هەر لایەنێك بۆ یەكپارچەیی عێراق دەگری، دەبێت هاوكاری عێراقیەكان بێت بۆ ئەوەی دەستووری عێراق وەك ئەوەی عێراقیەكان پەسەندیان كردووە جێبەجێ بكرێت، ئەم دەستوورە وەك ئەو دیكۆمێنتە سەیر بكرێت كە تەواوی نەخشەی رێگەی بۆ عێراقێكی فیدرالی و دیموكراتی و فرەیی و ئارەزوومەندانە دیاریكردووە.
لە تێڕوانینی كوردەوە بۆ ئایندەی عێراق، جێبەجێكردنی دەستووری عێراق، كلیلی مانەوەی عێراقە بە یەكپارچەیی، بەڕێز مسعود بارزانی لە نیسانی 2012 راشكاوانە لە كۆشكی سپی ئەم راستیانەی بە باراك ئۆبامای سەرۆكی ئەمریكا و جۆزیف بایدنی جێگری سەرۆك و، وەزیری دەرەوە و تەواوی ئیدارەی ئەمریكا راگەیاندووە، بەوەی ئەگەر سیاسەتی تاكڕەوی مالیكی بەردەوام بێت و پابەند نەبێت بە جێبەجێكردنی دەستوور و ئەو رێككەوتنانەی ئیمزای كردووە، ئەوا ئەو ناچارە ئەم پرسە رووبەڕووی كوردستان بكاتەوە و گەلی كوردستان هەر بڕیارێك بدات، ئەوا مسعود بارزانی وەك سەرۆكی هەرێمی كوردستان بڕیاری گەلی خۆی جێبەجێ دەكات.
هەر لەو سەردانەیدا بۆ ئەمریكا، بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەلایەن ئامۆژگای واشنتۆن بۆدیراساتی رۆژهەڵاتی نزیك كۆڕێكی بۆ ئامادەكرا، لەم كۆڕەدا بەڕێز بارزانی زۆر راشكاوانە هەڵوێستی گەلی كوردستانی سەبارەت بە ئایندەی عێراق خستەڕوو، بە هەمووانی راگەیاند، ئایندەی عێراق بەندە بە جێبەجێكردنی تەواوی دەستووری عێراق، عێراق وەك دەوڵەتێكی دیموكراتی و فیدرالی یەكپارچە دەبێت، بەڵام ئەگەر بووە دەوڵەتێكی سەنترالی و دیكتاتۆری، ئەوا كورد نابێتە بەشێك لەو دەوڵەتە، ئەوانەی مەبەستیانە بە هەردوو زمانی ئینگلیزی و كوردی، دووبارە گوێبیستی قسەكانی مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بێت، كە پێش زیاتر لە دووساڵ چی بە ئیدارەی ئەمریكی و رای گشتی ئەمریكا وتووە، دەتوانێت لە رێگەی ئەم لینكە جارێكی دیكە گوێی لێبگرێتەوە:
http://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/iraqi-kurdistan-as-u.s.-ally-and-partner-in-the-middle-east
ئەم لۆژیكەی بارزانی لەسەر ئاستی جیهان بۆ ناساندنی شكۆ و ئیرادەی گەلی كوردستان پیشانی دەدات، رەنگدانەوەی تەرجەمەكردنی ئەو سیاسەتەیە كە حكومڕانی هەرێمی كوردستانی لە سایەی سیاسەتی بارزانی پێدەناسرێتەوە، ئەمەش بەو مانایەی جیهان بەرهەمی سیاسەتی بارزانی لە حكومڕانی دەبێنیت كە چۆن، ئاراستەی ناسەقامگیری گۆڕیوە بۆ سەقامگیری، هەروەها چۆن ئاراستەی چارەسەركردنی كێشەكانی لە رێگەی سەربازییەوە گۆڕیوە بۆ زمانی دیالۆگ و ئاشتیانە، هەموو جیهان دەبینێت، سیاسەتی بارزانی چۆن پێكدادانی ئیتنی و ئاینیی و نەتەوەیی گۆڕیوە، بۆ لێبوردەیی و پێكەوە ژیانی ئاشتیانە.
