەگەیشتووە، هەروەها هەتا ئێستاش حكومەتی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی ئەو قەیرانە داراییەی كە حكومەتی عێراق بۆی دروستكردووە، توانای ئەوەی نییە كە مووچەی پێشمەرگە لەكاتی خۆیدا بدات، كە مووچەیەكی زۆر كەمە و دەتوانین بڵێین بە بەراورد بە مووچەی سەربازانی دەوڵەتانی هاوپەیمانان پێشمەرگە مووچەی نییە. ئەگەر ئیرادەی هێزی پێشمەرگەش نەبوایە كە لووتی داعشی شكاند، ئەوا سەركەوتنە یەك لەدوا یەكەكانی داعش دەبووە هۆكاری ئەوەی ئێستا وڵاتێك نەمابێت كە ناوی عێراق بێت، هەڵوێستی دڵەڕاوكێی هەندێك دەوڵەتی ئەندامی هاوپەیمانی نێودەوڵەتیش وەك ئێستا گۆڕانی بەسەردا نەدەهات.
بۆیە لەم حاڵەتەدا لە پێناوی ئەوەی دەوڵەتانی هاوپەیمان لە بەردەم تیرۆریستاندا شكۆیان نەشكێت، تەنها یەك رێگەیان لەبەردەمدا دەمێنێت، ئەویش قەناعەت هێنانە بەوەی دەوڵەتی كوردستان وەك پێویستییەك بۆ سەرخستنی ئاشتی و ئاسایشی جیهان دەبێت دروست بكرێت.
سەرۆك ئۆباما لە شەڕی كۆبانێ گەیشتە قەناعەتێك كە جێگەی رێزلێگرتنە، ئەو قەناعەتەش ئەوە بوو، ئەگەر هەر 60 دەوڵەتە هاوپەیمانەكەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش پێكەوە ببنە هاوكاری شەڕڤانان لە رۆژئاوا، ناتوانن ئاراستەی شەڕەكە پێچەوانە بكەنەوە، ئەو شەڕە تەنها بە پێشمەرگە ئاراستەكەی پێچەوانە دەكرێتەوە، دیارە نكۆڵی لەو قارەمانانە ناكرێت كە توانییان شەڕی داعش بكەن و رێگەیان نەدا كۆبانێ بكەوێتە دەستی داعش، مقاوەمەتی كۆبانێ جێهانی سەرسامكرد، بەڵام بە چوونی 150 پێشمەرگە و هەندێك چەكی پشتیوانی ئاراستەی شەرەكە گۆڕا، كە پێشمەرگە چووە كۆبانێ تەنها 30%ی ئەو شارە بەدەستی پێشمەرگە و شەرڤانان بوو، بەڵام پێش ئەوەی وەجبەی سێهەمی پێشمەرگە بنێردرێتە كۆبانێ، سوپاس بۆ خوا لەناو كۆبانێوە راگەیەندرا، 95%ی شارەكە ئێستا بەدەستی هێزە كوردییەكانەوەیە. دیارە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی، نەكەوتنی كۆبانێی لەم شەڕەدا وەك شكۆی هاوپەیمانی سەیری كردووە، بۆیە كە پێشمەرگە توانی ئەم هاوكێشەیە پێچەوانەوە بكاتەوە، لەدیوی باشووریشەوە چیای شنگال و بەشێكی گەورەی شاری شنگالیشی ئازاد كرد، هاوپەیمانان ئێستا لە بیركردنەوەی ئەوەدان چۆن مامەڵە لەگەڵ سەركەوتنەكانی دژی داعش بكرێت، چۆن بەردەوامییان هەبێت؟ بێگومان لەگەڵ ئەوەی هەتا ئێستا دەوڵەتانی جیهان لە چوارچێوەی سیستەمە كۆنەكەی دوای شەڕی سارد لە میدیاكانەوە قسە لەسەر دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان دەكەن، بەڵام ئەمری واقیعی پرۆسەی سەركەوتن لە شەڕی دژە تیرۆردا گۆڕانی دراماتیكی لە پەلەكردن بۆ راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستان دروست دەكات.
