ئاسۆ كەريم

گەلێ بەڵگەنامەی نێودەوڵەتی و هەرێمی هەن، كە مافی گەلان لە بڕیاردانی چارەنووسیان دووپات دەكەنەوە. بە گوێرەی ئەم مافەش، گەلان باری سیاسیی خۆیان بڕیار دەدەن و ئازادانە درێژە بە گەشەی ئابووری و جڤاكی و كولتووریی خۆیان دەدەن.
لەبارەی رێدان بە سەربەخۆیی تەواو بەو گەل و هەرێمانەی كۆلۆن و داگیركراون، وەك ئاكامێكی پەسند لە پیادەكردنی مافی بڕیاردانی چارەنووس، مشتومڕێكی ئەوتۆ لە ئارادا نییە. لە ساڵانی شەست و حەفتای سەدەی رابردوودا، زۆربەی گەلانی ئاسیا و ئەفریقا و ئەمریكای لاتین سەربەخۆیی خۆیان بەدەست هێنا، كۆلۆنیالیزمیش بە فۆرمە كلاسیكەكەی لەبەر چاوان نەما. هەڵبەت رەوشەكە سەبارەت بەو نەتەوانەی، چ بە خواستی خۆیان بێت یان نا، لە چوارچێوەی خاكی دەوڵەتانی پاش كۆلۆنیالیزمدا دەژین، جیاوازە، لە نموونەی رەوشی گەلی كوردستان لە عێراق و چیچان لە رووسیای فیدرال. بەوەی دوو هەڵوێست لەم بارەیەوە هەن:
1-جیابوونەوە و بەدەست هێنانی سەربەخۆیی سیاسی لە دەوڵەتی دیاریكراو وەك جیابوونەوەی كرواتیا، بۆسنە و هیرزگۆڤین، مەكەدۆنیا و كێوی رەش لە كۆماری فیدرالی یۆگسڵاڤیا، یان جیابوونەوەی سلۆڤاكیا لە چیك (1993)، یان جیابوونەوەی باشووری سوودان لە باكووری سوودان (2011).
2-مانەوە لە چوارچێوەی دەوڵەتەكەدا بەپێی رێوشوێنی دەستووری و دیموكراسی، جا چ لە سەر بنەمای فیدرال بێت یان ئۆتۆنۆمی، یان رێوشوێنێكی دی، كە هەردوو لایەن لە سەری رێك دەكەون.
دەوڵەتان بە گشتی، (بە دەگمەن نەبێت وەك: ئەسیوپیا، سانت كیتز و نفیس)، ئامادە نین لە نێو دەستووری خۆیاندا مافی بڕیاردانی چارەنووس بۆ ئەو نەتەوانەی لە نێو هەرێمی خۆیاندان، بسەلمێنن و بیچەسپێنن. سەرباری ئەوە، دەستووری زۆر دەوڵەت هەیە كە بە دەق دەڵێ، خاكی ئەوان قابیلی دابەش كردن نییە.
ئەوەشمان لە بیر بێت كە بەڵگەنامەی نێودەوڵەتییەكانیش، دەوڵەتان ناچار ناكەن ئەو مافە بخەنە نێو دەستوورەكانیانەوە، ئەمە بۆ ویستی گەلانی ئەو دەوڵەتانە جێ هێڵدراوە.
یەكێك لە خواستەكانی بزووتنەوەی ریفراندۆم لە كوردستان ئەوە بوو، كە لە دەستووری عێراقدا ماددەیەكی تایبەت هەبێت، تێیدا دان بە مافی گەلی كوردستاندا بندرێت، كە مافی خۆیەتی هەر 10 ساڵ یان 15 ساڵ جارێك راپرسییەكی گشتی بكات، سەبارەت بە مانەوەی لە نێو عێراقدا یان جیابوونەوەی. پارتەكانی كوردستان ئەو خواستەیان گرتە ئەستۆ، بەڵام لایەكانی غەیرە كورد رازی نەبوون ئەم بڕگەیە لە نێو پرۆژەی دەستوورەكەدا هەبێت، دواجار بە شێوەیەكی كاڵ و بێ رەنگ، ئەو خواستە لە نێو دیباجەی دەستوورەكەدا نووسرا. دەستووری عێراق كە لە 15/10/2005دا پەسند كرا، هیچ ماددەیەكی تێدا نییە كە بە ئاشكرا باسی مافی بڕیاردانی چارەنووس بۆ گەلی كوردستانی عێراق بكات، بەڵام لە دیباجەی دەستوورەكەدا دەستەواژەیەك هاتووە و دەڵێ «پەیوەست بوون بەم دەستوورە، یەكێتیی ئازادانەی عێراق بە گەل و خاك و سەروەرییەوە دەپارێزێت».