مانای هێز لە سیاسەتی هاوچەرخدا
لەسەر ئاستی بیرمەندانی سیاسیی و دروستكەران و داڕێژەرانی سیاسەت لەسەر ئاستی جیهان لە سەدەی بیست و یەكەمدا، پێناسەی هێز گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، ئیدی چیدیكە هێز بە پێناسە نەریتیەكەی پێناسە ناكرێت، راشكاوانەتر چیدیكە ئەمریكا بە سۆپەر پاوەر ناوزەد ناكرێت لەبەر ئەوەی سەدان كەشتی فڕۆكە هەڵگری لە ئۆقیانووسەكان هەیە، یان ئەمریكا بەوە نابێتە سۆپەر پاوەر لەبەر رۆكێتی كیشوەربڕی كرۆزی هەیە.
ئەم گۆڕانكارییە لەمانای هێز هەروا لە خۆڕا دروست نەبووە، لەبەر ئەوەی سەدەی بیست و یەكەم هێزێكی بەرهەم هێناوە، كە كەشتیە فڕۆكە هەڵگرەكانی ئۆقیانووسەكان و رۆكێتە كرۆزە كیشوەربڕەكانی ئەمریكا لە ئاستیاندا كار ناكەن، بۆیە بیرمەندانی سیاسیی و داڕێژەرانی سیاسەت لەسەر ئاستی جیهان، هێز بەو مانایە پێناسە دەكەن كە توانای ئاراستەی گۆڕینی بارودۆخ و چارەسەركردنی كێشەكانی هەبێت.
كەواتە لە مەفهومی جیهانی تازە بۆ چەمكی هێز، هێز دابەش دەكرێت بۆ دوو جۆر، هێزی سەركەوتوو لەگەڵ هێزی فاشیل، كە یەكەمیان هێزی سەركەوتوو دەوڵەتی هاوچەرخی سەركەوتوو بونیاد دەنێت و ئەوی دووەمیان دەوڵەتی لاواز و لەبەریەكهەڵوەشاوەو فاشیل.
فرانسیس فۆكۆیاما بیرمەندی ناسراوی ئەمریكی، گەورەترین كێشەی سەدەی بیست و یەكەم بە دەوڵەتە لاواز و لەبەریەكهەڵوەشاو و فاشیلەكانەوە گرێدەداتەوە.
هەربۆیە ئەمڕۆ جیهان بەدوای شێوازی بەرهەمهێنانی ئەو هێزە سەركەوتووانە وێڵە كە توانای ئەوەی هەیە، دەوڵەتی سەركەوتوو لەسەدەی بیست و یەكەم بونیاد بنیێت و بەڕێوەی بەرێت.
لەم حاڵەتە ئەگەر پێویست بێت پەنا بۆ هێنانەوەی نموونەیەك ببەین، دیارە دوایین كتێبی (لی كوان یو)ی سەرۆك وەزیرانی پێشووی سەنگافورا كە بە ناونیشانی (تێڕوانینی تەنیا پیاوێك بۆ جیهان) كە لەناوەڕاستی 2013 بڵاوی كردۆتەوە، هەروا بە ئاسانی باراك ئۆبامای سەرۆكی ئەمریكا لەسەری نانووسێت (كاتێك لی كوان یو قسە دەكات، دەبێت هەموو جیهان گوێی بۆ رادێرێت)، لەم حاڵەتە ئەگەر بە پێناسە نەریتیەكەی هێز بەراورد لەنێوان هێزی سەنگافورا و هێزی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بكەین، ئەوا سوپای سەنگافورە تەنیا هێندەی ژمارەی ئەو سەربازانەی ئەمریكا نابن كە لە گرین زۆنی بەغدا پاسەوانی باڵیۆزخانەی ئەمریكا دەكەن، یان هێندەی ژمارەی ئەو سەربازانەی ئەمریكا نابن كە هەتا ئێستاش لە سیئۆلی پایتەختی كۆریای باشور بوونیان هەیە.
