((لە ئێستادا كە سەدەی بیست و یەكەمە، سەردەمێكی جیاوازە و تەحدییەكانیش جیاوازن، بەڵام ئەوەی كە نەگۆڕاوە ئەوەیە كە پێویستە هەمووكات بوێربین بۆ رووبەڕووبوونەوەی تەحدییە جیاواز و گۆڕاوەكان، بۆیە لەم قۆناخەدا گرنگە هەردوو رەگەزی نێر و مێ پێكەوە ئامادەباش بن و هەوڵبدەن ئەم قۆناخە بەسەركەوتوویی تێپەڕێنن، ئەو سەردەمەی من لە كۆلێژی (وێڵزلی) بووم، بە چەند دەیەیەك پێش دروستكردنی (بلاك بێری)، ئەوكات ژنان هاندەریان نەبوو بۆ ئەوەی بەشداری سیاسەت بكەن و ببنە سیاسەتمەدار، لە زۆربەی شوێنەكانی جیهان كچان تەنها بیریان لەوە دەكردەوە كە دوای تەواوكردنی كۆلێژ راستەوخۆ هاوسەرگیری بكەن، لەبیرمە لە ئاهەنگی دەرچوونی ئەو خولەی منی تێدابووم، وەزیری بەرگری هات و وتەیەكی پێشكەش كرد، لەوتەكەیدا ئاماژەی بەوەكرد كە ئەركی كچان ئەوەیە هاوسەرگیری بكەن و كوڕی ژیر و بەتوانا پەروەردە بكەن، ئێمەیان بەوجۆرە پەروەردە دەكرد بەوەی گەورەترین ئەركی ئێمەی ژنان ئەوەیە كە هاوسەری باش بین و منداڵی ژیر و بەتوانا پەروەردە بكەین، هەربۆیە ژنان تاوەكو ئێستاش بەشێكین لە نەوەی بێدەنگ و ناچارین سەركردایەتی سیاسیی پیاو قبوڵ بكەین، بەڵام لە هەمانكاتیشدا بە قۆناخی راگواستنیش تێدەپەڕین و ناچارین رۆژ لەدوای رۆژ زیاتر بەرگری لە خۆمان بكەین بەرامبەر ئەو نەریتانەی پیاوان دەیانەوێت بیسەپێنن بەسەرماندا، بۆیە دەبێت ژنان لەئێستادا بەوجۆرە بیر بكەنەوە، هەتا ئەگەر هاتوو رەگەزی بەرامبەریان بڕیاریشیان بۆ دەربكەن، دەبێت بڕیارەكە لەسەر ئەو بنەمایە قبوڵ بكرێت كەتیایدا رەگەزی مێ وەك تاكێكی یەكسان سەیر كرابێت نەك تەنها نەریتی نێرسالاریانە بێت، من خۆم بە بەراورد بە هاوتەمەنەكانی خۆم ژنێكی یاخیبووم، لەگەڵ خوێندنەكەم بڕیارمدا پیشەیەكی باش بدۆزمەوە بۆ ئەوەی تواناكانم پەرەپێبدەن بۆیە كاری رۆژنامەنووسیم دەكرد، من بەپێچەوانەی ئەو ئاواتەی لە رۆژنامەگەری هەمبوو، لەتەمەنی 39 ساڵیدا یەكەم پۆستی گەورە و گرنگم وەرگرت، بەڵام قەت رۆژێك لە رۆژان بیرم لەوە نەكردبووەوە ببمە وەزیری دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئەمەش نەك لەبەر ئەوەبوو كە ژنێك ناتوانێ ئەو پۆستە گەورەیە بەڕێوە ببات، بەڵكو قەت لەو بڕوایەدا نەبووم هیچ سەرۆكێك ئافرەتێك هەڵبژێرێت بۆ پۆستی وەزارەتی دەرەوە، قەت ئەو رۆژەم لەبیر ناچێتەوە كە وەك وەزیری دەرەوە سوێندی یاساییم خوارد و لەرێگەی چوونم بۆ ئۆفیسەكەم هۆڵێكی درێژی لێبوو كە وێنەی هەموو وەزیرانی پێشتری دەرەوەی ئەمریكا هەڵواسرابوو كە هەموویان پیاو بوون، لەو كاتەدا بیرم لەخۆم دەكردەوە و دەمگوت: دوای ئەوەی من وەك ژنێك پۆستی وەزارەتی دەرەوە بەجێدەهێڵم، وێنەی من وەك تاكە ژن لەناو ئەو پیاوانە هەڵدەواسرێت و بەمجۆرەش دیكۆری هۆڵەكە روو لە گۆڕین دەكات)).
