سیمای هاووڵاتیانی هەولێر و سلێمانی و دهۆك كە سێ شارە گەورەكەی هەرێمی كوردستانی عێراقن، گەشبینییەكی تازەی پێوە دیارە، هۆكاری ئەم گەشبینییە زۆرن، لەوانە، هەرێمی كوردستان كە هەرێمێكی شێوە سەربەخۆیەو لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بەڕێوە دەبرێت، بەراورد بە بەشەكانی دیكەی عێراق، ئاستێكی بەرزی ئاشتی و سەقامگیری تێدا دابین كراوە و بەرەو كۆمەڵگەیەكی كراوە و مۆدرێن هەنگاو هەڵدەگرێت. لەدوای ساڵی 2012ـەشەوە متمانەیەكی گەورەیان پەیداكردووە بەوەی ئابوورییەكی ساوا لەدایك بووە و وردە وردە پتەوتر دەبێت، ئەم متمانە بەخۆكردنە لەو كاتەوە زیاتر دروست بووە كە كۆمپانیا گەورەكانی وەك ئیكسۆن مۆبیل، شیڤرۆن، تۆتاڵ، گازپرۆم، بۆ دەرهێنانی نەوت و گاز هاتنە ئەم هەرێمە و هەمووشیان راستەوخۆ گرێبەستیان لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان ئیمزا كردووە، بۆیە لەم بارودۆخەدا تەنیا ئەوە جێگەی سەرسامی نییە كە دەبینرێت هەرێمی كوردستان هەنگاوی بێ وێنە لە پرۆسەی ئاوەدانكردنەوە هەڵدەگرێت، بەڵكو ئەوەی جێگەی هەڵوەستە كردنە ئەوەیە، ئێستا گەلی كوردستان گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی كە خۆیان پێشتر مەزندەیان نەدەكرد، ئەویش ئەوەیە ئەو ئاواتەی خەویان پێوە دەبینی بۆ ئەوەی لەعێراق رزگار بێت، ئێستا ئەو رۆژە نزیكە، هەربۆیە چەند كورد هەنگاو بەرەو پێشەوە هەڵدەگرێت، ئەوا گوشارەكان لەلایەن نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی حكومەتی عێراقەوە زۆر زیاتر دەبن.



یۆست هێلترمان
جێگری سەرۆكی گرووپی دیراساتی قەیرانە نێودەوڵەتیەكان

لە دیراسەتی
تۆڵەسەندنەوەی كورد:
دووركەوتنەوەیە لە بەغدا


جیاوازی نێوان سیاسەتمەدار و دەوڵەتمەدار
پرۆفیسۆر ئۆستن رەنی لە كتێبی (سیاسەتی حكومڕانی) بەراوردكارییەك لەنێوان سیاسەتمەدار و دەوڵەتمەدار دەكات و بەو شێوەیە پێناسەی كردووە، سیاسەتمەدار ئەو كەسەیە كە تەواوی بۆچوون و تێڕوانینەكانی لەسەر سندوقی داهاتووی هەڵبژاردن چڕدەبێتەوە و سیاسەتمەدار ئەوەی دەیبینێ سندوقی داهاتووی هەڵبژاردنە، بەڵام دەوڵەتمەدار (Statesman) ئەو كەسەیە كە دووربینانە سەیری بارودۆخەكە دەكات و داهاتووی نەوەكانی ئاییندە دەبینێت.
لەم خاڵەوە دەوڵەمەتدار كاتێك هەنگاو بۆ ئامانجێكی گرنگی نەتەوەكەی هەڵدەگرێت، لەبەر ئەوەی لەروانگەی خۆشگوزەرانی بۆ ئێستا و نەوەكانی ئاییندە ئامانجەكەی دیاری كردووە، ئەوا پێش ئەوەی ئەم ئامانجە رابگەیەنێت و بانگێشەی سیاسیی بۆ بكات، هەڵسەنگاندنێكی ورد بۆ بارودۆخەكە دەكات، سەیری نەخشەی سیاسیی ئەو ناوچەیە و بارودۆخی سیاسەتی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی دەكات و هەموویان پێكەوە گرێدەداتەوە بەوەی ئایا لەو بارودۆخە ئەم ئامانجە دێتە دی یان نە؟ هەربۆیە كاتێك سەرۆكی دەوڵەتمەدار لە روانگەی بەرژەوەندی نیشتمانی و نەتەوەیی و دابینكردنی ئاییندەیەكی گەشتر بۆ نەتەوەكەی دەگاتە ئەو دەرەنجامەی كە پێویستە ئامانجە نەتەوەیەكەی بۆ گەلەكەی ئاشكرا بكات، لەبەر ئەوەی هەڵسەنگاندنی بارودۆخە بابەتی و خودییەكانی قۆناخی نەتەوە و ژینگەی سیاسیی ناوچەكە و جیهان بەو ئاستە هەڵسەنگاندنی بۆ نەكراوە كە سەرۆكی دەوڵەتمەدار بۆی كردووە، بۆیە زۆر جار رای گشتی نەتەوە و هەروەها كاردانەوە ناوخۆیی و ناوچەیی و جیهانییەكانیش جۆرە لێكدژیەك بەرامبەر ئەو بۆچوونەی سەرۆكی دەوڵەتمەداری لێدەكەوێتەوە.