بەڵام بە پێناسە تازەكەی هێز بەوەی سەرچاوەی هێزی سەركەوتوو (لۆژیك و مەعریفەیە) ئەوا هەموو جیهان لی كوان یو لە باراك ئۆباما بە بەهێزتر سەیر دەكەن، بۆ سەلماندنی ئەم بەراوردە سادەیە، خوێنەری ئەم دێڕانە دەتوانێت لە یوتیوب (YouTube) بگەڕێت، بزانێت، چ پرسیارێك رووبەڕووی لی كوان یو دەكرێتەوە و چ پرسیارێك رووبەڕووی باراك ئۆباما دەكرێنەوە، نموونەی سادە بۆ ئەم باسە بەیەك بەراورد ئاماژە پێدەكەین:
• ئێستا لە (لی كوانی یو) دەپرسن ئەگەر تۆ سەرۆكی چین، یان هیندستان، یان عەرەبستانی سعودیە بوویتایە، چۆن هەریەك لەم وڵاتانەت وەك سەنگافورای نموونەی دەوڵەوتێكی سەركەوتوو بونیاد دەنایەوە.
• لەبەرامبەردا بیرمەندانی ئەمریكی ئەو پرسیارە لە باراك ئۆباما دەكەن، كە سیاسەتی دەرەوەت بەرهەمی نییە، بۆ هەوڵنادەیت سیاسەتێك بەهەرم بهێنیت كە بتوانێت كێشەكانی ئەمریكا لەسەر ئاستی جیهان چارەسەر بكات.
هەرێمی كوردستان
لەناو پێناسەی تازەی هێزدا
پێدەچێت ئەوانەی ئێستا لەبەغدا حكومڕانی دەكەن، هێشتا هەر بەوجۆرە لەمانای هێز تێبگەن كە بە میتۆدە نەریتیەكەی پێناسە دەكرێت، هەربۆیە خۆبەستنەوەیان بەچەمكی دەوڵەتی سەنترالی و خۆسەپاندن و تێڕوانینی خۆبەزلزانین لە ئاستی پێكهاتەكانی دیكەی وڵات، رەنگدانەوەی هەموو گوتارە سیاسییەكانیان و هەموو رەفتارە سیاسییەكانیان و زمانە توندو زبرەكانیانە. لەبەرامبەری ئەم ئەقڵیەتە نەریتیە، جیهان سەرقاڵی ئەوەیە چۆن هەڵە و كەموكوڕییەكانی ئەو نەخشە سیاسییە چارەسەر بكات، كە ئەو ناسەقامگیرییەی لەناوچەیەكی وەك رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروستكردووە.
بۆیە كاتێك لەگەڵ بیرمەندانی هاوشێوەی ئیتمارا رابینۆڤیچ و كینس پۆلاك و دیڤید پۆلۆك و جامس دۆبینز و لیسلی گلپ و ئەنتۆنی كوردسمان و دەیان بیرمەندی دیكه لەسەر ئاستی جیهان، باس لە شێوازی حكومڕانی بارزانی دەكەین، ئەوا لە وەڵامدا پێمان دەڵێن:(بۆ گێڕانەوەی سەقامگیری بۆ هەموو دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پێویستمان بەچەند سەرۆكێكی هاوشێوەی بارزانی-یە).
پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەمڕۆ جیهان چ جۆرە هێزێكی پێویستە بۆ ئەوەی لە ناوچەیەكی ئاڵۆزی وەك رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سوودی لێوەربگرێت؟ بێگومان رەوتی رووداوەكان پێمان دەڵێت:(جیهان پێویستی بە شێوازی ئەو هێزە هەیە كە لۆژیك و سیاسەتی بارزانی بەرهەمی هێناوە).
