هێرشی تیرۆریستانی رێكخراوی قاعیدە لە 11ی سێپتەمبەری 2001 بۆ سەر هەر دوو تاوەری رێكخراوی بارزگانیی جیهانی لە نیۆیۆرك، مەترسیی تیرۆریستانی گەیاندە لوتكە، بەتایبەتی بۆ رۆژئاوا و ئەمریكا كە پێشتر كاری تیرۆریستی لەو جۆرە رووینەدابوو. زۆر لە چاودێران و پسپۆڕانی سیاسی، كارەساتی 11ی سێپتەمبەریان وەك هێرشی ژاپۆن بۆ سەر پیرڵهابەر لێكدایەوە و وایان مەزندە دەكرد، چۆن ئەمریكا لە جەنگی جیهانی دووەم كارێكی كرد ژاپۆن شەڕەكە بدۆڕێنێت و دواتریش بە بۆمبی نیوكلیاری هەردوو شاری هێرۆشیما و ناگازاكی كاولكرد، بە هەمان شێوە جیهان چاوەڕێی ئەوەبوو، هاوپەیمانانی دژە تیرۆر بە سەركردایەتی ئەمریكا گورزێكی توندتر لە تیرۆریستان و پەناگە و حەشارگە و سەرچاوەی ئایدیۆلۆژی ئەو رێكخراوانە بسرەوێنن، كە چیدیكە رێكخراوە تیرۆریستییەكان نەبنە سەرچاوەی هەڕەشە و مەترسی بۆ مرۆڤایەتی، بەڵام لە ماوەی تێپەڕبوونی 13 ساڵ بەسەر ئەم كارەساتە و هەوڵەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ دژایەتیكردنی تیرۆریستان، ئەوا ئێستا وەك زۆربەی پسپۆڕانی سیاسی ئاماژەی پێدەكەن، رێكخراوی تیرۆریستی داعش زۆر لە رێكخراوی قاعیدە ترسناكترە و ئەوەی ئوسامە بن لادن و رێكخراوی قاعیدە نەیانتوانی بیكەن، ئێستا ئەبوبەكر بەغدادی و رێكخراوی تیرۆریستی داعش نەك هەر كردوویانە، بەڵكو خەلافەتی ئیسلامییان راگەیاندووە و ناوچەیەكی گەورەشیان لە عێراق و سوریا كۆنترۆڵكردووە.
بچووككردنەوەی تیرۆر
لە رێكخراوی قاعیدەدا
گومانی تێدا نییە كە رێكخراوی تیرۆریستی قاعیدە و سەرۆكەكەی ئوسامە بن لادن، یەكێكە لە رێكخراوە ترسناكەكانی تیرۆر و هەرچی مەبەستیان بووە دژی مرۆڤایەتی ئەنجامیان داوە و سڵیان لە هیچ تاوانێك نەكردۆتەوە، هەر ئەمەش وایكردبوو كە لە دوای ساڵی 2001 ئەمریكا وەك دوژمنی ژمارە یەك سەیری ئەم رێكخراوە تیرۆریستیە بكات و هەموو ئیمكانییەت و هەوڵێكیش بخاتەگەڕ بۆ ئەوەی ئەندامان و سەرۆكی ئەم رێكخراوە بكوژێت، بۆ ئەم مەبەستە ئەمریكا سەركەوتوو بوو لە رووخاندنی ئیمارەتی تاڵیبان لە ئەفغانستان و هەروەها لە بەدواداچوونی سەركردەكانی قاعیدە و تەنانەت كوشتنی ئوسامە بن