موحازەرەی مادلین ئۆلبرایت
2/12/2011
هۆڵی زانكۆی لەندەن بۆ زانستی سیاسی و ئابووری

بۆچی گرنگە ئافرەتان لە پرۆسەی سیاسیی وڵاتدا بەشدار بن؟ ئایا مەبەست لە پرۆسەی سیاسیی چییە؟ ماناو مەدلوولی بەشداری سیاسی ئافرەت چی دەگەیەنێت؟ ئایا تاچەند ئەو بانگێشەیە راستە كە ئافرەتان خۆیان حەزیان لەسیاسەت نییە و نایەنەوێت ببنە سیاسەتمەدار؟ ئەگەر ئەم بانگێشەیە راستە ئایا ئافرەتان دەزانن دووركەوتنەوە لە سیاسەت مانای چییە؟ بەدیوێكی دیكەدا ئایا ئافرەتان لەم پرۆسە سیاسییەی ئێستای وڵات خۆیان بەدوور دەگرن كە تیایدا تەنها رەنگدانەوەی بیركردنەوەی پیاوە؟ ئایا ئەگەر ئافرەت تێكەڵاوی سیاسەت بێت لەناو فیكری پیاوسالاریدا دەتوێتەوە؟ ئایا لەبەر ئەوەی هەتا ئێستا سیاسەتكردن بۆ پیاو قۆرخ بووە نەریتی سیاسەت كردن هیچ تایبەتمەندیەكی ئافرەتانی لەخۆی نەگرتووە؟ ئایا ئافرەت كاتێك تێكەڵاوی سیاسەت دەبێت چۆن دەتوانێت هاوسەنگی نێوان هاوسەری و بوون بە دایك و پرۆسەی سیاسەت رێكبخات؟ ئەمانە و دەیان پرسیاری دیكە رووبەڕووی ئەو وتووێژ و توێژینەوانە دێن كە لەسەر پرسی بەشداری ئافرەت لە سیاسەت و پەروەردەكردنی خانمی سیاسەتمەدار دەكرێن.
لێرەوە ئەم راپۆرتە خۆی لەوەڵامی ئەم پرسیارانە نادزێتەوە یان بە روانگەیەكی فێمینیستانە تەنها لایەنێكی پرسەكە سەیر بكات، بەڵكو بە قوڵایی پرسیارەكاندا شۆڕ دەبێتەوە و لە هەر یەك لەو پرسیارانەدا پرسیاری دیكە دەوروژێنێت، بە چاوێكی ورد پرۆسەی بەشداری كردنی ئافرەت لەسیاسەت، لە پرۆسەیەكی سیاسەتی نەریتی و باو دەردەنێت و سیاسەت ورددەكاتەوە و لەگەڵ هەریەك لە(تایبەتمەندی، بیركردنەوە، لێهاتوویی، متمانە بەخۆكردن) ئافرەتان بەراوردی دەكات و بەدەنگێكی بەرز روو لە خانمان دەكات و پێیان دەڵێت ئەگەر ئافرەتان بەشداری لە سیاسەت دەكەن و بەشدار نەبن لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی، ئەوا بەشداریش نابن لە دیاریكردنی چارەنووسی وڵات، بەشدار نابن لە بونیادی ئازادی و بونیادنانەوەی نەتەوە، راشكاوانەتر مافی هاووڵاتیبوونی خۆیان پێشكەشی پیاوان دەكەن و خۆیان واز لەمافی هاووڵاتیبوونی خۆیان دەهێنن.
