ئەوانەی وەك پڕۆفیسۆر عەبدولكەریم سروش بیر لە ریفۆرم و ژیانەوەی ئایینی ئیسلام لە جیهانی ئیسلامی و عەرەبی دەكەنەوە، ژمارەیان كەمن و دەكرێت بڵێین بزاڤێكی نەبینراون، بەڵام دوای دەركەوتنی داعش و بوونی بزاڤێكی دیكەی نەبینراو كە وەحشی داعشی دروستكردووە، ئەوا دەبێت جیهانی ئیسلامی و عەرەبی هەوڵبدات خوێندنەوەیەكی ئەقڵانی بۆ قورئان بكات و ئایین لە گەندەڵیی سیاسی پاك بكاتەوە، پڕۆفیسۆر سروش لە ساڵی 2005 كتێبێكی بە ناونیشانی «ئەقڵانییەت، ئازادی، دیموكراسی لە ئیسلامدا» بڵاو كردۆتەوە، بەڵام دوای دەركەوتنی داعش و لە ئۆكتۆبەری 2014 موحازەرەیەكی هەر بەم ناونیشانە بۆ قوتابییانی زانكۆی چێلسی لە بەریتانیا پێشكەشكردووە، ئەم بابەتە لەبەر رۆشنایی ئەو موحازەرەیە ئامادەكراوە.

«ئیسلام، ئەقڵانییەت، ئازادی، دیموكراسی، كە ئەمساڵ كراوەتە ناونیشانی ئەم موحازەرەیەم لە زانكۆی چێڵسی، ناونیشانی كتێبەكەمە كە لە ساڵی 2005 زانكۆی ئۆكسفۆرد چاپی كردووە. بۆیە پێتان دەڵێم: ئەم ناونیشانە هی من نییە و لەسەر پێشنیاری زانكۆی ئۆكسفۆرد ئەو ناونیشانە دانراوە، من وەك خۆم حەزم دەكرد ناونیشانێكی دیكەی هەبێت، بەڵام لەبەر چەند هۆكارێك كە پەیوەندی بە بازاڕی كتێبەكەوە هەبوو، بۆ ئەوەی ناونیشانەكەی سەرنجڕاكێش بێت و باش بفرۆشرێت، بەو ناونیشانە بڵاو كرایەوە، بێگومان ئەوەش راستی بوو، لە بەر ئەوەی بۆ ماوەیەك كتێبەكە كڕیاری زۆر زۆر بوو، چەند جارێكیش چاپیان كردەوە. ئەمە نیشانەی ئەوەیە سیاسەتی بازار هاتۆتە ناو زانستیشەوە و تێكەڵاوی زانستیش بووە، ئەمجارەش كە رێكخەرانی ئەم موحازەرەیە ئەم ناونیشانەیان هەڵبژاردووە بۆ ئەوەی قسەی لەسەر بكەم، دیسان دەزانم ئەم ناونیشانە (ئەقڵانییەت، ئازادی، دیموكراسی) سێ چەمكی زۆر گەورەن بۆ ئەوەی بتوانین لە موحازەرەیەكدا دەرەقەتی بێین، تەنانەت هەتا پێشەكییەكی تەواویش لەسەر هەرسێ چەمكەكە باس بكەین، بەڵام لە لایەكی ترەوە ئەم ناونیشانە بۆ ئێستا لەكاتی خۆیەتی و بارودۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ئاراستەیەك ئاڵۆز بووە كە دەتوانم بڵێم من ئێستا تەمەنم 70 ساڵە و لە ماوەی تەمەنی خۆمدا بارودۆخی لەو شێوەیەم نەبینووە.»
خوێندنەوەیەك بۆ ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست
رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بارودۆخێكدایە چارەسەرەكەی لە دەستی سیستمی جیهانی دەرچووە، پاشاگەردانییەكە لە ئاستیدا هیچ دامەزراوەیەكی نێودەوڵەتی كارناكات، بڕیارەكانی رێكخراوی گشتی نەتەوەیەكگرتووەكان و ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بۆ ئەم ناوچە گرنگەی جیهان تەنها مەرەكەبی سەر كاغەزە، بیرمەندانی سیاسی و پسپۆڕانی مێژووی سیاسەت، گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە سیستمی جیهانی پۆست شەڕی سارد كۆتایی هاتووە و دەبێت جیهان خۆی رێكبخاتەوە بۆ ئەوەی سیستمێكی جیهانی جیاواز بۆ ئەم پاشاگەردانییە دابمەزرێنێت، سیستمێكی جیهانی ئەوتۆ كە بتوانێت مامەڵە لەگەڵ تیرۆریستانی داعش و قاعیدە و بۆكۆ حەرام و شەباب و هەموو ناوە جیاوازەكانی دیكەی تیرۆریستان بكات. بەڵام دامەزراندنی سیستمێكی جیهانی بەو شێوەیە بتوانێت رووبەڕووی ئەم هەموو تەحەددییانە ببێتەوە، كارێكی ئاسان نییە، لەبەر ئەوەی سیستمە كۆنەكە بوونی نەماوە و تازەكەش بە ئاسانی لەدایك نابێت، هەروەها دامەزراندنی ئەم سیستمە جیهانییە بە كۆبوونەوەی ئەنجوومەنی ئاسایش و كۆنفرانسی دەوڵەتانی ئەندامانی ناتۆ و كۆبوونەوەی سەرانی دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپا و هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی تیرۆریستان بەگشتی و دژی تیرۆریستانی داعش بەتایبەتی لە دایك نابێت، هۆكاری سەرەكیی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی مەترسیی تیرۆریستان و پێشكەوتنی خێرای تەكنەلۆژیا پێناسەی دەوڵەتی هاوچەرخی گۆڕیوە، لەمەش خراپتر پێشكەوتنی خێرای تەكنەلۆژیا بۆتە باشترین هۆكار بۆ بەهێزبوونی تیرۆریستان و لە هەمانكاتدا بۆتە گەورەترین مەترسی لەسەر پووكانەوەی بنەماكانی لیبڕاڵ دیموكراتی رۆژئاوا و هەڵتەكاندنی بنەماكانی لیبڕاڵیزم كە پایەكانی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی رۆژئاوای لەسەر راوەستاوە.