وێڕای ئەوەی لە دەستوووری عێراقدا ناڵێ دیباجەكە بەشێكە لە دەستوورەكە، وەك ئەوەی لە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی راگواستنەوەدا هاتووە، بەڵام دیباجە رۆحی دەستوورە و مەبەستەكانیشی راڤە دەكات. ئیدی بە گوێرەی ئەوە دەكرێ بەو جۆرە ئەو دەستەواژەیە لێك بدرێتەوە، كە ئاماژەیەكی پەنهانە بە یەكێتیی ئارەزوومەندانەی نێوان پێكهاتە سەرەكییەكانی عێراق. لە حاڵەتی پێشێلكردنی ئەو یەكێتییەدا، كورد بۆی هەیە مافی بڕیاردانی چارەنووسی خۆی پیادە بكات، بەپێی ئەوەی كە خۆی پێی باشە بۆ دیاری كردنی پێگەی سیاسیی كورد و گەشەكردنی ئازادانەی ئابووری و جڤاكی و كولتووریانەی خۆی.
بەم واتایە بێت، پیادەكردنی مافی بڕیاردانی چارەنووس لەلایەن كوردەوە، وابەستە و گرێدراوی مەرجە، وەك ئەوەی سیستەمی فیدرال و بنەما سەرەكییەكانی دەستوور و دیموكراسی و مافی تاك و كۆی مرۆڤ لەلایەن حكومەتی فیدرالەوە پێشێل بكرێت. جێبەجێ نەكردنی ماددەكانی دەستوور، نەمازە ماددەی 140 و كاركردن بە ئاراستەی هێشتنەوەی ئاكام و پاشماوەی سیاسەتی پێشووی رژێمی سەدام، كە بە پاشگەز بوونەوە لە دەستوور و پێشێل كردنێكی ترسناكی ئەوە، هەرێمی كوردستان لە هەر پەیوەست بوونێك بە یەكێتیی خاكی عێراق ئازاد دەكات، دەشتوانێ لە راپرسییەكی گشتیدا پەنا بۆ گەلەكەی ببات، سەبارەت بەوەی لە نێو عێراقدا بمێنێتەوە یان جیا ببێتەوە.
لێرەدا پرسیارێك دێتە پێش، ئەوە چ لایەنێكە كە بڕیار دەدات داخوا چ لایەنێك دەستووری پێشێل كردووە؟
بۆ وەڵام دانەوەی ئەم پرسیارە، بە گوێرەی ماددەی (93/چوارەم) لە دەستووری عێراق، دادگای باڵای فیدرالە لایەنی پێوەندیدار بە «یەكلایی كردنەوەی ئەو ناكۆكیانەی دەكەونە نێوان حكومەتی فیدرال و حكومەتەكانی هەرێم و پارێزگا و شارەوانی و كارگێڕییەكانەوە». بەپێی ماددەی (94) بڕیارەكانی ئەو دادگایە «بۆ هەموو دەسەڵاتەكان گردەبڕ و پابەندكارن»، لە نێویشیاندا دەسەڵاتی هەرێم. ماددەی (92)ی دەستووریش دەڵێ، ژمارەی ئەندامانی دادگاكە و شێوازی هەڵبژاردنی ئەندامانی و كاری ئەو، بە یاسایەك رێك دەخرێت كە لەلایەن دوو لە سەر سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانەوە بڕیار دەدرێت. وەك من بزانم تا ئێستا ئەو یاسایە دەرنەچووە، بەڵكە دادگای فیدرالی بەپێی ژمارە 30ی ساڵی 2005 لە 24/2/2005دا دامەزراوە. ئەمەش بە راستی گرفتێكە لە رێی دیاریكردنی ئەو لایەنەی دەستوور و بنەما سەرەكییەكانی پێشێل دەكات. كەواتە چ بكەین؟

یەكەم: مافی بڕیاردانی چارەنووس و میكانیزمەكانی:
یەكەمین پرسیار كە لێرەدا دێتە پێش ئەوەیە، ئاخۆ گەلی هەرێمی كوردستان مافی بڕیاردانی چارەنووسی خۆی هەیە یان نا؟ ئەگەر وەڵام بەڵێیە، باشە ئامراز و هۆكار چییە بۆ پراكتیزە كردنی ئەم مافە؟
پێشتر ئاماژەمان بە دیباجەی دەستوور دا، ئەگەر هاتوو بە شێوەیەكی ترسناك دەستوور پێشێل كرا و حكومەتی فیدرال پێوەی پەیوەست نەبوو، ئیدی یەكێتیی ئارەزوومەندانە هیچ واتایەكی نامێنێ. جا ئاخۆ گەلی كوردستان مافی خۆی نییە كە بەو شێوەیەی خۆی پێی چاكە، بڕیار لە چارەنووسی خۆی بدات؟ هەرچی ئامراز و میكانیزمی پیادە كردنی ئەو مافەشە، بە بڕوای من ئەمانەن:
1-ئەنجامدانی راپرسییەكی گشتی لە هەرێمدا:
لێرەشدا گرفتەكە ئەوەیە كە دەستووری عێراق، نە ئاماژەی بۆ مافی بڕیاردانی چارەنووس و نە بۆ جیابوونەوە كردووە، نە ئاماژەشی بە میكانیزمێك كردووە بۆ رێكخستنی راپرسییەكی گشتی لەسەر ئاستی هەموو عێراق یان راپرسیی ناوخۆیی سەبارەت بەو پرسانەی كە بۆ بەرژەوەندیی باڵای وڵات یان هەرێم گرنگن، تەنیا ئەو ئاماژەیە نەبێت بەساز كردنی راپرسی بۆ پێكهێنانی هەرێمەكان بە گوێرەی ماددەی (119) یان هەمواركردنی دەستوور بە گوێرەی ماددەی (126). كەواتە چۆن دەكرێ پەنا بۆ گەل ببردرێ و سەرپشك بكرێت و راپرسییەك بۆ ئەم مەبەستە لە هەرێمدا رێك بخرێت؟ پاشان كێ مافی هەیە داوای ئەم جۆرە راپرسییە بكات و چۆنیش هەڵسوكەوت لەگەڵ ئەنجامەكەیدا بكرێت؟ دواتر وەڵامی ئەم پرسیارانە دەدەینەوە.
2-راگەیاندنی سەربەخۆیی و جیابوونەوە لە عێراق لەلایەن پەرلەمانەوە:
أ-دەرچوونی بڕیارێك لەلایەن پەرلەمانی هەرێمەوە تێیدا جاڕی سەربەخۆیی بدات، بەوەی كە پەرلەمانێكە بە دەنگدانی راستەوخۆی نهێنی لە 21/9/2013ـەوە هەڵبژێردراوە و نوێنەری گەلی كوردستانیشە. هەروەها پەرلەمانی كوردستان شەرعیەت و دەستوورایەتیی خۆی لە ماددەی (117/یەكەم)ی دەستووری عێراقەوە بەدەست هێناوە، كە بە دەق دەڵێ «ئەم دەستوورە، لە كاتی كار پێ كردنیدا، هەرێمی كوردستان و دەسەڵاتەكانی كە هەیەتی (دەسەڵاتی یاسادانان كە پەرلەمان نوێنەرایەتیی دەكات و یەكێكە لە دەسەڵاتەكانی هەرێم) وەك هەرێمێكی فیدرال ئەرێ دەكات». هەروەها پەرلەمان بەپێی بڕیاری ژمارە 1ی ساڵی 2005ی، هەر خۆی چاوگی دەستووری و سیاسییە بۆ بڕیاردانی پرسگەلی چارەنووسسازی گەلی هەرێمی كوردستان. كەواتە پەرلەمان دەتوانێ بڕیارێكی لەم جۆرە بدات، لەوانەش بڕیاری جیابوونەوە لە عێراق كە لە بری گەلی هەرێمی كوردستان بیدات، وەك چۆن لە 4/10/1992دا لەبارەی رێكخستنی پێوەندیی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ناوچەكانی دیكەی عێراق بڕیاری دا، كە لە سەر بنەمای فیدرالی بێت. هەڵبەت ئەو بڕیارەی لەلایەن پەرلەمانەوە دەردەچێت بە راگەیاندنی سەربەخۆیی، بڕیارێكی تاك لایەنە دەبێت، دەبێتە مایەی كێشە و ململانێ، یەكلایی كردنەوەشی لە لایەن دادگای باڵای فیدرال و لەبەر رۆشنایی دەستووری عێراقدا دەبێت. لێرەدا ئێمە دەتوانین چاو لە رای راوێژكاری (دادگای باڵای كەنەدی) بكەین و پرسی پێ بكەین، سەبارەت بە پرۆژەی جیابوونەوەی هەرێمی كیوپیك و ئەو راپرسییەی لە ئوكتۆبەری 1995دا كرا، كە لە (كلاریتی ئاكت) بۆ ساڵی 2000دا چەسپێندراوە. رای ئەو دادگایە ئەوەیە، كە لەبەر رۆشنایی یاسای نێودەوڵەتی و دەستووری كەنەدا، جیابوونەوەی هەرێمی كیوپیك رەوا نییە، بەڵام دادگاكە پێی وایە لە پێڤاژۆی ناكۆلۆنیالیزمدا و تەنیا لە دوو حاڵەتدا، پرۆژەی جیابوونەوەی هەرێم رەوایە:
1-ئەگەر گەل كەوتبووە بن باری چەوساندنەوە و كۆنترۆڵی بیانییەوە.