كەواتە لێرەوە پرسی بەشداری ئافرەت لە پرۆسەی سیاسی و پرۆسەی دروستكردنی بڕیار و جێبەجێكردنی بڕیاردا، پرۆسەی مافی هاووڵاتیبوون و پارێزگاریكردن لە مافەكانی مرۆڤ و رێگرتنە لە پێشێلكاریی بۆ مافەكانی مرۆڤ، ئەمە لەوانەیە لە بیركردنەوەی پیاو سالاریدا تووشی هەندێك لە رووبەڕووبوونەوەی سەخت بێت و پیاوان بەو جۆرە وەڵامی ئەم پرسە بدەنەوە بەوەی چۆن ئافرەتان مافی هاووڵاتیبوونیان نییە، ئەوەتا هەموو یاساكانی وڵات بە یەكسانی بۆ هەردوو رەگەزی نێر و مێیە و لەمەش زیاتر یاساكانی وڵات هەموویان لەسەر بنەمای رێزگرتن لەمافی مرۆڤ داڕێژراون و رێز لە تایبەتمەندییەكانی ئافرەت وەك دایك دەگرێت و مۆڵەتی دایكایەتیمان بۆ دابینكردون، لەمەش زیاتر رۆژ لەدوای رۆژ رێژەی كۆتا بۆ بەشداری ئافرەت بۆ نوێنەرایەتیكردن بەرز دەبێتەوە، ئایا ئەمانە هەمووی دابینكردنی ماف نین بۆ ئافرەتان؟ لەوەڵامی ئەم هەموو بەخششەی فیكر و نەریتی پیاو سالاری كە پێشكەشی خانمانیان كردووە، خانمان هەقە لەبر‌ی ئەوە بە توندی وەڵامبدەنەوە و وەك منەت رەتیبكەنەوە، باشترە خانمان دوای دیالۆگێكی بێ مەرج و هاوسەنگ بكەن و مەسەلەكە لە چوارچێوەی جیاوازی نێوان دوو رەگەزی نێر و مێ بێننە دەرێ و هەوڵبدەن هەردوولا لەسەر چەمكی جیاكاری (التمیز) لەنێوان رەگەزی نێر و مێ تێگەیشتنێكی هاوبەش دروست بكەن، ئەم تێگەیشتنە ئەگەر بۆ هەردوو رەگەزی نێر و مێی نەتەوەكانی دەوربەرمان قورس بێت، ئەوا بۆ رەگەزی نێر و مێی كوردستان یان نەتەوەی كوردستان كارێكی زۆر ئاسان دەبێت، ئاسانكارییەكەش لەبەر ئەوەیە نەتەوەی كورد یان كوردستانیەكان ماوەی زیاتر لە 500 ساڵە لەدوای شەڕی چاڵدێرانەوە جیاكاریان لەگەڵ دەكرێت و مافی هاووڵاتیبوون بە تاكی كورد یان كوردستان رەوا نابینرێت. خەباتی هەموو نەتەوەی كورد و كوردستانیەكانیش لەماوەی ئەم 500 ساڵەدا بۆ ئەوە بووە كە بە یەكسانی و هاوسەنگی پێكەوە لەگەڵ نەتەوەكانی فارس و تورك و عەرەب لە نیشتمانێكدا پێكەوە بژین، هەتا ئێستاش داخوازی سەرەكی نەتەوەیی و نیشتمانیمان لە هەر چوار پارچە بۆ پێكەوە ژیانە، راستە وەك خەونێكی نەتەوەیی و نیشتمانی حەز دەكەین خۆمان سەربەخۆ بین و خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆمان بین، بەڵام تەنانەت سەربەخۆیش رێگە چارەیەكە بۆ ئەوەی بتوانین پێكەوە بە هاوسەنگی و یەكسانی بژین، نەك ئێمە لە نەتەوەكانی دیكە جیابینەوە، كەواتە پرسی سەرەكی كە لێرەدا بۆ جیاوازی نێوان دوو نەتەوە، دوو ئایین، دوو رەگەز، پرسی تێگەیشتنە لەمانای جیاكاری، تێگەیشتنی هاوبەشیش بۆ نەهێشتی جیاكاری واتە دانپێدانانە بەوەی كە ئەو نەتەوەیە، ئەو ئایینە، ئەو رەگەزە، كۆمەڵێك مافی هەیە كە خوا پێی بەخشیووە و دەبێت ئەوانەی مەبەستیانە پێكەوە بژین رێزی لێبگرن، لەبەر ئەوەی ماف بەوجۆرە نییە نەتەوەیەك بیدات بە نەتەوەیەكی دیكە، ئەوە ماف نییە ئاینێك بیدات بە ئاینێكی دیكە، هەروەها ئەوەش ماف نییە كە رەگەزێك بیدات بە رەگەزێكی دیكە، بۆیە ئەگەر تێگەیشتن لەسەر چەمكی جیاكاری لەسەر بنەمای یەكسانی و هاوسەنگی لە نێوان هەردوو رەگەزی نێر و مێی نەتەوەی كورد یان كوردستان دروست بوو، ئەوا هەردوولا بۆ پێكەوە ژیانێكی باشتر بۆ دابینكردنی ئایندەیەكی رۆشنتر بۆ نەوەكانی داهاتوو رێز لە مافەكانی یەكتری دەگرن و كەسیان ماف نادات بەوەی دیكەیان، بەڵام ئەم پرسە لە بنەڕەتەوە پێویستی بەوەیە بۆ ئەوەی تاكی كورد یان كوردستان بە مافی هاووڵاتیبوون شاد بێت، دەبێت پێناسەی تاك لە مێژووی سیاسیی و شۆڕشی كوردستاندا بكەینەوە.