لادنیش، بەڵام ئەمریكا سەركەوتوو نەبوو لە بەرەكەی دیكەی شەڕی تیرۆردا كە ئەویش دروستبوونی ژینگەی لەبار بوو بۆ تیرۆریستان و بەرهەمهێنانی تیرۆریستی ترسناكتر لە رێكخراوی ئەلقاعیدە، ئەوەی ئێستاش لە رێكخراوی داعش دەبینرێت، ئاشكرایە مەترسییەكانی لە رێكخراوی قاعیدە زیاترە. هۆكاری بەرهەمهێنانی ئەم مۆدیلە نوێیەی تیرۆریستانیش كە ئێستا نێوماڵی رۆژئاواشی گرتۆتەوەو بە دەیان و سەدان خەڵكی رۆژئاوا پەیوەندییان بەو گرووپە تیرۆریستییانەوە كردووە، بەهەند وەرنەگرتنی ئەو وەرچەرخانە گەورەیەیە كە تەكنەلۆژیای زانیاری لە پەیوەندییەكاندا دروستی كردووە، هەروەها وەرچەرخانی سەرچاوەی هێزە لە كاراكتەری دەوڵەتییەوە بۆ كاراكتەری غەیرەدەوڵەتی زیانبەخش وەك گرووپە تیرۆریستییەكان و گومانیشی تێدا نییە ئایدیۆلۆژیەتی توندڕەوی ئیسلامی سیاسیی سوودێكی هێجگار گەوەری لەم پێشكەوتنەی تەكنەلۆژیا بینیوەو توانیویەتی كە تا رادەیەك زۆر بەرچاو خۆی بخزێنێتە نێو ماڵی رۆژئاواوە، هەر بۆیە ئەگەر لە كارەساتی 11ی سێپتەمبەری 2001 نیگەرانی ئیدارەی ئەمریكا لەسەر ئەوە بووبێت كە بۆچی بەشی زۆری ئەو كەسانەی ئەو كارە تیرۆریستییەیان دژی ئەمریكا ئەنجامداوە، زۆربەیان عەرەبن و هاووڵاتی ئەو وڵاتەن كە خۆیان بە دۆستی ئەمریكا نازانن، ئەوا ئێستا وەك لەو دیمەنە ڤیدیۆییانەی تیرۆریستانی داعش بڵاوی دەكەنەوە، دەیبینین ئەوەی تاوانە ترسناك و دژە مرۆڤایەتیەكان ئەنجامدەدات و رۆژنامەنووس سەردەبڕێت، هاووڵاتی وڵاتێكی وەك بەریتانیایە و سەر بە رۆژئاوایە، ئەمەش بەرەو مەترسییەكی زیاتر هەنگاو هەڵدەگرێت. ئەویش ئەوەیە لە كاتێكدا تیرۆریستانی داعش توانیویانە پێگەیەك بۆ خۆیان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پەیدا بكەن، ئەگەر بە خێرایی لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە تێكنەشكێنرێت و تیرۆریستان ریشەكێش نەكرێن، ئەوا ئەم پێگەیە دەبێتە سەربازگەیەكی زۆر باشی مەشق و راهێنانی تیرۆریستان، بەتایبەتی ئەو تیرۆریستانەی رەگەزنامەی وڵاتانی رۆژئاواییان هەیە و بەئاسانی دەتوانن گۆڕەپانی كارە تیرۆریستییەكانیان لە رۆژهەڵاتەوە بۆ رۆژئاوا بگوازنەوە.
