بارودۆخی ئێستای عێراق
لە كەشتییەكەی تایتانیك دەچێت
((رۆبەرت دارفیۆس سەرنووسەری گۆڤاری (زە ناشناڵ) لە وتارەكەیدا كە بەناونیشانی (رزگاركردنی عێراق) بڵاوی كردۆتەوە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، تەنیا بژاردەیەك بۆ ئێستای عێراق پێشبینی بكرێت ئەوەیە كە چاوەڕێ بكرێت بە چ جۆرە توندوتیژییەك عێراق پارچە پارچە دەبێت، ئەم قسەیەی دارفیۆس وەك ئەوە وایە بڵێت (هیچ ئومێدێك بەعێراق بوونی نەمابێت و دەستی لێ بشۆین)، ئەمەش رێگەیەكی سەیرە بۆ چۆنیەتی رووبەڕووبوونەوەی ئەو واقیعەی ئێستا لە عێراقدا بوونی هەیە، ئەم واقیعە بە چەشنی بیركردنەوەی ئەو گەشتیارانەی سەر تەختەی كەشتییەكەی تایتانیكە، كاتێك تایتانیك خۆی بە شاخێكی سەهۆڵیندا كێشابوو لە ناوەڕاستدا دوو لەت بوو، بەڵام سەرنشینانی كەشتییەكە هەر پێیانوابوو نقووم نابێت و دەتوانێت لەسەر ئاو بمێنێتەوە، بۆیە جەختیان دەكردەوە دەبێت هەموو گەشتیارەكان لەسەر پشتی كەشتییەكە بمێننەوە و دەیانپارێزێت، بەڵام ئومێد خواستن بۆ ئەوەی بارودۆخێكی باشتر بێتە ئاراوە و كەشتیەكە سەلامەت بێت، ئەوا تەنیا بە ئومێد خواستن ئەو بارودۆخە نایەتە ئاراوە. كەواتە پارچە پارچە بوونی عێراق هەر روودەدات، رێكخراوی سندوقی ئاشتی (The fund for peace)، پێشنیاری كردووە كە بەرنامە دابنرێت بۆ ئیدارەدانی ئەم پارچە پارچە بوونە واتە (managed partition)، ئەمە هەرناوێكی لێ بنرێت زۆر لەوە باشترە رێگە بدرێت عێراق بەتوندوتیژی پارچە پارچە پارچە بێت، ئەوەی بۆ عێراق گرنگە ئەوەیە كە ئیدارەدانی ئەم دابەشكردنە زۆر بە هۆشداری و وریایەوە ئەم كارە ئەنجامبدرێت، ئەمە دەبێتە هۆكاری ئەوەی توندوتیژی ئیتنی و مەزهەبی زۆر كەمبكاتەوە و هەروەها كەمتر هێزە دەرەكیەكان دەستێوەردان بكەن، بۆیە یەكێك لە بۆچوونەكانی رێكخراوی سندوقی ئاشتی بۆ دابەشكردنی ئیدارەدراو بریتییە (لە یەكێتی دەوڵەتەكانی عێراق. The Union of Iraqi States) لەسەر شێوازی یەكێتیی ئەوروپا، بەمەش هەرسێ پێكهاتە سەرەكیەكە لەڕووی سیاسییەوە سەربەخۆ دەبن و لەرووی ئابوورییەوە پێكەوە هەماهەنگ دەبن، ئەمەش لە پێناوی ئەوەیە هیچ كام لە پێكهاتە نەتەوەیی و مەزهەبیەكان نەكەونە ژێر باڵادەستی گرووپێكی دیكەوە.)