تاكی كورد یان كوردستانی كێ دەگرێتەوە؟
ئەگەر مێژووی مرۆڤایەتی ئەو راستیەی سەلماندبێت (نەتەوەیەك نەتەوەیەكی دیكە بچەوسێنێتەوە خۆشی نەتەوەیەكی ئازاد نییە، ئاینێك ئاینێكی دیكە رەتبكاتەوە چیدیكە ئەو ئایینە لێبوردە نییە)، ئایا ئەوەش راست نییە ئەگەر رەگەزێك یان توخمێك لە مرۆڤ، رەگەزێكی دیكە یان توخمێكی دیكەی مرۆڤ بچەوسێنێتەوە، ئەویش چەوساوە دەبێت و ئازاد نابێت. لێرەدا بۆ ئەوەی هەندێك هەڵوەستە لەسەر چەمكی جیاكاری بە شێوەیەكی گشتی بكەین، بۆ ئەوەی لەوە تێبگەین كە جیاكاری (التمیز) هەر جیاكارییە و هەر رەگەزێك یان توخمێك یان ئاینێك یان نەتەوەیەك بیكات دەچێتە خانەی راسیزم و رەگەزپەرستیەوە و پێشیلكردنی مافەكانی مرۆڤیشە و هەردەبێت بە لێكتێگەیشتن لەسەر ئەم چەمكە ئەم كێشەیە چارەسەر بكرێت، ئەوا پێش ئەوەی بێینە سەر میكانیزمی یەكسانبوونی هەردوو رەگەزی نێر و مێ بەگشتی و لەكوردستان بەتایبەتی، هەڵوەستە لەسەر جیاكاری نێوان هەردوو توخمی مرۆڤی رەش پێست و سپی پێست دەكەینەوە.