ئەگەر لەم راستەوە ئەو پرسیارە بكەین، ئایا هەتا ئێستا لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بێجگە لە لۆژیكی بارزانی، سەرچاوەیەكی دیكە بۆ بەرهەمهێنانی ئەو هێزە سەركەوتووە هەیە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بە پرسیارێكی باڵیۆز مارتن ئەندیك بیرمەند و دیپلۆماتكاری گەورەی ئەمریكی دەدەینەوە كە لەساڵی 2010 لە كۆڕێكی ئامۆژگای برۆكینگز بەناونیشانی (هەڵسەنگاندنی ئایندەی عێراق لەگەڵ بارزانیدا) لەسەرۆك بارزانی كرد و لێی پرسی: جەنابی سەرۆك چۆن دەتوانین سوود لە ئەزموونی تۆ وەربگرین بۆ ئاساییكردنەوەی پێوەندییەكانمان لەگەڵ ئێران؟، لێرەدا من نامەوێت وەڵامەكەی بارزانی بۆ ئەم پرسیارە بنووسمەوە، بەڵام ئەوەی مەبەستێتی دەتوانێت لەم لینكە تەواوی كۆڕەكە بە كوردی و ئینگلیزی گوێی لێبگرێتەوە:( «http://www.brookings.edu/events/2010/01/27-kurdistan»). دیارە لێرەدا گرنگە خوێنەری ئەم دێڕانە ئەو راستیە بزانێت، كە كەسێكی وەك باڵیۆز مارتن ئەندیك خۆی خاوەنی تیۆر و سیاسەتی ئیحتواكردنی دوولایەنەی عێراق و ئێران (Dual containment)بووە كە لە ساڵی 1993 دایڕشتووە.
هەڵوەستەكردن و تێڕامانی جیهان لە هێزە سەركەوتووەكەی بارزانی لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وایكردووە دەوڵەتە سەركەوتووەكانی ئەوروپای ناوەڕاست و رۆژئاوا، رۆژهەڵاتی ئاسیا، كەنەدا و ئەمریكا، تەنانەت هەندێك لەو دەوڵەتە عەرەبیانەی وەك ئوردن و سعودیە، ئیمارات و كوەیت و قەتەر، كە بەتەنگ سەقامگیری و ئاشتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوەن، بەڕێزەوە سەیری ئەم هێزە بكەن و بەڕێزەوە گوێ بۆ بارزانی بگرن.
خۆ ئەگەر لەدوای هەڵبژاردنەكانی 30ی نیسانی ئەمساڵیشەوە، سەیری گەشتەكانی بارزانی بۆ وڵاتانی عەرەبی و ئەوروپی بكەین، بەراشكاوی هەست دەكەین، ئەو دەوڵەتانەی مەبەستیانە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەشێوەیەكی گشتی سەقامگیری هەبێت، لەناو هەموو سەركردەكانی عێراقدا، گوێ لەسەرۆكی هەرێمی كوردستان دەگرن و دەیانەوێت لەروانگەی بارزانییەوە ئایندەی عێراق ببینن، یان لەسەر تێڕوانینەكانی بارزانی هاوكاری تێكڕای گەلانی عێراق بكەن و هاوكاری عێراقیەكان بكەن بۆ ئەوەی پرۆسەی سیاسیی عێراق راستبكرێتەوە، لەمەش گرنگتر وتارەكەی رۆژی هەینی رابردوو ( 30/5/2014) شێخ مەهدی كەربەلاییە، كە لە گوتاری هەینیدا بۆچوونی سەماحەتی ئایەتوڵڵا سیستانی راگەیاند، بەوەی عێراق پێویستی بە حكومەتی شەراكەتی راستەقینەی نێوان هەموو پێكهاتەكانە، نەك حكومەتی زۆرینەی سیاسیی، هەروەها رایگەیاند لە چوارچێوەی دەستووری عێراقدا حكومەتی فیدرالی و حكومەتی هەرێم، كێشەی هەناردەكردنی نەوتی كوردستان چارەسەر بكەن، ئەمە مانای ئەوەیە چۆن ئایەتوڵڵا سەید موحسین حەكیم لە پەیامەكەی جەنابی مستەفا بارزانی تێگەیشت و هەڵوێستی خۆی جوامێرانە پیشاندا، بەهەمان شێوە سەماحەتی ئایەتوڵڵا سیستانیش لە پەیامەكەی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان تێگەیشتووە.