مێژووی سیاسەت چەندین نموونەی بڕیاری سەرۆكە دەوڵەتمەدارەكانی تۆمار كردووە، هەر بۆ نموونە كاتێك ئەبراهام لنكۆڵن شەڕی دژی كۆیلایەتی راگەیاند، كۆنگرێس رەزامەندی پیشاننەدا، بۆیە لنكۆڵن وەك سەرۆك و فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكان خۆی بڕیاریدا و لەهەمانكاتدا بینایەكی تازەشی بۆ كۆنگرێس دروستكرد، بۆ ئەوەی دوای شەڕ، كۆنگرێس لەو بینایە تازەیە لێپرسینەوەی لەسەر ئەو بڕیارە لەگەڵ بكەن.
هەورەها رۆزفەلت كە چوار جار لەسەر یەك وەك سەرۆكی ئەمریكا هەڵبژێردراوەتەوە، لە كۆتایی سییەكانی سەدەی رابردوو، كۆنگرێس رازی نەدەبوو، ئەمریكا ببێتە بەشێك لە هاوپەیمانان لە شەڕی دووەمی جیهانیدا، بەڵام رۆزفەلت وەك سەرۆكێكی دەوڵەتمەدار و لەپێناوی ئاییندەی ئەمریكا، بڕیاریدا، فەرمانی بەشداریكردن لە شەڕی جیهانی دووەم لە گەلەكەی وەربگرێت، بۆیە فەرمانی كرد هەموو هاووڵاتیەكی ئەمریكا نەخشەیەكی ئەوروپا بكڕێت، بۆ ئەوەی هەفتانە كاتێك گوێ لە وتاری هەفتانەی سەرۆك دەگرن، نەخشەكەیان لەبەردەست بێت و بزانن، هەردوو سیستمی فاشی و نازی چ مەترسیەك لەسەر ئاییندەی جیهان و ئاییندەی ئەمریكا دروست دەكەن، ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی ئەمریكا بەشدار بێت و هەر لەو كاتەشەوە ئەمریكا بووە هێزی ژمارە یەك لە جیهاندا.
نموونەی لەم جۆرە زۆرن، بەڵام لێرەوە دێینە سەر ئەو هەڵسەنگاندنە وردو لۆژیكانەیەی كە سەرۆك مسعود بارزانی لە ساڵی 2002- 2007 بۆ نەخشەی سیاسیی ناوچەی رۆژهەڵات و كۆی بارودۆخی سیاسیی ناوچەكە كردوویەتی، لە هەمان كاتدا ئەم هەڵسەنگاندنە بەراورد دەكەین بە هەڵسەنگاندنێكی دیكەی سەرۆك مسعود بارزانی كە لە 2007-2008 تا ساڵی 2012 بۆ هەمان بارودۆخی كردووە، لێرەدا بەجیا هەڵوەستەیەكی كورت لەسەر هەردوو هەڵسەنگاندنەكە دەكەین:
هەڵسەنگاندنی سەرۆك بارزانی
2002-2007
لە ساڵی 2002 هەڵسەنگاندنی سەرۆك بارزانی بۆ بارودۆخی عێراق و ناوچەكە بەوجۆرە بوو كە چیدیكە ئەمریكا و هاوپەیمانان سەبریان بەرامبەر رژێمی بەعسی پێشوو نەما و بەهەر رێگەیەك بێت، ئەوجا نەتەوە یەكگرتووەكان پشتگیریان بكات یان نە، ئەوا رژێمی بەعس نامێنێت و دەڕووخێنرێت، سەرۆك بارزانی ئامانجە نەتەوەییەكانی كوردستان و ئامانجە نیشتمانییەكانی بۆ عێراقی تازە بەمجۆرە راگەیاند، ئەمە پێش ئەوەی هێرشی هاوپەیمانان بۆ رووخانی رژێمی بەعس دەست پێبكات:
1. لە سەرەتای ساڵی 2002، لەو كاتەی لەسەر ئاستی دەوڵەتانی ئیقلیمی باس لەوە دەكرا، رووخانی رژێمی بەعس، راستەوخۆ دەبێتە هۆكاری ئەوەی ناوچەی دژە فڕین (هەرێمی كوردستان) ببێتە دەوڵەتێكی سەربەخۆ، بۆیە وتووێژیان لەگەڵ هاوپەیمانان لەسەر ئەوە بوو، چۆن ناوچەی دژە فڕین داگیربكرێت و بكرێتە بەرەی باكور بۆ رووخانی رژێمی بەعس، لەم كاتەدا، بەڕێز مسعود بارزانی تەنیا سەركردە بوو بە هەموو جیهانی راگەیاند ئەمری واقیعی ناوچەی دژە فڕین بۆتە ئەزموونێكی حكومڕانی دیموكراتی هەرێمی كوردستان لە ناوچەكە و دەبێت ئەم ئەمری واقیعە بچەسپێت، لەمەش زیاتر كاتێك هەڕەشەكان گەیشتنە ئەو ئاستەی دەوڵەتانی دراوسێ هەڕەشەی هێرشی سەبازی بكەنە سەر كوردستان، بەڕێز مسعود بارزانی بە قەڵەمی خۆی و بەناوی خۆی لە نووسینێكدا كە وەك سەروتاری رۆژنامەی برایەتی (خەباتی ئێستا) بڵاوكرایەوە، بە جیهانی راگەیاند، دەبێت ئەو دەبابانەی كوردستان داگیر دەكەن، پێش داگیركردنی كوردستان بەسەر لاشەی بارزانیدا بڕۆن. ئەوانەی غەدر لە ویژدانی خۆیان ناكەن، دەتوانن ئەو رۆژە بێننەوە بەرچاوی خۆیان، كە هیچ سەركردەیەكی سیاسیی كوردستانی نەبوو بتوانێت خۆی بكاتە شەریكی هەڵوێستەكەی بارزانی، هەموو پێیانوابوو، ئەوەی بارزانی دەیكات بێجگە لە موغامەرەیەكی سیاسی شتێكی دیكە نییە.