جیاكاری توخمی سپی پێست
بەرامبەر رەش پێست
پیاوانی سیاسەتمەدار لە مێژووی مرۆڤایەتی و شۆڕشەكانی ئازادیدا، هەتا سەدەی نۆزدەش مانای ئازادییان تەنها بۆ پیاوی سپی پێست بە رەوا دەزانی و رەش پێستەكان بە كۆیلە سەیر دەكران، هەر بۆیە ئەگەر جیاكاری نێر بەرامبەر مێ بیانوو و پاساوی بایلۆژی بۆ بهێنرێتەوە بەوەی رەگەزی مێ یان ئافرەتان سروشتی بایلۆژیان بەوجۆرەیە كە ناتوانن وەك پیاو ببنە سیاسەتمەدار، ئەوا لە جیاكاری پیاوی سپی پێست بەرامبەر پیاوی رەش پێست ئەو بیانوو پاكانەیەش نییە، لەبەر ئەوەی مێژووی سیاسەت و سەربازی لەسەر ئاستی جیهان سەلماندوویەتی ئەگەر رەش پێستەكان بواریان بۆ بڕەخسێت لە سپی پێستەكان سەركەوتووترن، باشترین نموونەش ئەمریكایە كە ئێستا سەرۆكەكەی رەش پێستە و هەروەها باشترین ژەنرال و وەزیری دەرەوەی رەش پێست بووە كە كۆلن پاول بوو، هەروەها كۆندالیزا رایسیش كە خانمێكی رەش پێست بووە، باشترین راوێژكاری ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوەیی و وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بووە، كەواتە مێژووی سیاسەتی ئەمریكا نموونەیەكی باشە بۆ ئەوەی لەوە تێبگەین پیاوە ئەمریكیە سپی پێستەكان بۆ ماوەی نزیكەی سەدەیەك چۆن لە مانای ئازادی لە بەیانی سەربەخۆیی و دەستووری ئەمریكادا تێگەیشتبوون؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا ئەبراهام لنكۆلن كە شانزەهەمین سەرۆكی ئەمریكا بووە، پێمان دەڵێت هەتا ساڵی 1865 سپی پێستەكان بەوجۆرە لە بڕگەیەی بەیانی سەربەخۆ تێگەیشتبوون كە دەڵێت (دوای ئەوەی داگیركاری بەریتانیا كۆتایی هات، ئیدی هەموو ئەمریكیەكان ئازادن) ئەوان ئەم ئازادییەیان كورتكردبووەوە تەنها بۆ ئازادی پیاوە سپی پێستەكان و ئەمریكیە رەش پێستەكان كۆیلەی سپی پێستەكان بوون، مافی دەنگدانیان نەبووەو هەروەها مافی بەشداری سیاسیان نەبووە، بۆیە كۆماری ئەمریكای ئازاد بۆ پیاوە رەش پێستەكان، كۆماری كۆیلایەتی و چەوسانەوە بوو، لنكۆڵن وەك سیاسەتمەدار و سەرۆكێكی سپی پێست ئەم هەڵەیەی راستكردووە و شۆڕشی دژی كۆیلایەتی راگەیاند، بەڵام نەیتوانی نە ژنە سپی پێستەكان و نەژنە رەش پێستەكان ئازاد بكات و، ئەمە لە كاتێكدایە پێش ئەوەی لنكۆلن ببێتە سەرۆك لە 8ی مارتی 1865 ئافرەتانی نیویۆرك خۆپیشاندانیان لە دژی بە كۆیلە سەیركردن كردووە، سەرنج بدەن لەو كاتەی كە لنكۆلن شۆڕشی دژی كۆیلایەتی پیاو راگەیاندووە، ئەوەی لەبەرچاو نەگرتووە كە ئافرەتیش كۆیلەیە، هەر بۆیە ئەگەر بەم مێژووەدا بچینەوە دەبینین جارێكی دیكە لە 8 مارتی 1914 دیسان ئافرەتان بە دروشمی (نان و گوڵ) خۆپیشاندانیان كردەوە و داوای كەمكردنەوەی كاتژمێرەكانی كاركردن و مافی بەشداربوونیان له دەنگدان كردووە، گرنگە خانمان ئەم مێژووە باش بخوێننەوە، لەبەر ئەوەی لەدوای ئەم مێژووە پیاوان بەرپرسن لە دوو شەڕی گەورەی جیهانی كە بەسەدان ملیۆن خەڵكیان بە كوشتداوە، ئینجا دوای ئەم هەموو كارەساتە لە 8 مارتی 1945 و لەیەكەم كۆنگرەی رێكخراوی ئافرەتانی جیهاندا بڕیار دراوە، ئەم رۆژە وەك رۆژی ئافرەتانی جیهانی بناسرێت، رۆژێك بۆ ریزگرتن لە مافی ئافرەت، كە لەو رۆژەشدا جیهان رێز لەمافی ئافرەت ناگرێت و بڕیاری بوێرانە بەرامبەر ئافرەت نادات. هەر بۆیە شۆڕشەكەی لنكۆلن تەنها شۆڕش بوو بۆ نەهێشتنی كۆیلەیەتی پیاوانی رەش پێست، بەڵام نەیتوانی رەگەزی نێر و مێ لە ئەمریكا یەكسان بكات، هەتا ئێستا لە ئەمریكا نەتوانراوە ئەو یەكسانییە دروست بكرێت، لەبەر ئەوەی رێژەی ئافرەتان لە سەنات 16% و لە كۆنگریێس 20-21%، ماندێللاش توانی رژێمی جیاكاری ئەپارتاید كۆتایی پێبهێنێت و پیاوە رەش پێستەكانی ئەفریقیای باشور هاوسەنگ و یەكسان بكات، بەڵام نەیتوانی لە نێوان رەگەزی نێر و مێی رەش پێستەكانی باشوری ئەفریقیا یەكسانی دروست بكات.
پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەو سەركردانە كارێكی خراپیان كردووە خەباتیان بۆ نەهێشتنی كۆیلەیەتی پیاو كردووە؟ لە وەڵامی ئەمەدا دەڵێین نەخێر كارێكی زۆر باشیان كردووە و لەهەمانكاتدا سەركردە پیاوەكان بەوەفاو دڵسۆز بوون تەنها بۆ رەگەزی نێر، بەڵام بەوەفا نەبوون بۆ رەگەزی مێ، ئەگەر لێرەدا پرسیارێكی دیكە لەخانمان بكەین ئایا بە تەنها بەگلەیی كردن لە پیاوان رێز لە مافی ئافرەت دەگیرێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێین نەخێر لەبەر ئەوەی هەتا تێگەیشتنی هاوبەش لەنێوان سپی پێست دروست نەبووە، شۆڕشی دژی كۆیلایەتی سەركەوتنی بەدەستنەهێناوە، بۆیە هەنگاو هەڵگرتنیش بۆ ئەوەی ئەم تێگەیشتنە دروست بێت، ئەوا دەبێت خانمان هەوڵبدەن دیالۆگ لەگەڵ رەگەزی مێ دروست بكەن . ئەمەش لەبەر ئەوەی خۆی لەخۆێدا پرسێكی سیاسیە و ئەوا دەبێت خانمان بە هەنگاوی گەورە بێنە ناو پرۆسەی سیاسیی و لەناو پرۆسەی دروستكردنی بڕیاری سیاسیدا بەشداربن، مەبەست لە بەشدار بوونیش لە سیاسەت، تێكەڵاوبوونی راستەوخۆی ژنان یان ئافرەتان نییە بەم سیاسەتە نێرسالارییەی كە ئێستا هەموو جیهانی سیاسەتی گرتۆتەوە، نەك تەنها كایەی سیاسی لە كوردستاندا، بەڵكو بەشداری ئافرەت لە سیاسەت زەمینە خۆشكردنە بۆ رەتكردنەوەی ئەم سیاسەتە و هەوڵدانە بۆ داڕشتنەوەی سیاسەت بە شێوەیەكی مرۆڤ دۆستانە و كۆتایی هێنان بە سیاسەتی نێرسالارانە، ئەوجا ئەگەر ئەم پرسە بۆ ئافرەتانی وڵاتان و نەتەوەی دیكە هەندێك قورس بێت و پیاوانی نەتەوەكانی دیكە درەنگ ئەم راستیە بسەلمێنن، ئەوا بۆ ئافرەتانی كوردستان و نەتەوەی كورد، كارێكی زۆر زەحمەت نابێت ئەگەر ئافرەتانی كوردستان بوێر و لێهاتووبن، هۆكاری سەرەكی بۆ ئەمە ئەوەیە كە ماوەی زیاتر لە 500ساڵە پیاوی كورد خەبات دژی جیاكاری نەتەوەیی دەكات، بۆیە ئێستا بە ئاسانی ئیقناع دەبێت كە پرسی جیاكاری نێوان هەردوو رەگەزی نێر و مێ تێبگات و هاندەر و هاوكاری ئافرەتانی كوردستان بن، بۆ ئەوەی بەڕاستی خەباتی رزگاری خوازی نیشتمانیمان چوارچێوەیەكی فراوانتر وەربگرێت و لەگەڵ سەركەوتنی ئەم خەباتە ئافرەتانیش ئازاد و سەربەخۆ بن، نەك تەنها پیاوەكان.