لەم بارودۆخە سیاسییەدا كە پێش هەڵبژاردنەكانی 30ی نیسان، شێخ بەشیر نەجەفی فەتوای دابێت كە مالیكی بەكەڵكی سەرۆك وەزیران نایەت و ئێستاش لەسەر زاری شێخ عەبدولمەهدی كەربەلاییەوە رای ئایەتوڵڵا سیستانی بەوجۆرە بێت، پرسیار ئەوەیە هێزی مالیكی چ مانایەكی هەیە و هەڕەشەكانی چ ئیعتوبارێكی بۆ دەكرێت، بۆیە لەم حاڵەتە یان ئەوەی ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ببنە تەماشاكار بۆ ئەوەی سیاسەت و رەفتارەكانی مالیكی عێراق بەرەو ئایندەیەكی تاریك بەرن، یان دەبێت گوێ لە بارزانی بگرن، بۆ ئەوەی عێراقێكی فیدرالی و دیموكراتی دووبارە رێكبخرێتەوە و حكومەتی داهاتووش حكومەتی شەراكەتی راستەقینەی نێوان تێكڕای پێكهاتەكانی عێراق بێت.
بۆچ هەتا ئێستا عێراق
یاسای نەوت و گازی نییە؟
لەمانگی حوزەیرانی 2002 مەڵبەندی مستەفا بارزانی بۆ ئاشتی لە زانكۆی ئەمریكا لە واشنتۆن، كۆنگرەیەكی بە ناونیشانی (كورد كلیلی سەقامگیری عێراقە) گرێدا، ئەم كۆنگرەیە لەگەڵ ئەوەی بە سپۆنسەری مەڵبەندی مستەفا بارزانی گرێدرا، بەڵام بەدەیان ئەكادیمی جیهانی و هەروەها ئەكادیمی عێراقی و توركی و ئێرانی و عەرەبی بەشداربوون.
گەڕانەوە بۆ ئەم كۆنگرەیە و گرێدانەوەی هەڵوێستەكانی ئێستای سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەو دەرەنجامەی كۆنگرە پێی گەیشتووە، دەمانگەیەنێتە ئەو قەناعەتەی كە بەڕێز مسعود بارزانی چۆن لە ساڵی 1991 رایگەیاند ئێمە دەوڵەتی قانوون دروست دەكەین و دەسەڵات دەگێڕینەوە بۆ گەلی خۆمان، كە ئەمە ئەو ئایندەیە كە ئێستا هەرێمی كوردستان پێی گەیشتووە، بە هەمان شێوە تێڕوانینی مسعود بارزانی لە ساڵی 2002 بۆ ئایندەی عێراق هەمان تێڕوانین بووە بۆ ئایندەی هەرێمی كوردستان، ئەمەش بەو مانایەی سیاسەت و تێڕوانینی بارزانی بۆ ئایندەی عێراق، راستكردنەوەی هەڵەكانی نەخشەی سایكس پیكۆ بووە كە بە درێژایی 100ساڵ عێراق و تەواوی وڵاتانی ناوچەكە بەدەستیەوە ناڵاندوویانە و دەناڵێنن، راستكردنەوەكە بەچەند خاڵێك دیاری دەكەین:
1. لە كۆی ئەو باسانەی لە كۆنگرەكەی مەڵبەندی مستەفا بارزانی لە واشنتۆن پێشكەش كران، هەموو لایەك گەیشتنە قەناعەت، كە چارەسەری ریشەیی بۆ كێشەكانی عێراق و بونیادنانەوەی دەوڵەتی تازەی عێراق دوای رووخانی رژێمی سەدام حوسێن، بەدوو خاڵی گرنگ دەكرێت، یەكەمیان دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لەناو هەیكەلی حكومەتی فیدرالی عێراق و هەروەها دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لەنێوان حكومەتی فیدرالی و حكومەتی هەرێمەكاندا، خاڵی دووەمیش بریتی بوو لە دابەشكردنی داهاتەكان بە یەكسانی بەسەر تەواوی پێكهاتە و دانیشتوانی عێراقدا.