بەڵام لەبەر ئەوەی هیچ سەركردەیەكی كوردستانی و تەنانەت عێراقی و ئیقلیمیش وەك بەڕێز مسعود بارزانی هەڵسەنگاندنی ورد و لۆژیكانەیان بۆ بارودۆخەكە دروست نەكردبوو، هەموو هەڵوێستەكەی بارزانیان لا سەیربوو، بەڵام پاش ئەوەی گەیشتنە قەناعەت كە هەڵسەنگاندنی سەرۆك بارزانی نەك تەنیا بۆ بەرژەوەندی ئاییندەی هەرێمی كوردستانە، بەڵكو بۆ بەرژەوەندی تەواوی عێراق و ناوچەكەیە، ئەوەبوو، پێش ئەوەی هەرێمی كوردستان ببێتە بەشێك لە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی، هەموو جیهان ناچاربوو بە بایەخەوە گوێ لە بوچوونەكانی سەرۆك بارزانی بگرن، كۆنگرەكانی لەندەن و پاریس لە ساڵی 2002 بۆ میوانداری ئۆپۆزسیۆنی عێراق بە ئامادەبوونی نوێنەرانی دەوڵەتانی ئەندامی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی شاهیدن، چۆن هەموو جیهان گوێی بۆ بۆچوونەكانی بارزانی رادەگرت، تەنانەت سەرنووسەری رۆژنامەی زەمانی لەندەنی دوای كۆنگرەی لەندەن وتارێكی بڵاوكردەوە بە ناونیشانی (ئەگەر بارزانی نەبوایە) ئەمەش واتە ئەگەر بارزانی لەو كۆنگرەیە بوونی نەبوایە كۆنگرەی ئۆپۆزسیۆنی عێراق بە چ ئامانجێك كۆتایی پێدەهات.
2. دوای ئەوەی هەرێمی كوردستان بووە بەشێك لە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی و لەوكاتەی خەڵك دەترسا، وەك كاردانەوەیەك لەلایەن رژێمی بەعسەوە هێرش بكرێتە سەر هەرێمی كوردستان و بەشێكی زۆری خەڵكیش لەگەڵ هێرشی هاوپەیمانان بۆ سەر بەغدا، شارەكانیان بەجێهیشتبوو، سەرۆك مسعود بارزانی لە ئێوارەی 20 ئاداری 2003، واتە دوای تێپەڕبوونی تەنیا 24 كاتژمێر بەسەر هێرشی هاوپەیمانان بۆ سەر بەغدا، لەسەر قەڵای هەولێر و لەبەردەم كامێرای دەزگاكانی راگەیاند، بەدەستی خۆی ئاگری نەورۆزی كردەوە، ئەمەش مانای ئەوەبوو، سەرۆك بارزانی بە جیهانی راگەیاند نەورۆزی 2003 نەورۆزی ئازادییە بۆ كوردستان و تەواوی عێراقیەكان.
3. لە پرۆسەی دووبارە بونیادنانەوەی دەوڵەتی عێراقدا و لەسەردەمی یاسای دەسەڵاتی كاتی بۆ بەڕێوەبردنی عێراق، سەرۆك بارزانی جەختی لەسەر ئەوەكردەوە بەوەی پێویستە كورد لە داڕشتنی ئەم یاسایە رۆڵێكی كاریگەری هەبێت، لەبەر ئەوەی ئەم یاسایە دەبێتە بناخە بۆ داڕشتنی دەستووری عێراق، بۆیە لە یاسای كاتی ماددەی 58 دیاری كرا بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان، پاشان ئەم ماددەیە لە دەستووردا بووە ماددەی 140ی دەستووری عێراق.
4. لە داڕشتنی پرۆسەی دەستووری عێراقدا، پێداگیری بارزانی لەسەر چەسپاندنی مافەكانی گەلی كوردستان بە (كورد و توركمان و كلدو ئاشوری و ئەرمەنەوە)، بەڵگەن لەنێو وتاری ئەو رۆژنامەنووس و پسپۆرانەی لە نزیكەوە چاودێری پرۆسەی داڕشتنی دەستووری عێراقیان دەكرد، ئەوان ئاگادار بوون لایەنی ئەمریكی چەند گوشاریان دەخستە سەر بارزانی بۆ ئەوەی هێندە پێداگیری نەكات، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر براندن ئۆلێری كە یەكێك بوو لە راوێژكارە دەستوورییە نێودەوڵەتیەكان بۆ هەرێمی كوردستان، لە وتارێكیدا كە لەرۆژنامەی لۆس ئەنجۆلس تایمز لە 2005 بڵاوی كردۆتەوە، راشكاوانە رای گشتی ئەمریكای لەوە ئاگادار كردۆتەوە، ئەگەر ئەمریكیەكان بەو ئاستە گوشار بخەنە سەر بارزانی، ئەوە پرۆسەی سیاسیی عێراق بەرەو هەڵدێر دەچێت، لەبەر ئەوەی مسعود بارزانی لەسەر مافی گەلەكەی سازش ناكات و گەلەكەشی لێیی قبوڵ ناكات، ئەمەش مانای ئەوەیە بەڕێز مسعود بارزانی دەیزانی چۆن عێراقی داهاتوو سەقامگیر دەبێت و چۆن مافەكانی كوردیش دەپارێزرێت.