ئەم وەرچەرخانە گەورەیەی پێشكەوتنی خێرای تەكنەلۆژی و مەترسیی تیرۆریستان لەسەر جیهان دروستیان كردووە، پێناسەی دەوڵەتی گۆڕیوە، هەروەها حوكمڕانیی گڵۆباڵیشی دووچاری پاشاگەردانی و بێ سیستمی كردووە، راشكاوانەتر لە بری ئەوەی پێشكەوتنی خێرای تەكنەلۆژیا ئاراستە جیهانییەكان لە (گڵۆباڵیزەیشن)ـەوە بەرەو حوكمڕانییەكی جیهانی بەرێت و جیهان وەك گوندێكی بچووك كۆبكاتەوە، لە ناو ئەم گوندە بچووكەدا، كۆمەڵێك گەڕەكی دروستكردووە كەس ناتوانێت كوێخای ئەو گوندە بێت، لەمەش ترسناكتر ئەوەیە چیدیكە دەوڵەت بە شێوازی هەرەمی لە سەرەوە بۆ خوارەوە حوكمڕانی ناكرێت و پێویستە شێوازەكەی بگۆڕێت بۆ ئاسۆیی و لە ناوچەیەكی فرەیی وەك رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، پێویستە بە شێوەیەكی ئاسۆیی، پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینە جیاوازەكان، لە چوارچێوەی گرێبەستێك بۆ حوكمڕانی لە دەوڵەتێكی جیاوازدا رێكبخرێنەوە، سەبارەت بەم دەوڵەتە تازەیە، تۆماس فریدمان رۆژنامەنووسی گەورەی ئەمریكی سێ سیفەتی بۆ ئەم دەوڵەتە تازەیە دیاری كردووە كە بریتین لە:
1. سەرۆكی ئەم دەوڵەتە پێویستە ماندێلا بێت، ئەمەش واتە پێویستە بڕوای بە پێكەوەژیان و لێبوردەیی هەبێت. هەروەها بڕوای بە پرۆسەی ئیعترافكردن بە تاوان و پێكهاتنەوە هەبێت.
2. پێویستە سوپایەكی هەبێت بتوانێت لەسەر زەوی شەڕی تیرۆریستان بكات.
3. بۆ ئەوەی ئەم دەوڵەتە بە سەلامەتی لەدایك بێت، پێویستە مامانێكی باشی هەبێت.
فریدمان پێیوایە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بێجگە لە هەرێمی كوردستان، هیچ شوێنێكی دیكە ماندێلای نییە، هەروەها پێشمەرگەش سەلماندنی بێجگە لە كوردستان هیچ وڵاتێك ئەو سوپایەی لەسەر زەوی نییە تیرۆریستانی داعش تیكبشكێنێت، بەڵام لە هەمانكاتیشدا ماندێلاكەی كوردستان و هێزی پێشمەرگە ناتوانن نموونەی ئەو دەوڵەتە تازەیە بۆ جیهان رابگەیەنن، ئەگەر هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بۆ شەری دژە داعش مامانێكی باش نەبن و هاوكار نەبن بۆ ئەوەی ئەم دەوڵەتە بەسەلامەتی لەدایك بێت و لە ژینگەیەكی ئاڵۆزی وەك رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا توانای مانەوەی هەبێت.