دەوڵەتی فاشیل
باشترین ژینگەیە بۆ بەرهەمهێنانی تیرۆر
لە ساڵی 2005-2006 كاتێك فرانسیس فۆكۆیاما كتێبی (بونیادنانی دەوڵەت لە سەدەی بیست ویەكەم)ی بڵاوكردەوە، راشكاوانە هۆشداری ئەوەی دا كە دەوڵەتی لاواز و فاشیل تەنها دەرهاوێشتە خراپەكانی بۆ ناو سنووری نیشتمانی خۆی نییە، بەڵكو ئەو دەرهاوێشتە خراپانە دەبنە مەترسی لەسەر جیهان و ئاسایشی جیهان دەخەنە مەترسییەوە، لەوانەیە ئەم پێشبینییەی فۆكۆیاما هەتا گۆڕانكارییەكانی وڵاتانی عەرەبی لە 2011 بەو ئاستە ئاكامەكەی دەرنەكەوتبێت، بەڵام دوای رووخانی رژێمە تۆتالیتارییەكان و دروستبوونی ناسەقامگیری لە دوای ئەو گۆڕانكارییانە بوونە فاكتەرێك بۆ ئەوەی بیروبۆچوونی توندڕۆیی زیاتر تەشەنە بكات، بەتایبەتی لە میسر دوای سەركەوتنی ئیخوان موسلمین بۆ دەسەڵات، ئەم پرسە زیاتر ئاڵۆز بوو، دوای ئەوەش كە بارودۆخی سوریا گۆڕا بۆ شەڕێكی ناوخۆیی و خوێناوی، هەروەها بۆ پشتگوێخستنی مەترسییەكانی تیرۆریستانی داعش كە ئەوكات لە زۆر بەرەدا لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنی سوریا شەڕی دەكرد و رژێمی ئەسەدیش سەیری دەكردن! ئەوەشی جێگەی تێڕامان و نیگەرانی گەورەیە، ئەوەیە كە لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، هەر دەوڵەتەو لەبەر هۆكارێك تەنیا سەیری رژێمی ئەسەد و داعشیان دەكرد كە چۆن بارودۆخەكە لە خوێناوییەوە بەرەو خوێناویتر دەبەن!! لەمەش زیاتر ئاڵۆزبوونی بارودۆخی سوریا، كێشەی سوریای لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و هەروەها لەسەر ئاستی ناوچەكەش بەرەو جەمسەربەندییەكی زۆر توند برد، بەو ئاستەی كە راستەوخۆ رێكخراوی حزبوڵڵای لوبنانی و دەوڵەتانی دراوسێی سوریا بە ئاشكرا بوونە پشت و پەنای رژێمی ئەسەد، تەنانەت حكومەتی عێراقیش بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی پاڵپشتی خۆی بۆ رژێمەكەی ئەسەد نەشاردەوە، بۆیە لە هەردوو دیوی سوریا و عێراق لەبەر ئەوەی حوكمڕانیی هەردوولا شیعە بوون و شەڕەكەش راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ دژی عەرەبی سوننە بوو، بۆیە ئەمە ژینگەیەكی هاوسۆزی عەرەبی سوننەی بۆ رێكخراوی تیرۆریستانی داعش دروستكردو داعش دوای ئەوەی چەندین ناوچەی لە سوریا كۆنترۆڵ كرد، لە حوزەیرانی رابردووش دوای ئەوەی سوپای عێراق شەڕی داعشی نەكرد، ناوچەیەكی بەرفراوان لە موسڵ و تكریت و ئەنبار كەوتە بەردەستی. ئەو ناوچە فراوانەی كەوتۆتە دەستی تیرۆریستانی داعش ئاكامی ئەوەیە كە حوكمڕانی ئەسەد و مالیكی دوو حوكمڕانی فاشیل بوون و ئەوان هۆكاری ئەوەبوون كە داعش رووبەرێكی فراوان لە هەردوو وڵاتی عێراق و سوریا كۆنترۆڵ بكات، ئەوەشی مەترسی زیاتر لەم بارودۆخەدا دروست دەكات، دروستبوونی ئەو هاوسۆزییە بوو كە لەلایەن عەرەبی سوننەی هەردوو دیوی سوریا و عێراقەوە بۆ تیرۆریستانی داعش دروستبووە، ئەمەش بە ئاستێكە كە زۆر لە پسپۆڕان پێیانوایە بەشێكی زۆری عەرەبی سوننە لە دیوی سوریا تیرۆریستانی داعش لە رژێمەكەی ئەسەد بە باشتر دەزانن و لەدیوی عێراقیش بەشێك لە عەرەبی سوننەی عێراق تیرۆریستانی داعشیان لە حوكمڕانییەكەی مالیكی بە باشتر زانیوە.