پاولینا باركەر
سەرۆكی پێشووی
رێكخراوی سندوقی ئاشتیی جیهان

عێراق لەنێوان
دابەشكردنی نەرم و پارچە پارچە بووندا
بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارەی بۆچی پرۆسەی دابەشكردنی دەسەڵات لە عێراقی نوێ و لەماوەی 11 ساڵی رابردوو سەركەتوو نەبوو؟ هەروەها بۆچی عێراق نەخشەی رێگەی بۆ فیدرالی و دیموكراتی لە دەستوورەكەیدا بۆ داڕێژرا، بەڵام دووبارە پاشەكشەی كردو گەڕایەوە بەرەو سەنترالی و شێوازێك لە دیكتاتۆریەت؟ ئێمە وەك گوڵان بەنیاز بووین ئەم پرسە لەگەڵ پرۆفیسۆر (دیڤید. ئیڵ فلیپس) تاوتوێ بكەین، هۆكاری دەستنیشانكردنی پرۆفیسۆر فلیپسیش بۆ ئەم تاوتۆكردنە لەو روانگەیەوە بوو، كە ئەو خاوەنی توێژینەوەی (پرۆسەی دابەشكردنی دەسەڵاتەكانە لەعێراقدا - Power-Sharing in Iraq)، ئەم توێژینەوەیە كە بەقەوارەی 53 لاپەڕە لە ئامۆژگای ئەنجوومەنی پێوەندییەكانی دەرەوە بڵاو كراوەتەوە، بەڵام بەداخەوە وەك ئاگاداری كردینەوە ئێستا ئەو لە گەشتێكە لە سنووری نێوان چین و بۆرما و تەنانەت ناتوانێت بە نووسینیش وەڵاممان بداتەوە، بەڵام بۆ پیشاندانی بایەخی ئەم راپۆرتە ئاماژە بەو هەڵسەنگاندنە دەكەین كە پرۆفیسۆر ریچارد هاس سەرۆكی ئامۆژگای پێوەندییەكانی دەرەوە و سەرۆكی پێشووی ستافی پلاندانان لە ئیدارەی بیل كلنتۆن نووسیویەتی، بەوەی تاچەند ئەو پرۆسەی دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لەعێراقی دوای دیكتاتۆری گرنگە، ریچارد لە ساڵی 2005 پێش نووسینەوەی دەستووری عێراق ئومێدی خواستووە ئەم راپۆرتە ببێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی لە پرۆسەی نووسینەوەی دەستووری عێراق سوودی لێوەربگیرێت، لەبەر ئەوەی سەركەوتنی دەوڵەتی دیموكراتی و فیدرالی بەندە بە دابەشكردنی دەسەڵاتەكانەوە و بەمجۆرە ریچارد هاس باس لەم راپۆرتە دەكات: (لە دەوڵەتی دیموكراتیدا، دەسەڵات لە نێوان دەسەڵاتی جێبەجێكار و یاسادانان و دەسەڵاتی دادوەری سەربەخۆ لە ئاستی فیدرالی دابەش دەكرێت، هەروەها دەسەڵات لە نێوان حكومەتی فیدرالی ناوەند و حكومەتی لۆكاڵی هەرێمە فیدرالیەكان دابەش دەكرێت، لەمەش گرنگتر دەسەڵات لە نێوان دەوڵەت و هاووڵاتی دابەش دەكرێت، بۆ ئەوەی هاووڵاتی بەمافە بنەڕەتیەكانی خۆی شاد بێت، ئەمەش بەرێگەی یاسا و دامەزراوە دێتە بوون، نەك هەڵبژاردن..
چۆنیەتی داڕشتنی دەستووری عێراق و ئەو دەسكەوتانەی لەو دەستوورە بەدیدێن، لە چۆنیەتی پاراستنی كەمینەكانی عێراقەوە سەرچاوە دەگرن، نەك بەرێگەی زۆرینە كە شیعەن، بۆیە ئەگەر ئەم دەسكەوتە بەدیبێت، ئەوا ئەم دەسكەوتە لەهەموو ئەو دەسكەوتانەی دیكە گرنگترن كە تا ئێستا بەدەست هاتوون.
ئەوەی دیڤید فلیپس لەم دیراسەتەی (دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لەعێراق)خستوویەتەڕوو، هەموو لایەنەكانی نیگەرانی دەنگدەرانی عێراقی لە پێكهاتە جیاوازەكان لەخۆی گرتووە، هەروەها ئەم دیراسەتە راسپاردەی گرنگی بۆ چۆنیەتی دابەشكردنی دەسەڵات و هەیكلی حكومڕانی لە عێراقی نوێدا خستۆتەڕوو، هەروەها هەموو مافەكانی تاك و گرووپەكان و رۆڵی ئەمریكا و نەتەوە یەكگرتووەكانی لە پرۆسەی داڕشتنی دەستووری عێراق دیاری كردووە، لە ئێستادا عێراق رووبەڕووی بڕیاری قورس دەبێتەوە، هیوادارم ئەم راپۆرتە بتوانێت رۆڵێك بۆ پێكەوە گونجان و كۆدەنگی لەنێو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا بگێڕێت)).