5. دوای تەواوبوونی پرۆژەی دەستوور و ئامادەكردنی بۆ راپرسی، بزووتنەوەیەكی خۆبەخش بۆ سازدانی ریفراندۆمێكی نافەرمی رێكخرا بۆ ئەوەی هاوكات لەگەڵ راپرسی لەسەر دەستوور ئەو ریفراندۆمە ئەنجامبدرێت، بەڕێز مسعود بارزانی پشتگیری ئەم پرۆسە نافەرمیەی كرد لەبەر دوو هۆكار:
ا- بۆ ئەوەی ئەمریكیەكان و عێراقیەكان لەو راستیە تێبگەن، ئەو مافانەی لەدەستووری عێراقدا بۆ كورد سەلمێنراون، لانی كەمی داخوازییەكانی گەلی كوردستانە، گەلی كوردستان بە سەربەخۆیی كەمتر رازی نابێت. ئەنجامی راپرسیە نافەرمیەكەش دەریخست 99% دەنگیان بۆ سەربەخۆیی داوە.
ب- لەگەڵ بوونی ئەم دیكۆمێنتە نافەرمیە و لەگەڵ بوونی ئەو ئەمری واقیعەی كە هەرێمی كوردستان پێش 2003 خۆی سەربەخۆ بووە، بەڵام لە پێناوی ئەوەی دەوڵەتێكی هاوچەرخی دیموكراتی و فیدرالی و فرەیی و ئارەزوومەندانە دروست بێتەوە لە عێراقدا، كورد ئامادەیە ببێتەوە بە بەشێك لەو عێراقە فیدرالی و ئارەزوومەندانەیە، ئەمەشی وەك خاڵێك چەسپاند، دەستووری عێراق تەنیا رایەڵەیە كە كوردستان بە عێراقەوە گرێدەداتەوە.
6. لە دوای پەسەندكردنی دەستوور لە 2005، هەرێمی كوردستان كەوتە پیادەكردنی هەموو مافە دەستوورییەكانی خۆی و جێبەجێكردنی ماددەی 140 بۆ سازدانی ریفراندۆم و، بۆیە لەماوەی 2005 – 2007، كە نەتوانرا ماددەی 140 جێبەجێ بكرێت و بارودۆخی عێراقیش گۆڕا بۆ شەری مەزهەبی نێوان شیعە و سوننە، تێڕوانینی سەرۆك بارزانی بۆ هەڵسەنگاندنی بارودۆخەكە گۆڕانكاری بەسەردا هات.
هەڵسەنگاندنی بارزانی
2007- 2012
لە دوای ساڵی 2007، زۆر لە ناوەندەكانی توێژینەوە لە جیهان گەیشتنە ئەو قەناعەتەی ئەوەی ئەمریكا لە ڤێتنام بەسەری هات، لە عێراقدا دووبارە دەبێتەوە، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەبوو پیتەر گالبریس كتێبێكی بە ناونیشانی (كۆتایی عێراق) نووسیوو هەمان ساڵ بڵاوی كردەوە.
سەبارەت بە تێڕوانینی سەرۆك بارزانی بۆ ئەم بارودۆخە پرۆفیسۆر یۆست هێلترمان جێگری بەڕێوەبەری پرۆگرامەكانی دیراسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقیا لە گرووپی قەیرانە نێودەوڵەتیەكان، لەدیراسەتێكدا كە ساڵی 2013 لە گۆڤاری فۆرین ئەفێرز بڵاوی كردۆتەوە بەناونیشانی (تۆڵەسەندنەوەی كورد: دووركەوتنەوەیە لەبەغدا)، راشكاوانە ئەم راستیانەی خستۆتەڕوو:
- یۆست هێلتەرمان نووسیوویەتی بارزانی دەیزانی ئەو عێراقەی دوای 2007 ئەو عێراقە نییە كە لە دەستووری 2005 ئاماژەی بۆ كراوە، بۆیە قەت كورد رازی نابێت بەشێك بێت لەو عێراقەی كەبەرەو دەوڵەتێكی سەنترالی بەهێز هەنگاو هەڵدەگرێت.
- لە ساڵی 2007 دوای ئەوەی هەرێمی كوردستان و بەغدا نەگەیشتنە رێككەوتن بۆ دەركردنی یاسای نەوت و گازی فیدرالی، بارزانی لەوە تێگەیشت كە حكومەتی بەغدا نایەوێت كورد مافە دەستوورییەكانی خۆی پیادە بكات، بۆیە فەرمانیدا، پەرلەمانی كوردستان سەربەخۆ یاسای نەوت و گازی كوردستان لە چوارچێوەی دەستووری عێراقدا دەربكات.
- بارزانی دەیزانی هەندێك لە رەفتارەكانی مالیكی بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان لە رەفتارەكانی رژێمی بەعس دەچن، بۆیە بۆ ئەمەشیان كورد كە نزیكەی سەدەیەك قوربانی بۆ ئازادی دابێت، ئەوا بە ئاسانی بەو واقیعە رازی نابێت.