2-یان ئەگەر رێ بەو گەلە نەدرا بە ئەندازەیەكی ماقووڵ مافی بڕیاردانی چارەنووسی ناوخۆی پیادە بكات.
پاشان دادگاكە ئەوەشی خستەسەر، ئەگەر گەلی كیوپیك بە زۆرینەیەكی روون وەڵامی پرسیارێكی روون و رەوانی دایەوە، ئەوا دەبێ حكومەتی كەنەدا لەو بارەیەوە دانوستان لەگەڵ كیوپیكدا بكات. ئەم بڕیارەش زادەی پرەنسیپی دیموكراسییە. ئێستا ئەم حاڵەتە لە هەرێمی كوردستانی عێراقدا نییە. دەكرا لە پاش رووخانی رژێم لە 9ی نیسانی 2003دا پەنا بۆ ئەو بژاردەیە ببردرێت و پێداگیریی لێ بكرێت.
هەروەها پەرلەمانی كۆسۆڤۆ لە 17ی شوباتی 2008دا بە تێكڕای دەنگ (109 ئەندام و 10 ئەندامیش ئامادە نەبوون) بڕیاری سەربەخۆیی كۆسۆڤۆ و جیابوونەوەی لە سربیا دا، نزیكەی 90 دەوڵەتیش دانیان پێدا ناوە، بەڵام سربیا بڕیارەكەی رەت كردەوە. ئیدی هەرێمی كۆسۆڤۆ بوو بە بابەتێكی ململانێی نێوان سربیا و حكومەتی كۆسۆڤۆ. لە 22ی تەمموزی 2010دا، (دادگای نێودەوڵەتیی داد)، راوێژە رای خۆی لەبارەی ئەو ململانێیەوە دا و گوتی: «راگەیاندنی سەربەخۆیی كۆسۆڤۆ لە 17ی شوباتی 2008دا پێشێل كردنی یاسای نێودەوڵەتی نییە». ئەم رایەی دادی نێودەوڵەتی دەكرێ پشتی پێ ببەسترێ.
ب-یان ئەوەتا پەرلەمان یاسایەكی تایبەت دەربكات بۆ رێكخستنی راپرسی سەبارەت بە مانەوە لە چوارچێوەی عێراقدا یان جیابوونەوە لێی، وەك هەر یاسایەكی دی بە گوێرەی رێوشوێنی باو. جا لەم حاڵەتەدا یان حكومەتی هەرێم خۆی پرۆژەی ئەو یاسای راپرسییەی پێویستە بكرێت، پێشكەش دەكات، یان 10 پەرلەمانتار ئەم پرۆژەیە پێشكەش دەكەن. جا بەم پێودانگە بێت، لە راپرسییەكەدا خەڵك سەرپشك دەبن، چونكە دەست پێشخەرییەكە بە دەستی حكومەت دەبێت یان بە دەستی 10 پەرلەمانتار دەبێت، پاشان رێكارەكانی دیكەی یاسادانان رێڕەوی ئاساییانەی خۆیان دەگرنە بەر. لە دادگای باڵای فیدرالدا، ئەم یاسایەش دەبێتە مایەی ململانێ.