ئەگەر سەرنج لەهەڵسەنگاندنی پرۆفیسۆر ریچارد هاس بدەین جەختی لەسەر دوو خاڵی گرنگ كردۆتەوە كە دەبنە ستوونی راگرتنی مانەوەی عێراق وەك دەوڵەتێكی دیموكراتی و فیدرالی بە یەكپارچەیی، بە نەمانی ئەو دوو ستوونەش ئەوا چیدیكە دەوڵەتێك نامێنێت ناوی عێراق بێت، ئەو دوو ستوونەش بۆ هەیكەلی حكومڕانی عێراق بریتین لە:
1. دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لەسەر بنەمای راپۆرتەكەی فلیپس كە دواتر بووە بەشێك لە دەستووری عێراق، ئەمەش واتە دابەشكردنی دەسەڵات لەسەر ئاستی حكومەتی فیدرالی لەنێوان حكومەت و پەرلەمان و دەسەڵاتی دادوەری فیدرالی وەك دەسەڵاتێكی سەربەخۆ، هەروەها دابەشكردنی دەسەڵات لە نێوان حكومەتی فیدرال و حكومەتی لۆكاڵی هەرێمەكان، ئەمەش لەسەر بنەمای ئەوەی دەسەڵاتەكانی حكومەتی فیدرالی حەسری و سنوردار بێت و دەسەڵاتی هەرێمەكان فراوان بێت.
2. دەسكەوتی دەستووری عێراق بریتی دەبێت لەوەی كورد و عەرەبی سوننە كە دوو پێكهاتەی سەرەكی عێراقن و بە ژمارەی دانیشتوان لە عەرەبی شیعە كەمترن، كە ئەوان پارێزراو بن و مافەكانیان وەربگرن، نەك دەستوورێك بێت زەمینەی هەژموونی باڵادەستی بۆ زۆرینەی شیعە دەستەبەر بكات.
بەڵام ئەوەی ئێستا لە عێراقدا دەیبینین ئەوەیە كە هیچ كام لەم دوو ستوونە گرنگە بۆ مانەوەی عێراق بوونی نەماوە و راشكاوانە هەست بەوە دەكرێت كە شتێك لە عێراقدا نەماوە بەناوی ئەو پرۆسەی دابەشكردنی دەسەڵاتەی كە لەدەستووری عێراقدا ئاماژەی پێكراوە، حكومەتی فیدرالی ئێستای عێراق بە سەرۆكایەتی نوری مالیكی، وەك پرۆفیسۆر تۆبی دۆج لە دیمانەیەكی تایبەتی ئەم ژمارەیەی گوڵان ئاماژەی پێكردووە، حكومڕانی عێراقی بە ئاراستەیەك بردووە كە شتێك نەماوە پێی بگوترێت سەروەریی یاسا، بۆیە تۆبی دۆج راشكاوانە بەگوڵانی راگەیاندووە ئەگەر لەم هەڵبژاردنە جارێكی دیكە نوری مالیكی هەڵبژێردرێتەوە، ئەوا عێراق بەرەو كارەساتی راستەقینە دەبات، خاڵەكەی دیكەش كە ریچارد هاس سەبارەت بە مەغزا و مانای دەستووری عێراق وەك گرنگترین دەسكەوت بۆ عێراقیەكان ئاماژەی پێكردووە ئەوەیە كە (دەبێت گرنگترین دەسكەوتی دەستووری عێراق لەوەدا رەنگبداتەوە كە ئەو نەتەوە و مەزهەبانەی وەك (كورد و عەرەبی سوننە) كە لە شیعە كەمترن، بەوەی ئەوان پارێزراون و بەمافەكانیان شادبوون)، راشكاوانەتر دەستووری عێراق واتە پاراستنی كەمینەكان نەك حكومڕانی زۆرینەی شیعە، بەڵام ئێستا وەك دەبینین دەستووری عێراق ئەم مانا و مەغزایەی لەدەستداوە و تەنیا یەك مانای هەیە، ئەویش ئەوەیە نوری مالیكی بەرەو دیكتاتۆریەتی زۆرینە هەنگاو هەڵدەگرێت، سەبارەت بەم خاڵە تۆبی دۆج وای دەبینێت، ئەگەر مالیكی لەم هەڵبژاردنە دەنگی پێویستی نەهێناو نەبووەوە بە سەرۆك وەزیران، ئەوا ئەوكات عێراق دەگەڕێتەوە بۆ چوارگۆشەی یەكەمی ساڵی 2003، بەمانایەكی دیكە دەبێت سەرلەنوێ پێكهاتە عێراقیەكان پێكەوە دابنیشنەوە، بۆ ئەوەی مانایەك بۆ ئەو دەستوورە بگەڕێتەوە كە عێراقیەكان لە 2005 پەسەندیان كردووە، ئەگەر ئەمە رووینەدا، ئەوا هیچ هێزێك نییە بتوانێت رێگە لە پارچە پارچە بوونی عێراق بگرێت.