كەواتە خاڵی گرنگ بۆ ئێمەی كوردستانی، بۆ سەرۆكەكەمان، بۆ سوپاكەمان كە هێزی پێشمەرگەیە، پتەوكردنی ئەو دوو خاڵە گرنگەیە كە دەبنە بنەمای ئەو دەوڵەتەی كە سیستمی جیهانی راستدەكاتەوە و دەبێتە پێگەیەكی جیهانی بۆ چارەسەركردنی كێشەی تیرۆریستان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەهێزكردنی ئەو دوو خاڵە گرنگەی كە خۆمان وەك گەلی كوردستان دروستمان كردووە و جیهان ئێستا بە ئیعجابەوە سەیری دەكات، زەمینەیەكی ئەوتۆی دروستكردووە ئەگەر بە ناچاریش بێت، ئەمجارەیان هاوپەیمانی نێودەوڵەتی ببنە مامانێكی باش بۆ ئەوەی دەوڵەتی كوردستان لە دایك بێت، سەبارەت بەم ئاڵۆزییەی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پڕۆفیسۆر عەبدولكەریم سروش لە موحازەرەكەی زانكۆی چێلسی لە بەریتانیا دەڵێت: «لە دوای ساڵی 1917 كە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لەبەر یەك هەڵوەشاوە و كۆمەڵێك دەوڵەت و سنووری تازە دەستكردی دروستكرد، ئەمە یەكەمین جارە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رووبەڕووی تەنگەژەیەكی قووڵی لەو جۆرە دەبێتەوە، تۆوی ئەم تەنگەژەیە لەو دەوڵەت و سنوورە دەستكردانەوە دەست پێدەكات و ئەو تۆوە لەو كاتەوە چێنراوە و ئێستا بۆتە دارێكی گەورە. لە ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا عێراق بۆتە سێ دەوڵەتی جیاواز كە هەرگیز دەوڵەتی لەم شێوەیەی ئێستای عێراقم نەبینیوە، ئەوانە بەشێكی فراوانی (عێراق و سووریا)یان كۆنتڕۆڵ كردووە و ناویان لە خۆیان ناوە (داعش، یان خەلافەتی ئیسلامی)، ئەگەر سەربكەون، یان شەڕەكە بەرنەوە، ئەوا لە ئایندەدا رۆژهەڵاتێكی ناوەڕاستی جیاواز دەبینین، بۆ ماوەیەكی درێژ ناوچەیەكی پڕكارەسات و تراژیدی دەبێت، بۆیە زۆر بەداخەوە دەڵێم: سەرەتای سەدەی بیست ویەكەم زۆر كارەساتاوی و خوێناوی بووە، بۆیە من لە خودا دەپاڕێمەوە ئەو تراژیدیایە روو نەدات، لەبەر ئەوەی ئەمە تەنها بۆ عێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كارەسات نابێت، بەڵكو بۆ هەموو جیهان دەبێتە كارەسات».
تاوانەكانی داعش و دامەزاندنی خەلافەتی ئیسلامی
پڕۆفیسۆر سروش لە موحازەرەكەیدا دەپرسێت: دەبێت ناونیشانی ئەم باسە چ پەیوەندییەكی بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هەبێت؟ هەر خۆی وەڵامی پرسیارەكە دەداتەوە و دەڵێت: «لەبەر ئەوەی توندڕۆیی ئیسلامیی سیاسی تێكەڵاوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە، داعش درووستبووە و خەلافەتی ئیسلامی راگەیاندووە و، دەیەوێت لانیكەم حوكمڕانیی هەموو وڵاتانی عەرەبی بكات و، داوا دەكات ئیسلامی ئسووڵی و ئۆریجیناڵی سەدەی حەوتەم زۆر بەتوندی پیادە بكەن، داعشییەكان سۆفیستەكانی سەدەكانی یانزە و دوانزە نین وەك ئیمامی غەزالی ئیسلام دووبارە زیندوو بكەنەوە، یان زانستی ئایینی زیندوو بكەنەوە (احیاء علوم الدین) و ئیسلام بەرەو پێشەوە بەرن و لە گەندەڵیی سیاسی ئیسلام پاك بكەنەوە، بەپێچەوانەوە داعشییەكان دەیانەوێت بە پشتبەستن بە شێوازێكی تایبەتیی خۆیان تەفسیری ئیسلام بكەن، ئەمە خواستی ئەوانە و ئەوەش بەرنامەكەیانە كە دەیبینین، خەڵك سەردەبڕن، دەست دەبڕن، كۆمەڵكوژی و شتی دیكەشە، هەموو ئەمانەشیان گرێداوەتەوە بە شەریعەتی ئیسلامەوە، بۆیە ئیسلامیان لەبەر چاوی جیهان گۆڕیوە، بۆ ئەوەی شرۆڤەیەكی قووڵی ئەم بابەتەش بكەین، دەبێت ئەوە لەبەرچاو بگرین كە داعشییەكان ئەم كارانە وەك كاری پڕوپاگەندەیی دەكەن و دەیانەوێت پیشانی رۆژئاوای بدەن، میدیاكانی رۆژئاواش زۆر بە خراپی ئەم ئامانجانەی داعش جێبەجێ دەكەن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە خەڵكی ئاسایی لە رۆژئاوا زانیاری تەواوی لەسەر ئیسلام نییە، بۆیە میدیا زانیاریی هەڵەیان پێدەدات، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر میدیا بەمجۆرە رای گشتی لە رۆژئاوا دروست بكات، ئەوا جیهان ئایندەیەكی تاریكی دەبێت».