ئەم قۆناخەمان كە لە باشوری كوردستان قۆناخی بونیادنانەوەی نەتەوەیە و لە بەشەكانی دیكە زەمینەی لەبار دروست بووە بۆ ئەوەی باس لە چارەسەری ئاشتی و ئازادی كورد بكرێت، ئەوا ئەم قۆناخە بۆ خانمان گرنگە بە پشت بەستن بە مێژووی سیاسیی نەتەوەی خۆیان و ئامانجی شۆڕشەكانی كوردستان، دەبێت بگەڕێنەوە بۆ ناو مێژووی سیاسەت و خەباتی رزگاری خوازی كوردستان و وەك تاكی نەتەوەیەكی مافخوراو دیالۆگێكی كراوە لەگەڵ رەگەزی نێر دروست بكات و بنەمایەكی كۆنكرێتی بۆ داڕشتنەوەی سیاسەتێكی مرۆڤ دۆستانە دابڕێژێت كە تیایدا ئافرەتی كوردستان تاكی ئازاد و هاونیشتمانیەكی ماف پارێزراو بێت، بەچەند خاڵێك ئاماژەی پێدەكەین:
1. ئەگەر تاكی نێری كوردستانی ئەو قەناعەتەی لادروست بووبێت كە چەمكی تاك هەردوو رەگەزی نێر و مێ دەگرێتەوە، ئەوا ماوەی زیاتر لە 500 ساڵە تاكی مێی كوردستانی لەپشت هەر تاكێكی نێرەوە بووە كە پێشمەرگە بووە یان چەكی مقاوەمەتی لەشان بووە، بۆیە تاكی مێ هاریكار و پشتیوانی تاكی نێر بووە بۆ سەرفرازی كوردستان، بۆیە لەم قۆناخەدا پێویستە تاكی نێریش پشتیوان و هاریكاری تاكی مێ بێت بۆ ئەوەی رێز لەمافەكانی بگیرێت.
2. بۆ ئەوەی ئەم دانپێدانانە ببێتە پراكتیكی و لەقسەی رازاوەی تیۆری بێتە دەرێ، ئەوا دەبێت لەگەڵ ئەم دانپێدانانە بە هاوشێوەی پرۆسەی دانپێدانان و ئاشتبوونەوەی باشوری ئەفریقیا، ئافرەتانی كوردستان ئەم دانپێدانانە لە نێری كورد یان كوردستانی قبوڵ بكەن، پێكەوە بەرنامەیەكی هاوبەش دابنێن بۆ ئاییندە.
3. بەرنامە دانان بۆ ئاییندە، واتە ئاشتكردنەوەی رەگەزی نێر و مێی كورد یان كوردستانی، گرنگە خانمانی كوردستان لە پرۆسەی ئاشتبوونەوە تێبگەن، ئاشتبوونەوە واتە پێكهاتنەوە لەسەر ئەوەی نەخشەی سیاسەت نێر و مێ پێكەوە دایبڕێژنەوە، با سەیری داواكارییەكانی نەتەوەی كورد یان كوردستان بكەین، لەهەر چوار پارچەكە و هەروەها لەپرۆسەی سەدان ساڵەی دانوستاندن و دیالۆگی نێوان كورد و رژێمەكانی هەرچوار پارچە، دەبێت بزانن كە شاندی كورد یان كوردستانی چۆن داواكاری كردووەو، چۆن لەمانای ئاشتبوونەوە یان پێكهاتنەوە تێگەیشتوون، ئاسانە و هەموو لایەك دەزانێت كە ئاشتبوونەوە و پێكهاتنەوە لە فەرهەنگی سیاسی و شۆڕشگێڕی كوردستاندا ئەوەبووە، كورد بەشداری راستەقینە بێت لە داڕشتنی سیاسەتی وڵاتدا. هەر بۆ نموونە گەلی كورد لە باشوری كوردستان هەتا ئێستاش كودەتای 14ی تەمموزی عەبدولكەریم قاسم بە شۆڕش ناوزەد دەكات، با خانمان لەخۆیان بپرسن بۆچی كودەتای 14ی تەمموزی 1958 لای كورد شۆڕشە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە پێمان دەڵێت لەبەر ئەوەی لە مێژووی دەستوورەكانی ئەو چوار وڵاتەی كوردستانی بەسەردا دابەشكراوە، بۆیەكەمجار بوو دوای كودەتاكەی چواردەی تەمموز لە دەستووری عێراقدا ئاماژە بەوە كراوە (عێراق نیشتمانی هاوبەشی هەردوو نەتەوەی كورد و عەرەبە)، ئەم وەرچەرخانە لە ئەقڵی ئەفسەرێكی عەرەب بەرامبەر كورد، گەورەترین شۆڕشە، تەنانەت لەگەڵ ئەوەی عەبدولكەریم قاسم لە شەستەكان پەشیمان بۆوە، بەڵام دوای 45 ساڵ له 8مارتی 2005 لە دەستووری تازەی عێراقدا هەمان بڕگە دووبارە نووسرایەوە، بۆیە گرنگە لە 8 مارتی ئەمساڵدا خانمان ئەم دانپێدانان و هاوبەشییان لە سیاسەت و نیشتمان لەیاد بێت و دووبارە داوای بكەنەوە.