بۆیە لە ئێستادا كە لە ژێر گوشارێكی زۆردا مالیكی ناچار كرا لە پۆستی سەرۆك وەزیران دوور بخرێتەوە، چاوەكان هەمووی لەسەر حكومەتی ئایندەی عێراقە، بەوەی كە ئایا تاچەند ئەو توانایەی هەیە كە شێوازێكی جیاواز لە حوكمڕانیی مالیكی بگرێتەبەر و پرۆسەی سیاسی بەو جۆرە راست بكاتەوە كە هەموو پێكهاتەكانی عێراق بۆ شەڕی دژەتیرۆر كۆبكاتەوە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە تا رادەیەكی زۆر پەیوەستە بە ئایندەوە، بەڵام وەك پێشبینییەكان ئاماژەی پێدەكەن، پێدەچێت حەیدەر عیبادی نەتوانێت بەشێوەیەكی ریشەیی ئاڕاستەی حوكمڕانی بگۆڕێت و پرۆسەی سیاسی رێكبخاتەوە، لەدیوی سوریاشەوە دیسان پێویستە هەڵمەتێكی نێودەوڵەتی بۆ لێدانی تیرۆریستانی داعش لەناو سوریا دەست پێبكات، لە ئێستادا رۆژئاوا نە دەتوانێت ببێتە هاوپەیمانی سوریا، نە بەبێ بوونی هێزێكی كاریگەریش لەناو سوریا دەتوانێت هێرشە ئاسمانییەكانی كاریگەری هەبێت.
خستنەڕووی ئەم هاوكێشە ئاڵۆزەی ئێستا كە جیهان لە شەڕی تیرۆریستانی داعش رووبەڕووی بۆتەوە، پرسێكە پەیوەستە بە دەرهاویشتەی شەڕێكی مەزهەبگەرایی نێوان شیعە و سوننە كە وایكردووە بەشێكی عەرەبی سوننە خۆی لەبەرەی تیرۆریستانی داعش ببینێتەوە، یان بیدەنگ بێت بەرامبەر كارە تیرۆریستییەكانی داعش و نەبوونی هەڵوێستێكی نێودەوڵەتی بۆ گۆڕینی رژێمی ئەسەد. هەروەها نەبوونی گوشارێكی نێودەوڵەتی بۆ راستكردنەوەی تەواوی پرۆسەی سیاسی لە عێراق وایكردووە، كە هێندەی دیكە شەڕی تیرۆریستانی داعش زیاتر بخزێتە نێو ئەو شەڕە مەزهەبگەراییەی نێوان شیعە و سوننە كە ئێستا لە عێراق و سوریا بەئاشكرا بوونی هەیە. ئەم حاڵەتەش كە بەو شێوەیە دروستبووە، زیاتر لەلایەن تیرۆریستانی داعشەوە قۆزتراوەتەوە و لەسەر هەردوو تەوەری بزواندنی قەومیی شۆڤێنیی عەرەبی بەرامبەر بە نەتەوە غەیرە عەرەبەكان و لەسەر تەوەری بزواندنی هەستی مەزهەبگەرایی سوننە دژی شیعە زۆر بە سیستماتیكییانە كاری كردووە، لەوانەش كارە دڕندەكانی بەرامبەر بە كوردی ئێزدی و هەروەها كوشتاری بەكۆمەڵی سپایكر و كوشتاری بە كۆمەڵی رەقە، ئەمانە هەمووی وایكردووە، هەم كاردانەوە بەرامبەر هەستی شۆڤێنی عەرەب دروست بێت، هەمیش كاردانەوەی مەزهەبگەرایی شیعە بەرامبەر مەزهەبی سوننە دروست بێت.
ئەم شێواندنە یاخود راوكردن لەئاوی لێڵدا لەلایەن تیرۆریستانی داعشەوە وایكردووە، شەڕی تیرۆریستان لە عێراق و سوریا ئاڵۆزییەكی گەورە بە خۆیەوە ببینێت و نەتوانرێت بەئاسانی ناوچەكە لە تیرۆریستان پاك بكرێتەوە.