2. دەستووری عێراق بەوجۆرە دابڕێژرێتەوە كە شێوازی دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لەنێوان حكومەتی فیدرالی و حكومەتی هەرێمەكان بەوشێوەیە بێت كە دەسەڵاتی حكومەتی فیدرالی حەسری و سنوردار بێت، دەسەڵاتی هەرێمەكان فراوانتر بێت.
3. ئامانج لە شێوازی ئەم دابەشكردنەی دەسەڵات ئەوەیە، كە جارێكی دیكە حكومەتی ناوەندی عێراق نە هەڕەشە بێت بۆ سەر دراوسێكانی و نە جارێكی دیكە حكومەتی عێراق ببێتەوە بە هەڕەشە بۆ سەر گەلەكەی، ئەمەش لەبەر ئەوەی حكومەتی ناوەندی ئەگەر بەهێز بێت و هەنگاو بەرەو تاكڕەوی و دیكتاتۆریەت هەڵبگرێت، ئەوا هەڕەشە دەبێت بۆ سەر هەموو پێكهاتەكانی عێراق بەگشتی و كورد بەتایبەتی.
4. هەروەها جەختكردنەوە لەسەر دابەشكردنی داهاتەكان بەتایبەتیش داهاتی نەوت، كە زیاتر 90% داهاتی عێراق پێكدەهێنێت، بۆ ئەوە بوو لە عێراقی نوێدا سەرچاوەی داهاتی نەوت بۆ خۆشگوزەرانی پێكبهێنرێت، نەك بكرێتە ئامڕازێك وەك پێشوو بەدەست دیكتاتۆرێكەوە هەڕەشە لە دراوسێكانی و گەلەكەی بكات.
ئەم چەند خاڵە كە دوای رووخانی رژێم و لە پرۆسەی داڕشتنی دەستووری عێراقدا بوونە ماددەی دەستووری بۆ بونیادنانەوەی عێراق، بە تایبەتی هەردوو بڕگەی دابەشكردنی دەسەڵاتەكان و دابەشكردنی داهاتەكان، كە دوو كۆڵەگەی سەرەكی بوون بۆ بونیادنانەوەی عێراق، بە پشتگوێ خستن و پێشێلكردنی لەلایەن نوری مالیكیەوە بووە هۆكاری ئەوەی عێراق بەم رۆژە بگات.
ئەو خاڵانەی ئاماژەمان پێكردن، بە شێوەیەكی راشكاوانە هەمان تێڕوانینی بەڕێز مسعود بارزانین بۆ چۆنیەتی بونیادنانەوەی عێراق و وەك هەموو لایەكیش دەزانن، ئەو خاڵانە هەر هەموویان بە پێداگیری سەرۆك بارزانی لەدەستووردا چەسپێنراون، هەموو جیهانیش دەزانن لە پرۆسەی نووسینەوەی دەستووردا، بارزانی لەژێر چ فشارێكدا بووە بۆ ئەوەی نەرمی بنوێنێت، بەڵام لە پێناوی بەرژەوەندییەكانی كوردستان و عێراق پێداگیری كرد، بۆ ئەوەی عێراق وەك دەوڵەتێكی سەركەوتوو بونیاد بنرێتەوە.
لێرەوە ئەو پرسیارە جێگەی خۆیەتی بپرسین، ئایا بۆچی هەرێمی كوردستان یاسای نەوت و گازی هەیە، بەڵام حكومەتی فیدرالی یاسای نەوت و گازی نییە؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە لە چوارچێوەی دەستووری عێراقدا، هەموو كێشەكانی عێراق چارەسەر دەكات و دەكرێت بە چەند خاڵێك ئاماژەی پێبكەین:
1. هەر لەسەرەتای بوونی نوری مالیكی بەسەرۆك وەزیران، بڕوای بەوە نەبووە عێراق وەك دەوڵەتێكی سەركەوتووی فیدرالی و دیموكراتی بونیاد بنرێتەوە.