- لەم بارودۆخەدا لایەنی ئەمریكی گوشارێكی زۆریان خستبووە سەر بارزانی بۆ ئەوەی هاوكاری حكومەتی بەغدا بكات، ئەمەش لە پێناوی ئەوەی دڵنیابن لە یەكپارچەیی عێراق، بۆیه لەوكاتەی كورد ناچار بوو هاوكاری حكومەتی عێراق بكات، لەهەمانكاتدا دەسەڵاتە دەستوورییەكانی خۆشی پیادە دەكرد بۆ ئەوەی سەربەخۆیی ئەمری واقیع دروست بكات.
- هێلترمان نووسیوویەتی، هەر لەم ماوەیەدا واتە لە 2007، كاتێك ئەمریكا بڕیاریدا هێزی بەپەلە لەچوارچێوەی پرۆسەی (Surge) رەوانەی عێراق بكات، كورد دەیزانی ئەمریكا هەڵەیەكی گەورەی كردووە، لەبەر ئەوەی لە تێڕوانینی كوردەوە، كێشەكانی عێراق بە بەشداری راستەقینە لە پرۆسەی سیاسیی دێتە ئاراوە نەك بە چەكداركردنی هۆزە سوننەكان، كە ئەمە تەنیا بووە هۆكاری ئەوەی مالیكی زیاتر هەنگاو بەرەو دیكتاتۆریەت هەڵبگرێت.
ئەگەر ئەم خاڵانەی پرۆفیسۆر هێلترمان لەبەرچاو بگرین و ئەو پرسیارە بكەین، لەو كاتەوە كە سەرۆك بارزانی هەستی بەوەكردووە، ئەو عێراقەی كورد لە 2005 ئومێدی بۆ دەخواست، لە 2007 كۆتایی هاتووە، ئایا چۆن مامەڵەی لەگەڵ بارودۆخەكە كردووە؟
بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە بە گەڕانەوەمان بۆ بۆچوونی ئەو كەسانەی كە داڕێژەری سیاسەتی ئەمریكی بوون، جارێكی دیكە هەڵسەنگاندنی ورد و لۆژیكانەی سەرۆك بارزانیمان بۆ دەردەخات كە چۆن لەناو ئەو هاوكێشە ئاڵۆزە ئیقلیمی و نێودەوڵەتیە، كاری لەسەر سەربەخۆیی كوردستان كردووە و چۆن ئەم خەونه نەتەوەییەی كردۆتە ئەمری واقیع، بۆ ئەمە گرنگە چەند خاڵێكی گرنگ بێنینەوە بەرچاوی خۆمان:
1. لە 5/11/2007، لەو كاتەی رەجەب تەیب ئەردۆگانی سەرۆك وەزیرانی توركیا لەگەڵ سەرۆك بوش كۆبوونەوەی هەبوو، بۆ ئەوەی ئەمریكا تیشكی سەوز بداتە توركیا و سوپای توركیا هێرش بكاتە سەر كوردستان، بەڕێز نێچیرڤان بارزانی وتارێكی لە رۆژنامەی واشنتۆن پۆست بڵاوكردەوە و بە رای گشتی ئەمریكای راگەیاند ئێمە دەست بۆ ئاشتی درێژ دەكەین و كێشەكان بە چارەسەری سەربازی چارەسەر نابن، لەم وتارەدا بەڕێز نێچیرڤان بارزانی بە راشكاوی سیاسەتی سەرۆك بارزانی بۆ عێراق و ناوچەكە خستبووە روو. ئەمەش مانای ئەوەیە لەو كاتەی بەغدا مافە دەستوورییەكانی گەلی كوردستانی پێشیل دەكرد، نزیكترین دراوسێمان كە توركیا بوو دانی بە شەرعیەتی دەستووری هەرێمی كوردستان نەدەنا.
2. كاتێك ئەمریكا تیشكی سەوزی دایە حكومەتی توركیا بۆ ئەوەی سوپای توركیا چەند هێرشێكی سنوردار بكاتە سەر ناوچە سنورییەكان، ئەم هێرشانە ناڕەزاییەكی گەورەی كوردستانی لێكەوتەوە و سەرۆك بارزانی رایگەیاند ئەمە قبوڵ ناكرێت و هیچ كێشەیەكی سیاسی بە شێوازی سەربازی چارەسەر ناكرێت، ئەمریكا لە پەیامەكەی بارزانی تێگەیشت، بەڵام ژەنراڵەكانی سوپای توركیا ویستیان لەم پەیامە تێنەگەن، بۆیە وەزیری بەرگری ئەمریكا راستەوخۆ و راشكاوانە بەسەرۆكی ئەركانی سوپای توركیای راگەیاند كە كۆشكی سپی داوا دەكات بە زوویی و بەپەلە لە هەرێمی كوردستان بكشێنەوە، لەبەرامبەردا سەرۆكی ئەركانی سوپای توركیا، بە گاڵتەجاریەوە گوتبووی، بۆ كاری سەربازی لەوانەیە كشانەوەی بە پەلە و زوو چەند مانگێك یان چەند ساڵێك بخایەنێت، بەڵام كە ئەویش تێگەیشت ئەمە جددیە و گاڵتەجاری نییە، بۆیە پێش ئەوەی حكومەت ئاگادار بكاتەوە، سەرۆكایەتی ئەركانی سوپا فەرمانی كرد لە هەرێمی كوردستان بكشێنەوە.