سروش یەكێكە لەو بیرمەندانەی كە زۆر پێش دەركەوتنی داعش، هەستی بە مەترسیی سەرهەڵدانی هێزێكی تیرۆریستی هاوشێوەی داعش كردووە، لە موحازەرەیەكی دیكەیدا كە ساڵی 2010 لە زانكۆی جۆرج تاون پێشكەشی كردووە و سەبارەت بە سیاسەت و ئیسلام راشكاوانە ئاماژەی بەوە كردووە، سیاسەت بریتییە لە هەوڵدان بۆ سەپاندنی مۆدیلێك لە ژیان لە ناو دەوڵەتێكدا، هەروەك چۆن سیاسەتی ئیدارەی ئەمریكی بۆ دیاریكردنی شێوازێكە لە ژیان، لە هەمانكاتدا سیاسەتی حكومەتی ئێرانی هەوڵدانە بۆ دیاریكردنی جۆرێكی دیكە لە ژیان، لە ئیسلامیشدا سیاسەتكردن بۆ دیاریكردنی جۆرێكە لە ژیان، لەسەر ئەم بنەمایە قۆناخەكانی سیاسەتكردنی لە ئیسلامدا بەمجۆرە پۆلێن كردووە:
1. قۆناخی سەرهەڵدانی ئیسلام و پاراستنی ناسنامەی ئیسلام وەك ئومەی ئیسلامی.
لەو قۆناخەدا كە سەردەمی سەرهەڵدانی ئیسلام بووە، پێغەمبەر(د.خ) هەوڵیداوە لەناو ئەو ئیمپراتۆرییانەی لەو سەردەمە هەبوون، سنووربەندییەك (demarcation) بۆ ناسنامەی ئومەی ئیسلامی دروست بكات، تەنانەت لەم پرسەدا پەروەردگاریش هاوكاری پێغەمبەر(د.خ)ی كردووە و قیبلەی موسڵمانانی لە (قودس)ـەوە بۆ مەككە گۆڕی. بۆیە ئەو ئیسلامەی لە سەدەی حەوتەم پیادەكراوە، بۆ دروستكردنی ناسنامەی ئیسلامی، لەم سەردەمەدا ناسنامەی ئومەی ئیسلامی دروست بوو، بۆیە قۆناخێكی دیكە دەست پێدەكات.
2. قۆناخی سەردەمی خەلیفەكانی راشدین هەتا سەدەی چوارەمی كۆچی واتە سەدەی 11 و 12ی زایینی.
لەم قۆناخەدا ئیسلام لە نیمچە دورگەی عەرەبەوە پەلی هاویشت بۆ میسر و ئێران و زۆر ناوچەی دیكە، ئەمەش واتە ئیدی ئەو ئیسلامە ساوایەی سەردەمی پێغەمبەر (د.خ) نەما و ئیدی ئیسلام بووە دەوڵەتێكی گەورە، ئەم دەوڵەتە گەورەیەش پێویستی بەوە بوو یاسا و نیزامی هەبێت بۆ ئەوەی بمێنێتەوە و ژیانی خەڵك رێكبخات، بۆیە سیاسەتكردن لە ئیسلامدا بووە دامەزراندنی سیستەم و نیزام، ئەمە جیاوازە لە پیادەكردنی ئیسلام لە سەردەمی سەرهەڵدانی ئیسلامدا، لەبەر ئەوەی بارودۆخەكە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە.
3. قۆناخی دروستكردنی شارستانیەتی ئیسلامی
لەم قۆناخەدا نە ناسنامەی ئیسلام هەڕەشەی لەسەر بووە، نە ئەو قەوارەیەشی دروست ببوو، هەڕەشەی لەسەر بوو، بۆیە قۆناخی فیكری ئیسلامی و فەیلەسووفی ئیسلامی هاتە ئاراوە. ئیمامی غەزالی وەك فەیلەسووفێكی سوننە لەو سەردەمە هەستا بە دووبارە زیندووكردنەوەی زانستی ئایینی ( احیاء علوم الدین)، پڕۆفیسۆر سروش رایوایە: ئەگەر پێغەمبەری ئیسلام (د.خ) كۆتایی پێغەمبەران نەبوایە، ئیمامی غەزالی پێغەمبەرێكی دیكە دەبوو، لەبەر ئەوەی سەرلەنوێ بەپێی ئەو رۆژگارە زانستی ئایینی زیندوو كردەوە، لەدوای ئیمام غەزالی بە 500 ساڵ سەدرەدین شیرازی لەناو مەزهەبی شیعە ئەویش بە هاوشێوەی ئیمامی غەزالی، زانستی ئایینی زیندوو كردۆتەوە، سروش باس لەوە دەكات ئەگەر كتێبەكانی غەزالی و شیرازی بخوێنینەوە و بەراوردیان بكەین، هەست دەكەین 75%ی هەردووكیان وەك یەكە، تەنها لە 25%یان جیاوازییان هەیە كە ئەویش پەیوەندی بە شیعە و سوننەوە هەیە، ئەمە مانای ئەوەیە پێویستە ریفۆرمی ئایینی لە ناو ئایین بكرێت و زانستە ئایینەكان زیندوو بكرێنەوە و دووبارە تەفسیر بكرێنەوە، چونكە هیچ دەقێك یەك تەفسیری نییە، بەتایبەتیش دەقی قورئان كە فەرموودەی پەروەردگارە و بۆ سەردەم و رۆژگارە جیاوازەكان ناردوویەتی بۆ مرۆڤ، گرنگە مرۆڤەكانی هەر سەردەمێك بە تەفسیری ئەو سەردەمە پێڕەوی بكەن.