2. هەر لەسەرەتاوە بڕوای بە دابەشكردنی داهاتەكان نەبووە، بەوەی نەوتی عێراق بۆ خۆشگوزەرانی خەڵكی عێراق بێت.
ئەگەر ئەم دووخاڵە ورد بكەینەوە و زیاتر هەڵوەستەی لەسەر بكەین و بپرسین ئایا ئەمە تاوانباركردنی سەرۆك وەزیرانی حكومەتی فیدرالی نییە لە خۆڕا؟
لەوەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێین: لەوانەیە ماددە دەستوورییەكان كە دەبنە بنەمای دەركردنی یاساكان لەناو پەرلەماندا، تەفسیری جۆراوجۆر لەنێوان پێكهاتە و لایەنە سیاسییەكاندا هەڵبگرێت، بەڵام لایەنی حەكەم بۆ دیاریكردنی تەفسیرێكی دیاریكراو، دادگای دەستووری فیدرالیە، بەڵام حكومەتی نوری مالیكی بۆ ئەم پرسە هەوڵیداوە رای خۆی فەرز بكات.
هەربۆیە پرۆژەی رەشنووسی یاسای نەوت و گازی فیدرالی لە 2007ـەوە ئامادەیە، بەڵام نوری مالیكی ئەو پرۆژەی كە ناردی بۆ پەرلەمان پێچەوانەی ئەو رەشنووسەیە كە لەگەڵ هەرێمی كوردستان لەسەری رێككەوتوون، ئەمەش وایكردووە، كە بەڕێوەبردنی سیاسەتی نەوت و گاز لە عێراقدا لە چوارچێوەی یاسایەكدا رێكنەخرێت. لەمەش گرنگتر نوری مالیكی و حكومەتەكەی ناتوانن ئەو مافەی هەرێمی كوردستان بشارنەوە، بەوەی پەرلەمانی كوردستان ئەو مافەی لە دەستووردا دراوەتێ كە یاسای نەوت و گاز دەربكات و پەسەندی بكات و حكومەتی هەرێم كاری پێبكات، بۆیە پرسیار ئەوەیە ئەگەر بە لۆژیكی مالیكی نەوت و گاز پێوەندی بە هەرێمەكانەوە نییە، چۆن پەرلەمانی عێراقی گازندەی لەسەر یاسای نەوت و گازی هەرێم نییە؟
سەبارەت بە دابەشكردنی دەسەڵاتەكانیش، ئاشكرایە مالیكی لە 2007ـەوە تائێستا، هەوڵیداوە بە پێچەوانەی دەستوور شێوازی دابەشكردنی دەسەڵاتەكان پێچەوانە بكاتەوە، ئەمەش واتە دەسەڵاتی ناوەند فراوان بێت و دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان سنوردار بێت بە هاوشێوەی پارێزگاكان، كە ئەمەش هەرگیز لەلایەن كوردستانەوە قبوڵ ناكرێت.
گرنگی فرۆشتنی نەوت
بۆ هاووڵاتیانی كوردستان
بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە روونكردنەوەكەی بۆ ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان، سەبارەت بە بڕیاری فرۆشتنی نەوت، جەختی لەسەر ئەوە كردەوە ئەمە تەنیا دەسكەوت نییە بۆ لایەنێك، بەڵكو دەسكەوتە بۆ هەموو كوردستان و دەبێت هەموو پێكەوە بیپارێزین.