لەبەر ئەوەی ئێمە وەك هەرێمێكی فیدرال خاوەن دەستووری تایبەتی خۆمان نین، كەواتە دەكرێ پەنا بۆ پەرلەمان ببردرێت، بۆ دەركردنی یاسایەكی تایبەت بە راپرسی لە هەرێمدا. لە دەستووری نەرویجدا، بۆ نموونە، حوكمی تایبەت بە راپرسی نییە، وێڕای ئەوە دوو راپرسیی تێدا كراوە، ئەویش بەپێی یاساگەلێك كە بۆ ئەم مەبەستە دەرچوون، بە ئامانجی ئەوەی بچنە نێو گرووپی ئابووریی ئەوروپا و یەكێتیی ئەوروپاوە.
3-بە دەست پێشخەریی سەرۆكی هەرێم:
أ-سەرۆكی هەرێم بابەتی جیابوونەوەی هەرێم لە عێراق و راگەیاندنی سەربەخۆیی بوونی، بخاتە بەردەم پەرلەمانی كوردستان تا گفتوگۆی لەبارەوە بكرێت و بڕیاریشی لەبارەوە بدرێت.
ب-یان ئەوەتا سەرۆكی هەرێم بە شێوەیەكی دۆستانە و لە رێی دانوستان و رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی فیدرال (بەغدا) لەبارەی سەربەخۆیی و جیابوونەوە لە عێراق، بگاتە ئەو ئاكامە یان دانوستانی لەگەڵدا بكات سەبارەت بە رێكخستنی راپرسییەك لە كوردستان لەبارەی جیابوونەوەی هەرێم لە ناوچەكانی دیكەی عێراق یان ئەوەتا لە چوارچێوەی عێراقدا بمێنێتەوە، بەو سیفەتەی كە بەپێی ماددەی (1) لە یاسای سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان، سەرۆكی هەرێم لە ناوخۆ و لە دەرەوەدا نوێنەرایەتیی خەڵكی كوردستان دەكات، وەك ئەوەی لە نێوان حكومەتی سوودان و بزووتنەوەی میللیی رزگاریخوازی باشووری سوودان رووی دا، بەپێی ماددەی (2/پێنجەم) لەو رێككەوتننامەیەی لە كانوونی دووەمی 2005دا لە نایرووبی واژۆ كرا، ئامادەكاری كرا و لە كانوونی دووەمی 2011دا راپرسی كرا.
4-بڕیارێكی نێودەوڵەتی كە دەستەیەكی نێودەوڵەتی (بۆ نموونە ئەنجومەنی ئاسایشی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان) بیدات. ئەمەش لەم كاتەدا جێی مەزەندە نییە.
لەبەر ئەوەی هەردوو میكانیزمی یەكەم و دووەم زادەی ویستێكی میللین، بۆیە ئەوان گونجاوترن لەگەڵ مافی بڕیاردانی چارەنووس، چونكە هەر یەكەیان میكانیزمێكی مەدەنی و دیموكراسی و ئاشتیانەن. واتە راستەوخۆ گەڕانەوە بۆ لای گەل لە رێی بەجێ گەیاندنی راپرسییەكی گشتی، وەك میكانیزمێكی دیموكراتیی نیمچە راستەوخۆ، یان لە رێی پەرلەمانەوە وەك میكانیزمێكی ناڕاستەوخۆوە.

دووەم: راپرسی چییە؟
راپرسی وەك رێكارێكی راستەوخۆی دیموكراسی، دەرفەتی ئەوە دەداتە دەنگدەران بۆ ئەوەی دەنگی خۆیان سەبارەت بە پرسێكی گشتی بدەن، لە هەمان كاتدا هاووڵاتیان لە دروستكردنی بڕیاردا بەشدار دەبن، لە بری ئەوەی بژاردەی دەسەڵاتدار بە تەنیا بۆ خۆی بڕیار بدات، لە هەمان كاتدا گەل بەشدار دەبێت لە گرتنە ئەستۆی بڕیاری خۆی.
«مەبەست گەڕانەوەیە بۆ گەل بۆ وەرگرتنی رای لەبارەی پرسێك لە پرسەكانەوە»، كە بەپێی ئەو حاڵەتانەی بە دەق لە دەستووردا هاتوون، ئەو پرسەی دەخرێتە بەردەم. كەواتە لە حاڵەتی ئێمە لە هەرێمی كوردستاندا، دەبێتە رێكارێكی فەرمی، كە لە رێی ئەوەوە ئارەزووی تاكەكانی گەلی هەرێم دەزاندرێت، سەبارەت بە دیاری كردنی رەوشی سیاسی و یاسایی هەرێمی كوردستان، هەروەها مافی ئەو لە بڕیاردانی چارەنووسی. بۆ ئەوەی دوور نەڕۆین، دوای كۆتایی هاتنی شەڕی سارد، چەندین گەل لە رێی راپرسیی گشتییەوە سەربەخۆیی خۆیان بەدەست هێنا.