هێزێكی نەبینراو بۆ نوێكردنەوەی ئیسلام
پڕۆفیسۆر سروش ماكی ئەم پەتایەی كە رێگە نادات ئیسلام نوێ بكرێتەوە و لە گەندەڵیی سیاسی پاك بكرێتەوە، بەو ژینگەیەی جیهانی ئیسلامی و عەرەبی دادەنێت، كە رێگە نادات رۆشنبیران و ئەوانەی موعتەزیلەن دەربكەون، بۆیە ئەم هێزە لە كۆمەڵگە نابیندرێت. هەروەها سیستمە سیاسییەكان و دامەزاروەكانی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی، دژی ریفۆرمی ئایینی لە ئیسلامن و نایانەوێت تەفسێرێكی هاوچەرخ بۆ ئیسلام بكرێت، بۆیە ئەوانەی دەیانەوێت ئەم كارە بكەن، دەبێت وەك ناسر حامد ئەبو زەید (كە لە 2010 كۆچی دوایی كردووە)، وانە وتنەوەی لە زانكۆی قاهیرە لێ قەدەغە بكرێت و ناچار بێت میسر بە جێبهڵێت، لەمەش خراپتر و سەیرتریش ئەوە بوو كە دادگای باڵای میسر یاسای لە ئایین لادان (قانون الردة apostasy law)ی بەسەردا جێبەجێ بكەن و ژنەكەیان لێ جیاكردەوە. ئەمە بێجگە لەوەی دەیان سكانداڵیان بۆ دروستكرد.
دیارە ساڵی 2010 لای پڕۆفیسۆر سروش ساڵێكی خراپ بووە بۆ ریفؤرمی ئیسلامی، لەبەر ئەوەی لەو ساڵەدا سێ بیرمەندی گەورەی عەرەب كە رۆڵیان هەبووە لە ریفۆرمی ئایینیی ئیسلام و دووبارە تەفسیكردنەوە كۆچی دواییان كردووە، ئەوانیش بریتی بوون لە (محەمەد ئەرگۆن، محەمەد عابد جابری، ناسر ئەبو زەید)، بۆیە بۆ ئێستا گرنگە ئەو هێزە نەبینراوە لە ناو وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی، یان ئەو رۆشنبیرانەی ئیسلام لە وڵاتانی رۆژئاوا بێدەنگی بشكێنن و بزاڤێكی گەورە بۆ دووبارە ژیاندنەوەی ئیسلام و دووبارە تەفسیركردنەوەی قورئان دەست پێبكەن و لەو گەندەڵییە سیاسییە پاكی بكەنەوە. لەبەر ئەوەی هەموو دەقێك نهێنییەكی میانڕۆیی و مودیڕنیتەی تێدایە، بەڵام ئەوەی گرنگە چۆن ئەو نهێنییە دەدۆزنەوە و ئاشكرای دەكەن، ئەگەر ئەمە بكەن ئەوا دووبارە ئایینەكە بۆ ئەم سەردەمە زیندوو دەكەنەوە و خەڵك هاندەدرێت زیاتر لە دەوری ئایینەكە كۆببێتەوە و بە جوانیش پیادەی بكات.
سەبارەت بە ریفۆرمی ئایینی، سروش بە هاوشێوەی محەمەد ئەرگۆن دەڵێت: «مەبەست لە ریفۆرم، یان خوێندنەوەی زانستییانە بۆ دەقەكانی قورئان، ئەوەیە كە ئیسلام لەو گەندەڵییە سیاسییە پاك بكرێتەوە كە موسڵمان بۆ مەبەستی سیاسی خۆیان و شەڕی دەسەلات تەفسیری دەقەكانی قورئان دەكەن». راشكاوانەتر دەڵێت: «ئەگەر سیاسەت لە ئیسلامدا بۆ دیاریكردنی شێوازێكی ژیانی تایبەتییە بۆ موسڵمانان، ئەوا دەبێت ژیانێكی شایستە و هاوچەرخانە بێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە سەردەمەكان گۆڕانیان بەسەردا هاتووە و دەبێت دووبارە تەفسیر بكرێتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر ئایین وەك ئەو تۆیە سەیر بكەین كە لە سەردەمی پێغەمبەر چێندراوە، ئەوا ئەو تۆیە شین بووەو بووە بە درەختێكی گەورە و لە رۆحی مێژوودا زۆر زیاتر گەورە بووە و بۆتە پاركێكی گەورە، ئێمە لەم سەردەمە مامەڵە لەگەڵ ئەو تۆیە ناكەین كە سەرەتا چێندراوە، ئێستا مامەڵە لەگەڵ ئەو پاركە گەورەیە دەكەین كە هەزاران داری گەورەی تێدایە، هەر بۆیە كاتێك سەلەفییەكان، یان ئوسوولییەكان بەمجۆرە مامەڵە لەگەڵ قورئان دەكەن، مێژووی پێشكەوتنی ئیسلام فەرامۆش دەكەن، تیرۆریستان نەك هەر دەمانگێڕنەوە بۆ سەدەی حەوتەمی زایینی، بەڵكو قورئان دەكەنە پەردەیەك بۆ داپۆشین و شەرعییەت پێدانی كارەكانیان.