سەبارەت بە چۆنیەتی رووبەڕووبوونەوەی ئەم واقیعە تاڵە پرۆفیسۆر پاولینا باركەر سەرۆكی پێشووی سندوقی ئاشتی جیهان لە وتارێكیدا بەناونیشانی (رێگەی قوتاربوون: یەكێتیی دەوڵەتەكانی عێراق. A Way Out: The Union of Iraqi States)، راشكاوانە ئاماژەی بەوە كردووە عێراق هەر پارچە پارچە دەبێت، بۆیە دەبێت لەم حاڵەتە بوێرانە رووبەڕووی ئەم واقیعە ببینەوە و هەوڵبدرێت دابەشكردنەكە نەرم و ئاشیانە بێت، نە تەماشا بكەین بزانین لە ئاكامی چ ئاستێكی توندوتیژی عێراق پارچە پارچە دەبێت. هەربۆیە پرۆفیسۆر پاولینا باركەر پێشنیارێكی كردووە بەوەی ئەم پارچە پارچە بوونە بە رێگەی دروستكردنی چەمكی ئیدارەدانی دابەشكردن (managed partition) چارەسەر بكرێت، لەمەش راشكاوانەتر پارچە پارچە بوونەكە بگۆڕێت بۆ دابەشكردنێكی نەرم و ئاشتیانە (Soft Partition)، ئەمەش دەمانگێڕێتەوە بۆ ئەو بیرۆكەیەی پرۆفیسۆر لیسلی گلپ سەرۆكی فەخری ئامۆژگای پێوەندییەكانی دەرەوە كە لەساڵی 2004 خستیە بەردەستی ئەنجوومەنی پێوەندییەكانی دەرەوەی سەناتی ئەمریكا، ئێمە وەك گۆڤاری گوڵان لەساڵی 2007 لەسەر ئەم پرسە قسەمان لەگەڵ بەڕێز لیسلی گلپ كرد، بەڕێز گلپ لە نامەیەكدا كە بۆ سەرنووسەری ئێستای گوڵانی نووسیووە راشكاوانە ئاماژەی بەوەكردووە تێگەیشتن لە چەمكی فیدرالیزم و دابەشكردنی عێراق بە شێوەیەكی ئاشتیانە، ئاستەنگی زۆر گەورەی لەبەردەمدایە، من سێ ساڵ هەوڵمدا هەتا جۆزیف بایدن (ئەوكات بایدن سەرۆكی ئەنجوومەنی پێوەندییەكانی دەرەوە بوو لەسەنات) بگەیەنمە قەناعەت بەوەی دابەشكردنی نەرم تەنیا رێگەیە بۆ چارەسەری كێشەكانی عێراق، ئەوكات واتە لە 2007 لیسلی گلپ بە ئێمەی راگەیاند، تەنیا ئاستەنگ بۆ ئەم دابەشكردنە نەرمە هەڵوێستی عەرەبستانی سعودیەیە، بەڵام پێدەچیت لە 2013ـەوە هەڵوێستی سعودیە گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا هاتووە، لەبەر ئەوەی لە 2013ـەوە چەندین پارێزگای عەرەبی سوننە داوای ئەوە دەكەن ببنە هەرێمی فیدرالی، كەواتە ئەم بارودۆخە عێراقی خزاندۆتە گۆشەیەكی زۆر خراپەوە، یان ئەوەیە دەبێت چاوەڕێ بكەین عێراق لە ئاكامی توندوتیژی پارچە پارچە بێت و لەبەریەك هەڵبوەشێت و ئاشتی و ئاسایشی هەرێمی بكەوێتە مەترسیەوە، یان ئەوەتا دەبێت عێراقیەكان ئامادەسازبن لەژێر چاودێری كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی میكانیزمێك بۆ ئیدارەدانی ئەم دابەشكردنە بدۆزنەوە و عێراق لە پارچە پارچە بوون و لەبەر یەكهەڵوەشان بپارێزن.