ئەو دەوڵەتانەی دوای شەڕی سارد و لە رێی راپرسیی گشتییەوە سەربەخۆییان بەدەست هێنا، ئەمانەن:
سلۆڤینیا (23/كانوونی یەكەم/1990) بە رێژەی 88%، لاتیڤیا (ئاداری 1991) بە رێژەی نزیكەی 74%، ئەسیتۆنیا (ئاداری 1991) بە رێژەی نزیكەی 78%، لیتوانیا (شوباتی 1991) بە رێژەی پتر 90%، كرواتیا (19/ئایار/1991) بە رێژەی 92%، تیمووری رۆژهەڵات (30/ئاب/1999) بە رێژەی پتر 78%، مەكەدۆنیا (8/ئەیلوول/1991) بە رێژەی 95%، بۆسنە و هزرگۆڤین (6/ئادار/1992) بە رێژەی نزیكەی 63%، ئیریتیریا (ئاداری 1993) بە رێژەی نزیكەی 100%، چیای رەش (مۆنتینیگرۆ) (21/ئایار/2006) بە رێژەی نزیكەی 56%، باشووری سوودان (9/یانایەر/2011) بە رێژەی نزیكەی 99%.
لە هەرێمی كیوپیك لە كەنەدا لە هەردوو ساڵی 1980 و 1995دا دوو راپرسی كرا، بەڵام ئەنجام لە بەرژەوەندیی سەربەخۆییدا نەبوو. بە گوێرەی بڕیارێكی كۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان، بڕیار وایە بۆ دیاری كردنی چارەنووسی بیابانی رۆژاوا (مەراكیش بە بەشێك لە خاكی خۆی دەزانێت) راپرسییەك رێك بخرێت، بەڵام ئەو راپرسییە تا ئێستا نەكراوە، رەنگە لە 2014شدا لە ئوسكوتلەندا راپرسییەك لەبارەی سەربەخۆییەوە بكرێت.

سێیەم: چەندین پرسیار هەن پێویستیان بە وەڵام هەیە:
بەر لە دەركردنی یاسایەكی تایبەت بە رێكخستنی حوكمەكانی راپرسی، چەندین پرسیار هەن پێویستیان بە وەڵام دانەوە هەیە، لەوانە:
بنەمای یاساییانەی راپرسی كردن كامەیە؟
ئایا یاسایەك پێویستە بۆ رێكخستنی حوكمەكانی؟
ئەو راپرسییەی داوا دەكرێت بكرێت، ئایا بە داوای حكومەتە یان دەستەی یاسادانان یان ژمارەیەك هاووڵاتی؟
ناوەرۆك و شێوەی راپرسی چییە؟
كام لایەن سەرپەرشتیی دەكات؟ كێ مافی بەشداری تێدا كردنی هەیە؟
كامەیە زۆرینەی پێویست، كە بۆ بەرژەوەندیی ئەنجامێك یان بڕیارێكی دیاریكراو: زۆرینەی ئەو دەنگدەرانەی بەشدارییان لە راپرسییەكەدا كردووە، زۆرینەی رەهای دەنگە راستەكان، یان زۆرینەی تایبەت بۆ نموونە 60% یان دوو لە سەر سێ یان....؟
كامە لایەنە كە ئەنجامەكە ئەرێ دەكات؟
ئایا ئەنجامەكەی مولزەمە یان راوێژانەیە؟ ئایا دەكرێ هەر كارێك هەر چییەك بێت، بخرێتە بەر دەمی گەلەوە، تا رای ئەو لەبارەیەوە وەربگیرێت، یان هەندێك شت هەن ناكرێ بخرێنە بەر راپرسییەوە؟
وەك پێشتر گوتمان، دەستووری عێراق ئاماژەی بە راپرسی نەكردووە تەنیا لە دوو حاڵەت نەبێت:
یەكەمیان لە ماددەی (119)دا سەبارەت بە مافی پارێزگایەك یان زیاتر لە رێكخستنی خۆی وەك هەرێمێك، كە دەبێ راپرسی بۆ دانیشتووانی ئەو پارێزگایە بكرێت، ئەمەش وابەستەی داوایەكی یەك لە سەر سێی ئەندامانی ئەنجومەنی پارێزگاكەیە یان داوای دەیەیەكی دەنگدەرانی ئەو پارێزگایەیە. واتە دەبێ یەكەم جار داوایەك هەبێت بۆ پێكهێنانی هەرێمێك پاشان ئەو داوایە بخرێتە بەر راپرسییەوە.