ئەم حاڵەتەی ئێستا ئیسلامی پێدا تێدەپەڕێت، پێشتر بەسەر ئایینی كریستیانیش هاتووە، هەتا مارتن لۆسەر لە ساڵی 1517 دووبارە (كریستیان)یەتی تەفسیر كردەوە و (پرۆتستانت)ـی لە ناو هەمان ئایینی كریستیاندا رزگار كرد، بۆیە بۆ جیهانی ئیسلامیی ئێمەش كارێكی زۆر قورس نییە دووبارە قورئان تەفسیر بكرێتەوە و كردنەوەیەكی تازە دروست بكەین كە زیاتر لە بەرژەوەندی خەڵك بێت و خەڵكیش بە گرنگی بزانیت.
لینكی نێوان ئایین و دیموكراسی
لە دوای رووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە، ئەم جەدەلە لەناو جیهانی ئیسلامی بوونی هەیە و زۆر لە رۆشنبیران و توێژەران هەوڵیانداوە لینكێكی دەستكرد لە نێوان ئایین و دیموكراتی دروست بكەن، لەمەش زیاتر دیموكراتی وەك بەرهەمی مۆدیڕنیتە و پێشكەوتنی زانست، هەموو كات لە چاوی رۆشنبیرانی میسر (وەك سەرچاوەی نوێكردنەوەی فیكری ئیسلامی) بە تەحەدایەك لەبەردەم ئیسلامدا سەیر كراوە. ئەوان نەك دژایەتی زانستیان نەكردووە و بڕوایان پێی بووە، بەڵكو هەوڵیانداوە لە ناو قورئاندا شتێك بدۆزنەوە بۆ ئەوەی داهێنانە زانستییەكان لە بەرهەمی ئەقڵی مرۆڤەوە بگێڕنەوە بۆ پەروەردگار، ئەمەش وایكردووە لەناو جیهانی عەرەبی لە بری ئەوەی بیر لەوە بكرێتەوە ستایلی ژیان لەسەر بنەمای دیموكراتی و ئازادی بونیاد بنرێتەوە، لەبری ئەمە هەوڵیانداوە دەعوەی ئیسلامی ببووژێننەوە. پڕۆفیسۆر سروش سەبارەت بەم لینكە دەستكردەی كە هەندێك هەوڵیانداوە دروستی بكەن، راشكاوانە ئاماژەی بەوە كردووە كە هەندێك پێیانوایە لە نێوان ئایین و دیموكراتی تەنها هاودژییەكی رووكەش (Oxymoron) هەیە و ئەگەر ئەم دوو توخمە پێكەوە گرێ بدەین، بەرهەمێكی نوێ و مانایەكی تازە دروست دەبێت. بە بڕوای سروش ئەم هاودژییە رووكەشە ئەگەر لە نێوان ئایین و دیموكراتی بوونی هەبێت، ئەمە شتێكی باشە و خراپ نییە، لەبەر ئەوەی هاودژییە رووكەشە هەندێك جار دەبێتە هۆكاری ئەوەی بگەینە مانایەكی قووڵتر، بۆیە كاتێك ئەوانە دەڵێن توخمەكانی دیموكراتی پێش مودێڕنیتەی رۆژئاوا لە ئیسلامدا پیادەكراوە، بەڵام سروش دەڵێت: «چەمكەكانی مۆدیڕنیتە لە هیچ ئایینێكەوە سەرچاوەیان نەگرتووە، مۆدیرنیتە بەرهەمی ئەقڵی مرۆڤە، لە هیچ ئایینێكدا نایان دۆزینەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دۆزینەوەی ئەم چەمكانە لەناو ئایین واتە پێشێلكردنی دەقە ئایینییەكە، لەمەش زیاتر ئەو هەوڵانەشی كە دراون بۆ ئەوەی ئەو چەمكانە لە ناو دەقە ئایینییەكان بدۆزرێنەوە، هەوڵێكی بێ ئاكام بوون، بۆیە پرسەكە لێرەدا ئەوە نییە دیموكراتی بە ئایین هاوتا بكرێت، بەڵكو پرسی گرنگ ئەوەیە موسڵمانان دەتوانن حوكمڕانیی دیموكراتییان هەبێت و لەناو ئەو سیستمەش بژین، ئەمەش كڕۆكیی باسەكەیە».