لێرەوە ئەگەر ئەم دەسكەوتەی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك دەسكەوت بۆ هەموو گەلی كوردستان ئاماژەی پێكردووە، ئێمە وردی بكەینەوە و بپرسین، ئایا تاچەند ئەم بڕیارە كاریگەری لەسەر ژیانی خەڵكی كوردستان دەبێت؟ ئەوا وەڵامی ئەم پرسیارە بە چەند خاڵێك دیاری دەكەین:
1. گرنگترین سەرچاوە و هۆكار بۆ سەركەوتنی پرۆسەی پەرەپێدان لە وڵاتانی دوای شەڕ و كاولكاری و هەنگاو هەڵگرتن بۆ بونیادنانەوەی ژێرخانەكان و وەبەرهێنان لەسەرچاوەی مرۆییدا، بوونی سەرچاوەیەكی ئابووری سەربەخۆ و سەقامگیرە، ئەمە بەو مانایە نییە كە بڕیاری فرۆشتنی نەوتی كوردستان بۆ ئەوەیە كە رێژەی كوردستان بگاتە سەرووی 17%، بەڵكو بۆ ئەوەیە ئەم 17% وەك سەرچاوەیەكی ئابووری سەقامگیر لەبەردەست بێت و بتوانرێت وەك پێویست وەبەرهێنانی تێدا بكرێت.
2. لە وڵاتانی دوای شەڕ و كارەسات، هەموو كات پێداویستیەكان لە ئیمكانییەتی بەردەست زیاترن، بۆیە ئەگەر سەرچاوەیەكی ئابووری سەقامگیرت نەبێت، ناتوانی متمانە دروست بكەیت بۆ ئەوەی بۆ هەندێك بواری پێویست قەرز وەربگریت لە بانكە نێودەوڵەتیەكان، چونكە ئەگەر ئەم سەرچاوە سەقامگیرەت نەبوو، ئەوا متمانەی وەرگرتنی قەرزت نابێت.
3. نەبوونی سەرچاوەی ئابووری سەقامگیر دەبێتە هۆكاری لاسەنگ بوون لەنێوان كەرتی تایبەت و كەرتی گشتی، ناتوانرێت لەبەر رۆشنایی سەرچاوەی ئابووری لەرزۆك و ناسەقامگیر پلانی درێژخایەن دابنرێت، ئەمەش بێجگە لەوەی پرۆسەی پەرەپێدان خاو دەكاتەوە، لە هەمانكاتدا گوشاری ئەم قۆناخە لەسەر حكومەت، دەبێتە هۆكاری ئەوەی هەڵاوسانی ئابووری لەناو حكومەت دروست بێت.
4. ئەگەر لە چوارچێوەی باری ئابووری عێراقەوە، باری ئابووری هەرێمی كوردستان بخوێنینەوە، ئەوا سەیر دەكەین بە شێوەیەكی كردەیی 10%ی بودجەی عێراق دەگاتە كوردستان نەك 17%، هەروەها ئەم پارەیە كە ئێستا لەلایەن بەغداوە بڕاوە، پێشتر لەمانگێكدا بە 3 جار هاتۆتە كوردستان، واتە لە ساڵێكدا بە 36 جار نێراوە بۆ كوردستان، بەڵام لەبەر ئەوەی سیاسەتی ئابووری كوردستان لە سیاسەتی ئابووری عێراق سەركەوتووتر بووە، ئەوا رێژەی هەژاری و بێكاری لە كوردستان بەرامبەر عێراق زۆر كەمترە، هەر بۆیە ئەگەر ئەم سەرچاوەیە بەرز بێتەوە بۆ رێژەی راستەقینەی خۆی كە 17%یەو ببێتە سەرچاوەیەكی ئابووری سەقامگیر بۆ بونیادنانەوەی كوردستان، ئەوا هەموو تاكێكی كوردستان گۆڕانكاری بەسەر ژیانی رۆژانەی دێت.
5. كەواتە بڕیاری فرۆشتنی نەوت گواستنەوەی سەرچاوەیەكی ئابووری لەرزۆكی هەڕەشە لێكراوە، بۆ سەرچاوەیەكی ئابووری سەقامگیری رێزلێگیراو و بەكارهێنانی ئەم سەرچاوەیە بۆ سەرخستنی پرۆسەی بونیادنانەوە و ئاوەدانكردنەوەی كوردستان.