سیستمی جیهانی سەدەی بیست و یەك
لەگەڵ لەدایكبوونی دەوڵەتی كوردستان دەست پێدەكات
یەكێك لەو مەترسییانەی لە سەرەتای راگەیاندنی دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامییەوە بووە مەترسی و پێشبینی بیرمەندان، ئەوە بوو ئەم شەڕە سەر بكێشێت بۆ شەڕێكی 30 ساڵەی ئایینی، هاوشێوەی شەڕی ئایینی سەدەكانی ناوەڕاست لە ئەوروپا، مەترسی لەمە زیاتر ئەوە بوو ئەم شەڕە هەموو وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگرێتەوە و لە رۆژئاواش تارمایی هێزێكی نەبیندراو بەگژیاندا بچێتەوە، بیرمەندانی رۆژئاوا هەموویان بەبێ جیاوازی گەیشتبوونە ئەو قەناعەتەی گەلانی سوننە مەزهەبی جیهانی ئیسلامی بە خۆشی بیت، یان بە ناچاری سەرەنجام بە حوكمڕانیی داعش رازی دەبن، هەرچی شوێنكەوتووانی مەزهەبی شیعەشە بەو حیسابەی شیعە لەناو جیهانی ئیسلامی كەمینەیە و 10% زیاتر نابێت، بۆیە بۆچوونیان ئەوە بوو، شیعە تەنها دەتوانێت شەڕی بەرگری لەگەڵ تیرۆریستانی داعش بكات و داعشیش كە گەلانی سوننە مەزهەبی لەخۆگرت، ئەوا بە ناوی مەزهەبی سوننەوە شەڕ دەكات، مەزهەبی شیعەش لە چاوی رۆژئاواوە جێگەی متمانەی ئەو شەڕە نەبوون، لەمەش زیاتر لەوانەیە ئەم شەڕە لەسەر ئەگەر دەستی شیعە كۆتایی بێت، زیاتر قووڵ ببێتەوە و خوێناویتر بێت، بەڵام پێشمەرگە لەسەر چەندین ئاست ئاراستەی ئەم شەڕەی وەرچەرخان، لەلایەك سەركەوتنەكانی هێزی پێشمەرگە ئەم شەڕەی لەسەر ئاستی عێراق و ناوچەكە لە شەڕی مەزهەبی نێوان شیعە و سوننەوە گۆڕی بۆ شەڕی نێوان تیرۆریستان و بەرەی ئازادیخوازان، لەسەر ئاستی ناوچەكەش، سەردانی بەرپرسانی كۆماری ئیسلامی ئێران و سەردانی سەرۆك وەزیرانی توركیا بۆ هەولێر و هەروەها كردنەوەی كونسوڵگەری عەرەبستانی سعودیە لەم كاتەدا لە هەولێر، ئاماژەیەكی دیكەیە بەوەی دەكرێت دەوڵەتانی سوننە و شیعە پێكەوە بۆ لێدانی تیرۆریستان هاوپەیمان بن، لەسەر ئاستی جیهانیش كە تیرۆریستان مەبەستیان بوو ئەم شەڕە بكەنە شەڕی نێوان شارستانیەتی رۆژئاوا و شارستانیەتی عەرەبی و ئیسلامی، دیسان پێشمەرگە ئەم هاوكێشەیەشی رێكخستەوە، بەوەی دەتواندرێت شارستانیەتی ئیسلامی و عەرەبی و رۆژئاوا پێكەوە لە بەرەی دژە تیرۆردا هاوپەیمانی بكەین.
ئەم واقیعەی پێشمەرگە لەسەر ئەرزی واقیع دروستی كردووە، لای جیهان تەنها خەوێك بوو، بەڵام پێشمەرگە هێنایەدی، بۆیە بۆ ئێستا و ئایندەی ئاشتی و ئاسایشی جیهان و بۆ ئەوەی سیستمێكی جیهانی بێتەئاراوە و وەڵامی تەحەددییەكانی سەدەی بیست و یەكەمی پێبێت، ئەوا دەبێت جیهان دان بەوەدا بنێت كە پێش دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان ئەو سیستمە جیهانییە لە دایك نابێت.