ئەقڵانییەت و ئایین
فەیلەسووفەكان دژی ئایین نین
كاتێك باس لە دووبارە تەفسیركردنەوە، یان ژیاندنەوەی ئایین دەكرێت و دەگوترێت خوێندنەوەیەكی ئەقڵانی بۆ بكرێت، هەندێك دەڵێن ئیسلام پێویستی بە ئەقڵانییەت نییە لەبەر ئەوەی ئیسلام هەمووی ماقووڵە، لەسەر ئەم باسە پڕۆفیسۆر سروش دەڵێت: «تیولۆژی خۆی زانستێكی ئەقڵانییە، هەندێك جیاوازی لە نێوان زانستی ئەقڵانی و زانستی ئەزموونكاری دەكەن، بەڵام هەردوو زانستەكە (ئەقڵانی و ئەزموونكاری) بەرهەمی ئەقڵی مرۆڤن، دیارە تیولۆژی لە ئیسلامدا وەك زانستی كەلام و تەوحید بەكارهاتووە، لە هەمانكاتدا ئەگەر سەیری زانستەكانی دیكەش بكەین وەك فیزیا و ماتماتیك و كیما و ئەوانی تریش، دەبینین بەشی زۆری زانایانی ئەم زانستانە لە مێژووی ئیسلامەوە هاتوون، ئەمە بۆ فەیلەسووفەكانیش راستە، راستە فەیلەسووف بە مانای فەیلەسووف دەگەڕێتەوە بۆ یۆنان و لە یۆنان فەیلەسووف هەبووە، نەك پێغەمبەر، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە لە وڵاتانی ئیسلامی فەیلەسووف دروست نابن، یان فەیلەسووف دژی ئایین بێت. لێرەدا ئەوەی من مەبەستمە ئەوەیە، ئێمە وەك موسڵمانان ئەم هەموو ئەزموونە زانستی و ئەقڵانیەمان لەبەردەستە، پێویستە بیكەینە بنەمایەك و بتوانین ئیسلامی پێ نوێ بكەینەوە و بە شێوەیەكی تازە تەفسیری بكەینەوە. لە ناو ئیسلامدا دوو قوتابخانە هەیە بۆ تەفسیر كە بریتین لە قوتابخانەی موعتەزیلە و قوتابخانەی ئەشعەری، قوتابخانەی موعەتەزیلە زیاتر بزاوتێكی سكولارییە و هەوڵدەدات ئەقڵانییەت لە ئایینەوە سەرچاوە بگرێت و ئایین ببێتە سەرچاوەی ئیلهام بۆ بیركردنەوەی ئەقڵانی، بۆیە ئەم قوتابخانەیە گرنگە بۆ ئەوەی ببێتە سەرچاوەی بەرهەمهێنانی ئەقڵی سەربەخۆ و بەرهەمهێنانی ئەقڵانییەت لە ئایینەوە، بۆیە موعتەزیلە یەكەم كەسن كە توانیویانە سەربەخۆیی ئەقڵ لە ئایینەوە بەرهەمبهێنن، بەڵام بەپێچەوانەی ئەمەوە قوتابخانەی ئەشعەری ئەو بوارە نادات لە ناو ئایینەوە ئەقڵانییەت بەرهەم بێت، كەواتە گرنگە بۆ ریفۆرمی ئایینی بگەڕێنەوە بۆ موعتەزیلە، ئەمەش لە پێناوی ئەوەی بە شێوەیەكی ئەقڵانی ئەو ئاڵۆزییانە لابەرین كە پێشتر لە تەفسیری دەقەكان دروستیان كردووە، ئەمە فێرمان دەكات كە لینكێكی پتەو لە ئیسلام و ئەقڵانییەتدا دروست بكەین بۆ ئەوەی بتوانین بە ئەقڵانی دەقەكان بخوێنینەوە» .