وەرچەرخانێك
بەرەو ئیدارەدانی دابەشكردن
تێگەیشتن لە چەمكی ئیدارەدانی دابەشكردن (managed partition)، زۆر زەحمەتترە لە تێگەیشتن لە چەمكی ئیدارەدانی تەنگژە (crisis management)، ئەمەش لەبەر ئەوەیە چەمكی ئیدارەدانی تەنگژە بۆ چارەسەركردن یان ئیحتیواكردنی تەنگژەكەیە لە چوارچێوەی سنوورە كۆنەكەی دەوڵەتدا، بەڵام چەمكی ئیدارەدانی دابەشكردن، بێجگە لەوەی چەمكێكی تازەیە و هەتا ئێستا نەبۆتە زاراوەیەكی گشتی و دانپێدانراو لە فەرهەنگی سیاسەتی نێودەوڵەتیدا، پێویستی بە وەرچەرخانیش هەیە لە ئەقڵیەتی ئەو سیاسەتمەدارانەی كە نایەنەوێت، میكانیزمی دابەشكردنی ئاشتیانەی دەوڵەت وەك خۆی تێبگەن، ئەم وەرچەرخانە لە ئەقڵیەتی سیاسەتمەدارانی نەتەوەی باڵادەست زۆر قورسترە لە پرۆسەی (وەرچەرخانی تەنگژە. Conflict transformation)، لەبەر ئەوەی پرۆسەی وەرچەرخانی تەنگژە لە توندوتیژییەوە بۆ چارەسەری ئاشتیانە پێویستی بە گۆڕینی تێڕوانینی پێكهاتەكان هەیە بۆ یەكتری، بەڵام پرۆسەی وەرچەرخانی ئەقڵی سیاسیی پێویستی بە بڕیاری قورس و سیاسەتمەداری هاوچەرخ هەیە، بەداخەوە لە ئێستای عێراقدا نە سیمای سیاسەتمەداری هاوچەرخ دەبینرێت، نە ئەو ئیرادە سیاسییەش هەستی پێدەكرێت كە بتوانێت ئەو بڕیارە سیاسییە قورسە بدات، بەڵام لەبەرامبەریشدا رووبەڕووی واقیعێك بووینەتەوە كە ناتوانرێت رێگە لە لەبەریەكهەڵوەشان و پارچە پارچە بوونی عێراق بگیرێت، بۆیە چۆن لە پرۆسەی وەرچەرخانی تەنگژە و چۆنیەتی دۆزینەوەی میكانیزمێكی ئاشتیانە بۆ چارەسەری تەنگژەكە وا پێویست دەكات لایەنی سێیەم وەك شاهید و میانگیر بێتە ناو پرۆسەكە، ئەوا لە پرۆسەی ئیدارەدانی دابەشكردن لەوە زیاتری پێویستە و پێویستە لایەنی سێهەم كە دێتە ناو پرۆسەكە تەنیا یەك لایەن نەبێت، بەڵكو دەبێت بێجگە لە رێكخراوی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان وەك رێكخراوێكی نێودەوڵەتی و ئەمریكا وەك ئەوەی هۆكاری سەرەكییە بۆ ئەم بارودۆخەی عێراق، ئەوا گرنگە یەكێتی ئەوروپا و كۆمكاری عەرەبیش بەشێك بن لەو لایەنە سێیەمەی كە بەشداری بكەن لە ئیدارەدانی ئەم دابەشكردنە.