داعش قۆناخێكی نوێ
لەشەڕی دژە تیرۆردا
ئەو بارودۆخەی لە ئەنجامی حوكمڕانی فاشیلی ئەسەد و مالیكی لە هەردوو دیوی عێراق و سوریا هاتەئاراوە، بووە ژینگەیەكی لەباری ئەوتۆ كە رێكخراوی تیرۆریستی داعش لەسەر چەندین ئاستی دارایی و چەك و فراوانبوونی گۆڕەپانی كارە تیرۆریستیەكانی باڵا دەست بێت، لەوانە:
1- باشترین سەرچاوە بۆ چەكداركردنی تیرۆریستانی داعش، رژێمی ئەسەد و سوپای عێراق بووە، لەبەر ئەوەی ئەو چەكانەی داعش لە سوپای رژێمی ئەسەد و لە خۆبەدەستەوادانی پێنج فیرقەی سوپای عێراق دەستی كەوتووە، بەهاكەی زۆر لە دە ملیار دۆلار زیاترە، ئەمەش ئەگەر بەراورد بكرێ لەگەڵ چەكی سوپای یەك دەوڵەت، هێشتا چەكەكانی داعش لەچەكی دەوڵەتێكی ئاسایی زیاترە.
2- ئەو ناوچانەی تیرۆریستانی داعش لە هەردوو دیوی عێراق و سوریا دەستی بەسەردا گرتوون، سەرچاوەیەكی زۆری نەوتی تێدایە، هەروەها لە بانكەكانی ئەو ناوچانە دەستی بەسەر پارەیەكی زۆردا گرتووە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر تیرۆریستانی دیكە سەرچاوەی داراییان لەدەرەوە بێت و جیهان بتوانێت ئەو سەرچاوانە وشك بكات و لە رووی ئابورییەوە گوشار بخاتە سەر تیرۆریستان، ئەوا داعش ئێستا پارەكە لەبەر دەستی خۆیەتی و بە ئاسانیش دەتوانێت بە رێگەی قاچاغ نەوت بفرۆشێت، ئەمەش بۆتە سەرچاوەیەكی دیكەی هێز بۆ ئەوەی زیاتر درێژە بەشەڕەكە بدات.
3- فراوانی ئەو سنوورەی لەبەردەستی داعشە، دیارە ئەو ناوچە فراوانەی ئێستا داعش كۆنتڕۆڵی كردووە، ژمارەیەكی یەكجار زۆر هاووڵاتی مەدەنی تێدایە، وەك لە هەفتەی رابردووش هەواڵەكان بڵاویانكردەوە كە تیرۆریستانی داعش بۆ ئەوەی خۆیان لە هێرشە ئاسمانییەكان بپارێزن، لەناو شاری موسڵ هەوڵیانداوە بارەگاكانیان بگوازنەوە بۆ شوێنە مەدەنییەكان، ئەمەش مانای ئەوەیە ئێستا داعش زرێپۆشێكی مرۆیی بۆ پاراستنی خۆی بەكار دەهێنێت و ئەمەی كردووە بە تاكتیكێك بۆ ئەوەی نەتوانرێت لە رێی هێرشە ئاسمانییەكانەوە تێكبشكێنرێت.
لەم لایەنە ئەگەر سەیری جوگرافیای ئەو شەڕە بكەین كە ئێستا لەم ناوچەیە بەڕێوەدەچێت، هەست دەكەین شەڕی دژە تیرۆر لەگەڵ تیرۆریستانی داعش چۆتە قۆناخێكی نوێ و بەرەیەكی شەڕی فرەڕەهەندە و بێجگە لە هێرشی سەربازی، كۆمەڵێك لایەنی دیكەش دەگرێتەوە، ئەوجا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی چۆن ئەم هەموو لایەنە پێكەوە كۆدەكاتەوەو ستراتیژیەتێك بۆ تێكشكان و ریشەكێشكردنی تیرۆریستانی داعش دادەڕێژیت؟ ئەمە پرسیارێكە یەكلاكردنەوەی شەڕی تیرۆریستانی داعش وەڵامی دەداتەوە.