هەرچی حاڵەتی دووەمە، ئەوا ماددەی (126)ی دەستوور ئاماژەی پێ كردووە، پێوەندیی بە هەمواركردنی دەستوورەوە هەیە، كە بە گوێرەی ئەو رێكارانەی لەو ماددەیەدا باس كراون، دەبێ راپرسییەكی گشتی بكرێت بۆ ئاشنا بوون بە رای گەل، سەبارەت بەو هەموارەی پێشنیار كراوە. ئیدی بەم جۆرە بێت، هەمواركردنی هەر ماددەیەكی دەستووری عێراق پێویستی بەوەیە، بە راپرسییەكی گشتی بخرێتە بەردەمی گەلەوە، هەروەها پێكهێنانی هەر هەرێمێكی دی لە عێراقدا، دەبێ پێشنیارەكە بخرێتە بەردەم دەنگدەرانی پارێزگاكە یان ئەو پارێزگایانەی مەبەستن، واتە راپرسییەكی ناچارانەن نەك سەرپشكانە. كەواتە بنەمایەكی یاسایی بۆ راپرسی لە دەستووری عێراقدا نییە، بەڵام ئەوە رێ لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ناگرێت كە یاسایەكی فیدرالی دەربكات بۆ بەڕێوەبردنی راپرسیی گشتی، سەبارەت بە پرسگەلی دیاریكراو لە سەر هەردوو ئاستی نیشتیمانی (مەبەست ئاستی عێراقە) و لۆكاڵی (مەبەست لە سەر ئاستی هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی لە نێو هەرێمێكدا نین).
هەرچی پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستانە، ئەوا لە ماددەكانی (120، 121، 122)دا ئاماژە بە بابەتی راپرسی كراوە. هەردوو ماددەی (120، 122) تایبەتن بە دەستوور و هەمواركردنییەوە، كە هەر دەبێ لە راپرسییەكدا كە بۆ ئەو مەبەستە رێك دەخرێت، گەل پێی رازی بێت. بەو واتایە، ئەوە راپرسییەكی ناچارانەیە.
هەڵبەت ماددەی (121) ئاماژە دەكات كە 25%ی ئەوانەی مافی دەنگدانیان لە هەرێمدا هەیە، داوا بكەن سەبارەت بە بابەتێكی دیاریكراو راپرسی بكرێت (سەرنج بدەن هەر بابەتێك جا هەر چییەك بێت). ئیدی ئەوسا دەبێ پەرلەمان یاسایەك دەربكات بۆ رێكخستنی ئەو راپرسییەی مەبەستە. جا بەم جۆرە بێت، راپرسی وابەستەیە بە ویستی 25%ی دەنگدەران، واتە ئەو راپرسییە سەرپشكانەیە. ئیدی لێرەوەیە كە هەبوونی دەستوورێكی تایبەت بە هەرێم بایەخی خۆی بەدەست دەهێنێت. پێویستە ئەو هێزە سیاسیانەی لە پەرلەماندا ئەندامیان هەیە، بیر لەم پرسە بكەنەوە و پەلەی تێدا بكەن، بەر لە پێكهێنانی كابینەی تازەی حكومەتی فیدرال، بەپێی ئەنجامی هەڵبژاردنی گشتیی رۆژی 30/نیسان/2014، كە نەبادا رەوشەكە ئاڵۆز و ئاڵۆزتر بێت. هەڵبەت ئێمە وەك هەرێمێكی فیدرال دەستووری تایبەتی خۆمان نییە، كەواتە چی بكەین؟
كەواتە پەرلەمانی كوردستان چۆن دەتوانێ یاسایەك دەربكات كە پرۆسەی راپرسی رێك بخات؟ بەپێی تێگەیشتنی من لە دەستووری عێراق، هیچ ماددەیەكی تێدا نییە، كە رێ لەم مافەی پەرلەمانی كوردستان بگرێت، ناشچێتە نێو (الاختصاصات الحصرية)ی پەرلەمانی فیدرال (ئەنجومەنی نوێنەران)ـەوە.