هۆكاری سەرەكی بۆ بەشداربوونی ژمارەیەكی زۆرتر لە لایەنی سێیەم لەم پرۆسەیەدا، دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆكارێك:
1. هەتا ئێستاش زۆربەی سیاسەتمەدار و پەرلەمانتار و نووسەر و رۆژنامەنووسانی عەرەبی عێراق و عەرەب بەگشتی، بەو جۆرە تەفسیری پرۆسەی دابەشكردنی دەوڵەتی عێراق و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان دەكەن، وەك ئەوەی ئەوان سنووری ئەو دەوڵەتەمان بۆ دیاری بكەن، بۆیە وەك لە چەند رۆژی رابردوو گوێمان لە هەڵوێستی هەندێك لەو نووسەر و سیاسەتمەدارە عەرەبانەی عێراق بووە، ئاماژە بەوە دەكەن بەوەی گوایە سنوری ئەم دەوڵەتە دەبێت لەسەر ئەو پێگە جوگرافیە بێت كە تا ساڵی 2003 لە ژێر كۆنترۆڵی ئیدارەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە و كێشەی ناوچە كوردستانیەكانی هەرێم بەو جۆرە ئاماژە پێدەكەن كە ببێتە كێشەی نێوان دەوڵەتی كوردستان و دەوڵەتی عێراق لە داهاتوودا، ئەم جۆرە بیركردنەوە و تێڕوانینە بۆ پرۆسەی دابەشكردن نیەتێكی باشی لێناخوێنرێتەوە، چونكە سەركردایەتی سیاسیی كوردستان بەگشتی و شەخسی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەوە رازی نابن ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان ببنە كێشەی نێوان دوو دەوڵەت، لەمەش گرنگتر لەبنەڕەتدا پەنابردن بۆ رێگە چارەی بڕیاری مافی چارەنووس و دروستكردنی دەوڵەتی كوردستان، لەپێناوی ئەوەیە كێشەی كورد لە عێراق بەتەواوەتی چارەسەر بكرێت و پاشانیش هەردوو دەوڵەتی عێراق و كوردستان دوو دراوسێی باشی یەكتری بن و هاوكاری یەكتری بن، نەك دوو دراوسێ بن هەموو كات هەڕەشە بن بەسەر یەكترییەوە، بۆیە ئەگەر ئەم ئەقڵیەتە گۆڕانكاری بەسەردا نەیەت، ئەوا زەحمەتە میكانیزمی ئاشتیانەی دابەشكردنی عێراق سەركەتوو بێ، بۆ ئەمە وا پێویست دەكات كە رێكخراوی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان هاوكات لەگەڵ پرۆسەی دابەشكردنی عێراق، كێشەی خاك لە نێوان كوردستان و عێراق چارەسەر بكات.
2. هەتا ئێستا و لەماوەی 11 ساڵی رابردوودا ئیدارەی ئەمریكی ئامادەباشی تێدا نەبووە رووبەڕووی ئەو راستیانە وەك خۆی ببێتەوە كە لەسەر ئەرزی واقیع بوونیان هەیە، بەتایبەتی ئەو راستیانەی كە لەسەر ئەرزی واقیع بوونیان هەیە و لەگەڵ بیرو بۆچوونی ئەوان یەكناگرێتەوە، هەر بۆ نموونە هەتا ئێستاش بەشێكی زۆری بەرپرسانی ئیدارەی ئەمریكا نەگەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی، عێراق گەیشتۆتە دووڕیانی چاوەڕێ بۆ پارچە پارچە بوون بە توندوتیژی، یان هەوڵدان بۆ دانانی میكانیزمێك بۆ دابەشكردنی نەرم یان ئاشتیانە، ئەوەی ئەمریكا هەتا ئێستا بەتوندی پابەندە پێوەی ئەوەیە كە عێراق ببێتە دەوڵەتێكی فیدرالی و پێكەوە ژیانی ئارەزوومەندانە، بەڵام ئەم ئامانجە لەگەڵ راستیەكانی سەر ئەرزی واقیع پێچەوانە دەبێتەوە كە ئەمریكا چاوپۆشی لە رەفتارە تاكڕەویەكانی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەكات تا گەیشتۆتە ئەوەی ئێستا خەریكە عێراق دەگاتە لێواری هەڵدێر و پارچە پارچە بوون، بۆیە گرنگە ئەمریكا وەك گرنگترین دەوڵەتی دەرەكی بۆ سیاسەتی ئێستای عێراق، دان بەو راستیەدا بنێت زۆر زەحمەتە پرۆسەی سیاسی راست بكرێتەوە، لەم حاڵەتەشدا بۆ ئەوەی رێگە لە لەبەریەكهەڵوەشانی عێراق بگرێت و ناوچەكە دووچاری حاڵەتی پریشك بەركەوتن (spillover) نەبێت، واتە پریشكی كێشەكانی عێراق تەواوی ناوچەكە نەگرێتەوە، ئەوا دەبێت ئەمریكا زۆر بە راشكاوی بێتە ناو ئەم پرۆسەی دابەشكردنە و بە تایبەتی بۆ چارەسەری كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان رۆڵی خۆی ببینێت و بەو راستیە زیاتر ئاشنا بێت كە بەبێ چارەسەری كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان، هەر رێگە چارەیەك بدۆزرێتەوە ئاكامێكی باشی نابێت.