3. بۆیە لە سەرەتای 2008 بووە ساڵی گۆڕانكاری لە پێگەی هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی ئیقلیمی و جیهان، دەركەوت ئەو دەوڵەتە ئەمری واقیعەی بارزانی نەخشەی بۆ داڕشتووە دەوڵەتێكی هاوچەرخە، بۆیە پەیتا پەیتا دەوڵەتانی جیهان كەوتنە كردنەوەی كونسوڵخانە لە هەولێر، كە ئێستا نوێنەرایەتی چوار دەوڵەتی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایش لە هەولێر بوونیان هەیە و دەوڵەتی پێنجەمیش كە كۆماری چینی میللی-یە بەنیازە كونسوڵخانە بكاتەوە.
4. هەر لەبەر رۆشنایی هەڵسەنگاندنە وردو لۆژكیەكانی سەرۆك بارزانی، حكومەتی هەرێمی كوردستان بەردەوام بوو لە پەرەپێدان بەكەرتی نەوت و گاز، هەتا لە1/6/2009 بە فەرمی سەرۆك بارزانی و سەرۆك تاڵەبانی رایانگەیاند كوردستان بووە یەكێك لە وڵاتە بەرهەمهێنەرەكانی نەوت و كوردستان كەوتە سەر نەخشەی وزەی جیهانی.
5. ئەم وەرچەرخانە خێرایەی هەرێمی كوردستان و هەڵكشانی ئاستی پێوەندی بازرگانی و ئابووریی نێوان هەرێمی كوردستان و توركیا، بووە بنەمای ئەوەی توركیا سیاسەتی (سفر كێشە) لەگەڵ دراوسێكانی پیادە بكات، ئەم سیاسەتە بووە هۆكاری دروست بوونی متمانە و بەرژەوەندی هاوبەش لەنێوان هەرێمی كوردستان و توركیا، بووە هۆكاری ئەوەی نەك هەر توركیا دان بەشەرعیەتی دەستووری هەرێمی كوردستان بنێت، بەڵكو كونسوڵخانەی لە هەولێر كردەوە، لەمەش زیاتر بەكارهێنانی ناوی كوردستان لەناو میدیاكانی توركیا سانسۆری لەسەر هەڵگیرا و ئەمە درێژەی كێشا بۆ گەیشتن بە سیاسەتی كرانەوەو چارەسەری كێشەی كورد لەتوركیا، كە ئێستا ئەم پرۆسەیە بەردەوامی هەیە.
6. لە بەرامبەردا حكومەتی عێراق و شەخسی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق، لە سیاسەتی پیلانگێڕی و تاكتیكی بەرامبەر بە مافە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان بەردەوام بوو، هەر بۆ نموونە:
ا- نوری مالیكی دژی ئەوەبوو كە وەبەرهێنان لە كەرتی نەوت و گاز لەهەرێمی كوردستان بكرێت و هەروەها دژی ئەوەبوو كە راستەوخۆ كۆمپانیاكانی نەوت و گاز گرێبەست لەگەڵ هەرێمی كوردستان ئیمزا بكەن، تەنانەت ناوی چەندین كۆمپانیاشی خستە لیستی رەشەوە لەبەر ئەوەی كۆنتراكتیان لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان ئیمزا كردووە.
ب- بەڵام هەر ئەم نوری مالیكیە لە ساڵی 2009 دوای ئەوەی كوردستان بووە بەهەمهێنەری نەوت، رازی بوو نەوتی كوردستان بە رێگەی بۆری نەوتی كەركوك – جەیهان رەوانەی دەرەوە بكرێت و بفرۆشرێت.
ج- ئەگەر سەیری ئەو دووخاڵەی سەرەوە بكەین، ئەوە مانای ئەوەیە كۆنتراكتەكانی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان دەستوورین و حكومەتی هەرێمی كوردستانیش ئامادەیە نەوتی كوردستان بە بۆرییە نەوتیەكانی عێراق رەوانەی بازاڕەكانی جیهان بكات، راشكاوانەتر ئەوكات حكومەتی هەرێمی كوردستان كێشەی لەسەر ئەوە نەبووە (سۆمۆ) نەوتی كوردستان بنێرێتە بازاڕەكانی جیهان، بەڵام ئەوەی كێشەی دروستكرد، پیلان و تاكتیكەكانی حكومەتی عێراق بوو بەرامبەر هەرێمی كوردستان، ئەویش بە پێنەدانی هەقی ئەو كۆمپانیانەی نەوتی كوردستان بەرهەم دەهێنن، لەبەر ئەوەی بەپێی دەستووری عێراق، پێدانی هەقی كۆمپانیاكان لەسەر بودجەی ساڵانەی عێراقە، ئەمە وایكرد حكومەتی هەرێمی كوردستان ناچار بێت نەوتەكە رابگرێت، لەبەر ئەوەی ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان هەقی كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنەری نەوت لە بەشە بودجەی خۆی بدات، و داهاتی نەوتیش دەگەڕێتەوە بۆ عێراق، ئەمە مانای ئەوەیە ئێمە لەبری ئەوەی قازانج بكەین، زەرەر دەكەین.