بەرەنجام:
كەواتە لەبارەی هەر پرسێكی پێوەندیدار بە بەرژەوەندیی گشتییەوە، دەبێ پەرلەمانی كوردستان- عێراق یاسایەك دەربكات بۆ رێكخستنی پرۆسەی راپرسی، چونكە لەم رووەوە بۆشاییەكی یاسایی هەیە. دەبێ ئەو پرسیارانەی پێشتر خستمنە روو، وەڵام بدرێنەوە، بەڵام چەندین گرفتیش هەن:
گرفتی یەكەم: ئایا تەنیا دەنگدەری شیاو ئەو(هاووڵاتی)یەيە كە هەژدە ساڵیی تەواو كردووە و بە شێوەیەكی هەمیشەیی لە هەرێمی كوردستاندا بە سنووری ئێستایەوە دەژی، وەك لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستاندا وابووە، بەدەر لە ناوچەكانی كوردستانی كە ململانێیان لە سەرە، مافی بەشداری كردنی هەیە، پشتیش بە پسوولەی خۆراك دەبەسترێت، وەك لە هەڵبژاردنەكانی پێشوودا كرا، یان هەر هاووڵاتییەكی كوردستان- عێراق، جا چ لە ناوخۆی عێراقدا بژی یان لە دەرەوەی، مافی بەشداری كردنی هەیە؟ ئەو یاسایەی پەرلەمان دەری دەكات دەبێ وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە، چونكە پرسی سەربەخۆیی بە لای هەموو كوردەوە گرنگە و چارەنووسسازە.
گرفتی دووەم: لە وڵاتانی دیموكراتدا دەستەی سەربەخۆ هەن، كە لەسەر ئاستی نیشتمانی و ناوچەییدا هەڵبژاردن و راپرسی رێك دەخەن و سەرپەرشتیی دەكەن، لە ژێر چاودێریی دەستەگەلی ناوخۆ و هەرێمیانە و نێودەوڵەتیدا. بۆ نموونە لە توركیای دراوسێماندا بە گوێرەی ماددەی (67/2) دەسەڵاتی دادوەری سەرپەرشتیی هەڵبژاردن دەكات. بە گوێرەی ماددەی (79/2)ش ئەنجومەنی باڵای هەڵبژاردن پرۆسەكە رێك دەخات و بەجێی دەگەیەنێت. بە بڕوای من دەستەی سەربەخۆی هەڵبژاردن لە عێراقدا سەبارەت بە سەربەخۆیی كوردستان راپرسی رێك ناخات، ئیدی بۆیە ئێمە لە كوردستاندا پێویستمان بە دەستەیەكی سەربەخۆ هەیە ئەو ئەركە بەجێ بگەیەنێت (دەستەی سەربەخۆی هەڵبژادن و راپرسی لە كوردستاندا/ سێیەمین خولی پەرلەمانی كوردستان بۆی نەڕەخسا یاسایەكی تایبەت بەو دەستەیە دەربكات، وێڕای گفتوگۆ كردن لەبارەی ئەو پرۆژەیە و پەسندكردنی چەندین ماددەی، بەڵام نەسازانی فراكسیۆنەكانی پەرلەمان لە كاتی خۆیدا، رێی لە بڕیاردانی ئەو یاسایە گرت، هیوادارم چوارەمین خولی پەرلەمان یاساكە بڕیار بدات.
گرفتی سێیەم: هەرێمی كوردستان دەستووری تایبەت بە خۆی نییە.
پرۆژە یاساكە ئامادەیە و وابەستەیە بە رازی بوونی لایەنانی نێو پەرلەمانەوە، كە بە خێرایی هەموار بكرێت تا ئامادە بێت و بخرێتە بەردەمی گەل بۆ بڕیاردانی. بۆیە پێم وایە كاری لە پێشینەی پەرلەمان پێكهێنانی لیژنەیەكی تایبەت بەو بابەتەیە یان بە هەر شێوەیەك بێت چارەسەری بكات و مۆركی یاسای پێ ببەخشێت و دواتر بخرێتە راپرسییەوە.
ئەم بابەتە لە نیسانی 2014دا بە زمانی عەرەبی نووسراوە و گوڵان كردوویەتی بە كوردی و پوختەكەی لێرەدا بڵاو دەكاتەوە