3. گرنگە وڵاتانی میانگیر و نەتەوە یەكگرتووەكان كە دەبنە شاهید لە پرۆسەی دابەشكردنی عێراقدا، دەبێت ئەو راستیە بزانن كە دابەشكردنی عێراق لەسەر خواستی خەڵكی كوردستان نەبووە، بەڵكو بۆ رێگرتن بووە لەوەی عێراق لەبەریەكهەڵبوەشێت و سەرەنجامیش كێشەو ئاژاوە لەناوچەكە دروست بكات، بۆیە لەم هاوكێشەیەدا، كورد چۆن لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا رۆڵێكی كاریگەری هەبووە، دەبێت لە پرۆسەی دابەشكردنی عێراقیشدا هەمان رۆڵی هەبێت و مافە نەتەوەییەكانی و كێشەی خاك لەگەڵ ئەم پرۆسەیە چارەسەر بكرێت.
سیاسەتی نێودەوڵەتی تاچەند پشتگیری
دابەشكردنی ئاشتیانەی عێراق دەكات
گراهام فۆلەر سەبارەت بە ئاییندەی دەوڵەتی عێراق لە توێژینەوەیەكدا بە ناونیشانی (عێراقی 2003)، راشكاوانە ئاماژەی بە ئەگەری لەبەریەكهەڵوەشانی عێراق كردووە، ئەو لەیەكێك لە ئەگەرەكاندا پارچە پارچە بوونی عێراق بە مومكین دەزانێت، بۆیە ئاماژەی بەوە كردووە كاتێك ئەم حاڵەتە دروست دەبێت باشترە رێگە بدرێت عێراق دابەشبكرێت نەك هەوڵبدرێت بەزۆر پێكەوە بهێڵرێتەوە، هۆكاری ئەمەش بۆ ئەوە دەگێڕێتەوە دەوڵەتێك بە زۆر بە یەكپارچەیی بهێڵرێتەوە شایستەی ئەوەنییە بە یەكپارچەیی بمێنێتەوە، ئەم قسەیەی گرام فۆلەر پێش كارەساتی 11ی سێپتەمبەری 2001 كراوە، بێگومان 11ی سێپتەمبەر دابڕانێكی گەورەی لەنێوان سەدەی بیست و سەدەی بیست و یەك دروستكرد، بەڵام تۆنی بلێر كە سەرۆك وەزیرانی پێشووتری بەریتانیایە لەدوای راپەڕینەكانی وڵاتانی عەرەبی بە چەند مانگێك جەختی لەسەر ئەوە كردۆتەوە، ئەوەی ئەو راپەڕینانە فێری كردین ئەوەیە كە لەسەدەی بیست و یەك بە ئاسانی ئاژاوە و ناسەقامگیری دروست دەبێت، بەڵام زۆر بەزەحمەت دەتوانرێت كۆنترۆڵ بكرێت، بۆیە ئەگەر لایەنە ئەرێنیەكانی راپەڕینەكانی ساڵی 2011ی وڵاتانی عەرەبی لابردنی كۆمەڵێك رژێمی دیكتاتۆر و تۆتالیتار بووبێت، ئەوا لایەنە نەرێنیەكانی دروست بوونی ئەو نائارامی و پاشا گەردانییەیە كە ئێستا جیهان بۆی كۆنترۆڵ ناكرێت، ئەمە مانای ئەوەیە ئەگەر 11ی سێپتەمبەر دابڕانی لەگەڵ سەدەی بیست دورست كردبێت، ئەوا راپەڕینەكانی وڵاتانی عەرەبی دابڕانێكی گەورەتری لەگەڵ دەیەی یەكەمی سەدەی بیست و یەك دروستكردووە، بۆیە هەرگیز سیاسەتی نێودەوڵەتی دەیەی دووەمی سەدەی بیست و یەك، سیاسەتی نێودەوڵەتی دەیەی یەكەمی سەدەی بیست و یەك نییە، ئەمەش وەك بیرمەندی