د- لەماوەی ساڵانی 2010 – 2013، كێشمە كێشی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا بۆ گەیشتن بە چارەسەرێكی مامناوەندی و دەركردنی یاسای نەوت و گازی فیدرالی بەردەوامی هەبووە، هۆكاری سەرەكیش بۆ نەگەیشتن بە رێككەوتن لەسەر ئەم پرسە، خۆ گێلكردنی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراقە لە بونیادنانەوەی عێراق لەسەر بنەمای فیدرالی و دابەشكردنی دەسەڵاتەكان بەپێی ئەو شێوازەی لە دەستووری عێراقدا ئاماژەی پێكراوە، گرنگترین خاڵ كە مالیكی ناتوانێت پێوەی پابەند بێت ئەوەیە، كە بەپێی دەستووری عێراق، دەسەڵاتەكان لەنێوان هەرێمەكان و حكومەتی فیدرالی بەوجۆرە دابەش دەكرێت، كە دەسەڵاتەكانی حكومەتی فیدرالی حەسری و سنوردار بێت و دەسەڵاتی هەرێمەكان فراوان بێت، بەڵام ئەقڵی مالیكی بەوجۆرەیە دەبێت حكومەتی فیدرالی حكومەتێكی سەنترالی بەهێز بێت و هەموو دەسەڵاتەكان لەدەستی خۆیدا بێت، بۆیە ئەمەش هەرگیز لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە قبوڵ ناكرێت.
هـ- بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشانە و بەئاگا هێنانەوەی كەسێكی وەك نوری مالیكی كە ئێستا سەرۆك وەزیرانی عێراقە، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی دەستووری عێراقدا هەنگاوی دیكەی هەڵگرت، ئەویش دامەزراندنی دوو هێڵی بۆری نەوت بوو بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان راستەوخۆ نەوتی خۆی رەوانەی دەرەوە بكات و هەقی كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنەری نەوت بدات و پاشان ئەم پارەیە بخرێتە ناو رەسیدێكی بانكی بەناوی هەرێمی كوردستانەوە، لەبەرامبەر ئەمە حكومەتی عێراق پەنای بۆ بڕینی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان بردووە، بەڵام پرسیار ئەوەیە، ئایا مالیكی دەتوانێت تاسەر یاری بەم كارتە بكات؟ ئەوە رۆژانی داهاتوو ئەم پرسیارە وەڵام دەداتەوە.
ئەمریكا دەیویست پارێزگاری بە عێراقەوە بكات
بەڵام ئێستا كۆمەڵێك دەوڵەت پێكەوە هەڵدەوەشێتەوە
باڵیۆز ئیتمارا رۆبینۆڤیچ كە ئێستا گەورە تۆژەری سەنتەری ساباتە لە ئامۆژگای برۆكینگز لە مانگی شوباتی 2014 دیراسەتێكی بڵاوكردۆتەوە بە ناویشانی (كۆتایی سایكس پیكۆ و رامانێك سەبارەت بە سیستمی دەوڵەتە عەرەبیەكان)، كە ئێمە بۆ ئەم راپۆتە دیمانەیەكی تایبەتمان لەگەڵ كردووە و لەگەڵ ئەم راپۆرتە بڵاوی دەكەینەوە، راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات، دەبوو كۆتایی سایكس پیكۆ له عێراقەوە دەست پێبكات، بەڵام ئەمریكا ئەوكاتە دوای خست، بەڵام شەڕی سوریا بەنزینی بە ئاگرەكەدا كردوو، بۆیە لەمبارەوە نووسیوویەتی: ((لەگەڵ خراپتربوون و ئاڵۆزبوونی ناكۆكیەكەدا، گفتوگۆ و مشتومڕێكی بەربڵاوتر لەبارەی ئاییندەی سیستمی دەوڵەتی عەرەبیەوە هاتەئاراوە. هەرەسهێنانی سوریا، شەڕی بەردەوامی ناو عێراق، و ناسەقامگیر بوونی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە شێوەیەكی گشتی، هەموو ئەمانە بوونەهۆی ئەوەی هەندێ لە چاودێران پرسیاری ئەوە بكەن ئایا جوگرافیای ناوچەكە گۆڕانكاری بەسەردا دێت. ڕۆبین ڕایت، كە ڕۆژنامەنووس و توێژەرە لە سەنتەری نێودەوڵەتی ویدرۆ ویڵسۆن بۆ توێژەران، مشتومڕی ئەوە دەكات كە «نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی مۆدێرن، كە تەوەری سیاسی و ئابووری سیستمی نێودەوڵەتیەوە بەرەو لێكترازان دەچێت» هەروەها ڕایت هۆشداری دەدات كە گرووپ و ئایدۆلۆجیا ململانێكارەكان ئاو بە ئاشی پارچە پارچەكردنی ناوچەكەدا دەكەن: «نەخشەیەكی نوێ لەسەر ئاستی ستراتیجی گەمەكە دەگۆڕێت، كە پریشكی ئەو گۆڕانكاریەش هەموو لایەك دەگرێتەوە، و ڕەنگە ببێتەهۆی دووبارە پێكهێنانەوەی هاوپەیمانێتیەكان، و تەحەددیە ئەمنییەكان و هەروەها بازرگانی و ڕۆیشتنی وزە لە زۆرێك لە جیهاندا.» بە هەمان شێوە، پاراگ خانا، كە توێژەری باڵایە لە دامەزراوەی نیو ئەمریكا، مشتومڕی ئەوە دەكات كە، «جگە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هیچ شوێنێكی دیكە نییە كە دووبارە بیركردنەوە لە(دەوڵەت) پێویستتر بێت.» ئەو پێیوایە كە، «جارێكی دیكە عەرەب ناگەڕێتەوە بۆ شكۆی ڕابردووی، تەنیا بە دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەكەی نەبێت، كە هاوشێوە بێت لەگەڵ كۆمەڵێك مەڵبەندی خۆبەڕێوەبەری نەتەوەیی كە ڕێگاكانی ئاوریشمی بازرگانی پێكەوە گرێیان بدات.» كۆڵۆنێڵ جوۆێل ڕایبۆرن، لە ئەنستیتیوتی هوڤەر، ئاماژە بەوە دەكات كە ڕەنگە بەدیلەكە دروستبوونی دەوڵەتگەلێكی نوێ نەبێت، بەڵكو هەرەسهێنانی ئەو دەوڵەتانە بێت. «ئەگەر چاودێریكردنی داڕووخانی – یان نزیكبوونەوە لە داڕووخانی- شەش دەوڵەتی عەرەبی لە بەهاری عەرەبیدا، شتێكی فێر كردبێتین، ئەوا دەبێت ئەوە دەرسە بێت كە ئەو دەوڵەتە عەرەبیانەی بە ڕواڵەت دەوڵەتگەلێكی سەقامگیر دەردەكەوتن لە دەرەوە لە ماوەی نیو سەدەی ڕابردوودا لەوە ئاسانتر تێكدەشكێن كە ئێمە تێیگەیشتبووین)).
بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا تەنیا توندوتیژی و شەڕ هۆكارن بۆ نەمانی نەخشەی سایكس پیكۆ و دەركەوتنی سیستمێكی تازە لەناوچەكە، سەبارەت بەم لایەنە وەك لە ژمارەكانی پێشتری گوڵان بڵاومان كردەوە نەخێر، بەڵكو هەندێك گۆڕانكاری دیكە هەن كە لەوانەیە وەك هێزی نەرم كۆتایی بەو نەخشەیە بێنێت، لەم گۆڕانكاریەشدا هەرێمی كوردستان وەك وڵاتێكی خاوەن نەوت و بە بڕیاردانی بە هەناردەكردنی نەوت و پێشوازی توركیا لەم بڕیارە كۆتایی بە سایكس پیكۆ هێناوە، لێرەدا ئەوەی دووبارە دەبێتەوە جێگەی پرسیارە ئەوەیە ئایا كۆتایی هاتنی سایكس پیكۆ، ئەو زەمینەیە خۆش دەكات بۆ ئەوەی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان دابمەزرێت؟ سەبارەت بەم پرسیارە باڵیۆز دینس رۆس كە دیارترین دیپلۆماتە لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لەگەڵ هەردووك ئیدارەی كۆماری و دیموكراتی لەماوەی 25 ساڵی رابردوو بەردەوام كاری كردووە، لە موحازەرەیەكیدا كە لە ئابی 2013 لە زانكۆی شیكاگۆ بۆ قوتابیانی بەشی پێوەندییە نێودەوڵەتیەكان پێشكەشی كردووە دەڵێت: (لە ساڵی 2008 ئەو كاتەی بارودۆخ لەوپەڕی خراپیدا بوو لێیان پرسیم، ئایا كاتی ئەوە هاتووە دەستكاری نەخشەی سایكس پیكۆ بكەین، من پێمگوتن ناكرێت ئەوە بكەین، بەڵام ئەگەر ئێستا ئیدارەی ئەمریكی لێم بپرسێت ئایا ئێستا دەكرێت دەستكاری بكەین، لەوەڵامدا دەڵێم ئێستا بۆ دەستكاری سایكس پیكۆ لۆژیكی-یە و باشترە بگەڕێینەوە بۆ نەخشەكەی لۆرانسی عەرەب كە 1919 پێشكەشی كۆنگرەی ڤیرسای بۆ ئاشتی كردووە، بەپێی ئەم نەخشەیەش بەشێكی ئێران و توركیا و عێراقی ئێستا دیاریكرابوو بۆ دەوڵەتی كوردستان)).
دینس رۆس كە لەساڵی 1990 یاریدەدەری جێمس بیكەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بووە، وەك جێمس بیكەر لە كتێبی (سیاسەتی دیپلۆماتی)ئاماژەی پێكردووە، رۆس دوا بزماری لە تابوتی شەڕی سارد داوە و ئەو توانی یەكێتی سۆڤیەت رازی بكات بۆ شەڕی یەكەمی كەنداو پشتگیری رزگاركردنی كوەیت بكات لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیەوە، بەمەش كۆتایی بەشەڕی سارد هات.
بۆیە ئەوەی رۆس باسی كردووە لە ئابی 2013، جێگەی سەرسوڕمان نییە كاتێك دەبینین لەسەرەتای 2014 ببێتە جێگەی باس و خواسی سەنتەرەكانی (وۆردۆ ولسۆن، كارینجی، برۆكینگز، هۆڤەر، دامەزراوەی نیو ئەمریكا، ئەنجوومەنی پێوەندییەكانی دەرەوە) ئەمە مانای ئەوەیە ئێستا زەمینەیەكی لەبار هەیە گۆڕانكاری گەورە و ریشەیی سەبارەت بە پابەندبوونی ئەمریكا بە نەخشە تەقلیدیەكەی سایكس پیكۆ بمێنێت و چیدیكە یەكپاچەیی سوریا و عێراق هێڵی سور نەبێت، بەڵام ئەوەی لەهەمووی گرنگترە ئەوەیە، دەوڵەتی كوردستان لەم نەخشە تازەیە بەهێزیكی نەرمی ئەوتۆ دروست دەبێت كە نەك هەر پێگەیەكی ستراتیژی لەو نەخشە تازەیەدا دەبێت، بەڵكو رۆڵێكی سەرەكی لەئاشتی و سەقامگیری ناوچەكەدا دەگێڕێت، بەڵام هێشتا پێناچێت سەرۆك وەزیرانەكەی بەغدا ئاگاداری ئەم گۆڕانكارییە ستراتیژیانە بێت.