ئایین و ئازادی
ئازادی پرسێكی گرنگی ژیانی مرۆڤایەتییە، بۆیە زۆر گرنگە لەم پرسەدا بە شێوەیەكی ئەقڵانی ئەم پرسە هەڵبسەنگێندرێت، لەم پرسەدا پڕۆفیسۆر سروش ئازادی دابەش دەكات بۆ دووبەش كە ئەوانیش بریتین لە:
1. ئازادیی ئابووری
2. ئازادیی سیاسی
سەبارەت بە ئازادی ئابووری دەڵێت: «لە جیهانی تەكنەلۆژیای مۆدیڕندا بە ئازادیی ئابووری دەگوترێت: ئابووریی بازاڕ، یان ئابووری سەرمایەداری، لەمبارەوە دەكرێت بڵێین ئازادیی ئابووری لە ئیسلامدا هەیە، لەو سەردەمەش كە سۆشیالیزم ئایدیۆلۆژیای بە هەژموون بوو لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی، توانجی ئەوەیان لە ئیسلام دەگرت كە ئایینی ئیسلام ئایینێكی سەرمایەدارییە، بەڵام لە میسر لە ژێر كاریگەری بیری سۆشیالیزم بانگەشەی ئەوەیان دەكرد، ئیسلام سۆشیالیزمە و پێغەمبەری (د.خ) رێبەری سۆشیالیزمە لە جیهاندا، بۆیە ئەم لایەنەش گرنگە كە زانایان و رۆشنبیرانی ئیسلام هەڵوەستەی لەسەر بكەن، سەبارەت بە ئازادیی سیاسیش، من دەمەوێت راشكاوانە ئەوە بڵێم كە زمانی هەموو ئایینەكانی گۆی زەوی زمانی پابەندبوون (Obligation)ـە، بەڵام زمانی دیموكراتی زمانی مۆدێرنیتەیە و زمانی مافە، لە ئەوروپاش پێش سەردەمی رێنیسانس زمانی ئایین هەر زمانی پابەندبوون بووە، نەك زمانی ماف، من ناڵێم لە ناو زمانی ئاییندا ماف بوونی نییە، بەڵكو دەڵێم مافەكان لە ناو پابەندبوونەكان (ئیلتزاماتی ئایینی) هاتوونەتە دەرەوە، لە ئێستا ئێمە لە پارادایمی مافدا دەژین، نەك لە پارادایمی پابەندبوون، ئەمەش لە جاڕنامەی جیهانی مافەكانی مرۆڤدا لە ساڵی 1948 چەسپێندراوە و بۆتە دیكۆمێنتێكی جیهانی، ئەم مافەش بۆ هەموو تاكێكی گۆی زەوییە. من پرسیاری ئەوە لە ئێوەی ئامادەبووی ئەم موحازەرەیە دەكەم، ئەگەر ئێوە نەوەی 400 ساڵ پێش ئێستا بوونایە، ئایا ئەقڵ و بیركردنەوەتان زۆر جیاواز نەدەبوو لە ئێستا؟ ئەو كات نەتاندەگوت كوا مافەكانمان، دەتانپرسی پابەندبوونەكانی سەرشانمان چین، بەرپرسیاریەتیمان چییە، من ناڵێم پابەندبوون و بەرپرسیاریەتی خراپە و با نەبێت، بەڵكو دەڵێم مافەكان پابەندبوون و بەرپرسیاریەتی دروستدەكەن، نەك بەپێچەوانەوە، چەند ساڵێك لەمەوبەر بانگهێشتی كۆنفراسێك كرام لە نەمسا، ئەو كۆنفرانسە بۆ ئەوە بوو رەشنووسێك بۆ بەرپرسیاریەتی مرۆڤایەتی بنووسین، لەو كۆنفرانسەش ئەم ئیشكالییەتە دروست بوو، بەڵام ئەو بەرپرسیارییە مرۆڤایەتییە لە پێناوی پاراستنی مافەكانی مرۆڤە كە لە وڵاتانی جیهان لە لایەن حكومەتەكانیانەوە پێشێل دەكرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە ماف بەرپرسیاریەتی دروست دەكات، لەم بارەوە دیسان دووبارەی دەكەمەوە، ئێمە ناتوانین دیموكراتی لەناو هیچ ئایینێك بدۆزینەوە، بەڵام دەتوانین لە ناو ژینگەی دیموكراتی ئایین بپارێزین، دیموكراتی بنەما و ژێرخانێكی سیاسی هەیە، ئەو ژێرخانە مافە نەك پابەندبوون و بەرپرسیاریەتی، لەمەسەلەی دادپەروەری سیاسی و ئەخلاقیشدا، لینكێك لە نێوان دادپەروەری دیموكراتی و دادپەروەری ئیسلامی هەیە، بەڵام لە رووی شێوازی جێبەجێكردنەوە جیاوازییان هەیە، دادپەروەری سیاسی و ئەخلاقی هەموو ئەو خەڵكانە دەگرێتەوە كە مافیان هەیە، بەڵام دادپەروەری سیاسی و ئەخلاقی ئایینی ئەو كەسانە دەگرێتەوە كە پابەندبوون و ئیلتزامیان هەیە، بۆیە ئەم پرسە ئەركی سەرشانی بیرمەندان و توێژەرانە بۆ ئەوەی رێگەیەك بدۆزنەوە بۆ جێبەجێكردنی دادپەروەری سیاسی و ئەخلاقی، یان ئەوەیە دەبێت شێوازی رۆژئاوا پیادە بكەن، یاخود رێگەیەكی دیكە بدۆزنەوە بۆ ئەوەی مافەكانی مرۆڤ پارێزراو بێت».
لەم باسەی پڕۆفیسۆر سروش دەگەینە ئەو ئاكامەی كە ئەو ئایینەی لە ئاسمانەوە بۆ مرۆڤایەتی نێردراوە و لەسەر دەستی پێغەمبەری ئیسلام (د.خ) تۆوەكەی چێندراو گەشەی كرد، پاشان بووە دارێكی گەورە و لق و پۆپی زۆری دەركرد، لە رۆحی مێژووی ئیسلامیشدا بۆتە پاركێكی گەورە و چیدیكە ناتواندرێت وەك سەدەی حەوتەمی زایینی مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، دەبێت چۆن ئیسلام گەشەی كرد، بە هەمان ئاست ئەقڵ و بیركردنەوەی موسڵمانانیش گەشە بكات و لە ئاستی ئەو پاركە گەورەیەدا بێت.