گەورەی عەرەب عەبدولسەلام بنعەبدالعالی (كە یەكێكە لە نووسەرەكانی گوڵان)، لەساڵیادی یەكەمی راپەڕینەكانی بەهاری عەرەبی لە وتارێكی كورتدا ئاماژەی پێكرد (تەنیا ساڵێك بە قەوارەی سەدەیەكە) ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو گۆڕانكارییەی دوای بەهاری عەرەبی دروست بوو، ماوەی نێوان ساڵی 2010ی بۆ 2011 وەك ماوەی نێوان 100 ساڵ لێكردووە، خۆ ئەگەر بمانەوێت وانەیەك لەم گۆڕانكاریانە فێربین بە تایبەتی بۆ ئێمە وەك كورد، ئەوا دەبێت لەچەند رەهەندێكەوە ئەم گۆڕانكاریانە بخوێنینەوە:
1. ئەوانەی ئەم گۆڕانكاریانە وەك خۆیان نابینن و پێیانوایە سەروەریی دەوڵەت تابووە و ناكرێت دەستكاری سنوورە دەستكردەكان بكرێن، ئەوانە ئەو كەسانەن كە بە ئەقڵیەتی 100 ساڵ لەمەو پێش بیردەكەنەوە و لە جیهانی هاوچەرخ بێ ئاگان، چونكە ئەوەی ئەمڕۆ لە سنوورەكان گرنگترە ئاشتی و ئاسیشە نەك مانەوەی سنوورەكان.
2. پەنابردن بۆ میكانیزمی ئاشتیانەی دەوڵەتێكی فاشیل و لەبەریەكهەڵوەشاوی عێراق، رێگە گرتنە لە ئاژاوە و ناسەقامگیری، بۆیە ئەمە خواستی نەتەوەیەك نییە دژی نەتەوەیەكی دیكە، بەڵكو ئەمە تێگەیشتنە بۆ بەرقەراربوونی ئاشتی و پێكەوەژیان و هاریكاری و هەماهەنگی لەنێوان پێكهاتەكانی عێراق و وڵاتانی دەوربەرو ناوچەكە، بۆیە لەم پرۆسەیەدا دەبێت بەشێوەیەكی عادیلانە مافی ئەو نەتەوانە پارێزراو بێت كە ئامانجیان ئاشتی و كۆتایی هێنان بە شەڕە.
3. عێراق وەك دەوڵەتێكی خاوەن نەوت و دەوڵەتی كوردستانیش وەك دەوڵەتێكی خاوەن نەوتی دەوڵەمەند، دوو دەوڵەتی كاریگەر دەبن لەسیاسەتی وزەی جیهانی و لە راگرتنی هاوسەنگی بەرهەمهێنانی نەوت و گاز، بۆیە بۆ ئێستای جیهان، ئەو رێگەیە لەهەموو رێگەیەكی دیكە ئاسانترە كە ئەم دوو دەوڵەتە بە ئاشتی لێكجیاببنەوە، بەڵام هەماهەنگ و هاریكاربن وەك دوو دەوڵەتی كاریگەر لەسەر ئاستی راگرتنی سیاسەتی وزەی جیهانی كە ئەمڕۆ رۆژئاوا زۆر پێویستی پێیەتی.
بە لەبەر چاوگرتنی ئەم راستیانە و خوێندنەوەی ورد بۆ واقیعی ئێستای عێراق ئەگەر رێگە لەبەر یەكهەڵوەشانەوەی عێراق نەگیرێت، ئەوا هەموو لایەك زەرەرمەند دەبێت، بەڵام بە دۆزینەوەی میكانیزمێك بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی ئاشتیانە عێراق دابەش بكرێت، ئەوا هەموو لایەك سوودمەند دەبێت و لەوانەیە بۆ هەتا هەتایە شەڕ لە عێراق كۆتایی بێت و خۆشگوزەرانی باڵ بەسەر عێراقدا بكێشێت.