4. با خانمان بپرسن بۆچی نوێنەرانی كورد یان كوردستانی مانای ئاشتبوونەوە و پێكهاتنەوەیان لەگەڵ رژێمەكانی هەر چوار پارچە لە بەشداری راستەقینەی كورد یان كوردستانیەكان لە داڕشتنی سیاسەتی وڵات چڕدەكەنەوە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئاسانە لەبەر ئەوەی هەتا كورد بەشدارێكی راستەقینە نەبێت لە داڕشتنی سیاسەتی وڵات، ئەوا نابێتە هاووڵاتی و مافی هاووڵاتیبوونی نابێت، سەرنج بدەن ئێستا مافی بەشداری راستەقینە لە حكومەتی بەغدا بۆ كورد هەندێك پێشێل كراوە، ئاكامەكەی دەبینین كە چۆن مووچەی فەرمانبەران و بودجەی كوردستان راگیراوە، بۆیە ئەگەر كورد یان هەرێمی كوردستان بەم بەشدارییەی ئێستا رازی بێت، ئەوا مافی هاووڵاتیبوونی نامێنێت، ئەمە بۆ هەردوو توخمی مرۆڤە رەش پێست و سپی پێستەكان راستە، هەروەها بۆ نێوانی هەردوو رەگەزی مێ و نێریش راستە.
5. بەتەنها دەسپێكردنی پرۆسەی پێكهاتنەوە و ئاشتبوونەوە بەس نییە، بەڵكو دەبێت ئەم پرۆسەیە پرۆسەیەكی بەردەوام بێت، لە بەردەوامبوونیشدا جۆرێك لە هاوسەنگی و یەكسانی هەبێت، پرسیار لێرەدا ئەوەیە چۆن ئەو هاوسەنگی و یەكسانییە بەردەوامی دەبێت؟ بێگومان بە دروستبوونی خانمی سیاسەتمەداری لێهاتوو.
رۆڵی خانمانی كوردستانی
لە پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوەدا
مەبەست لە پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە، ناساندنی نەتەوە نییە وەك نەتەوەیەكی خاوەن مێژوو و كەلتور و فەرهەنگ، بەڵكو پیشاندانی ئەم مێژوو و كەلتور و فەرهەنگەیە چۆن دەتوانێت ئازادی بەدەست بهێنێت و چۆن ئەم ئازادییە دەپارێزێت، هەر بۆیە كە ئێستا تۆژەران لەسەر ئاستی جیهان توێژینەوە لەسەر مێژوو و كەلتور و فەرهەنگی ژاپۆن و كۆریای باشور و سەنگافورا و تایوان دەكەن، دەیانەوێت بزانن فاكتەری مێژوو و كەلتور فەرهەنگ چ رۆڵێكی لەو سەركەوتنە مەزنەی ئاوەدانكردنەوە و بونیادنانەوەی وڵاتانی دوای شەڕ گێڕاوە، بۆیە ئەگەر ئێمەش وەك نەتەوەیەك كە درێژترین ماوەی چەوسانەوەمان لە مێژووی مرۆڤایەتی هەیە و زیاتر لە 500 ساڵە، بمانەوێت پرۆسەیەكی بونیادنانەوەی نەتەوەیەك پیشانی جیهان بدەین كە شایستەی ئەوە بێت روومان بێت بڵێین ئەمە بەرهەمی نەتەوەیەكە كە 500 ساڵ هیچ مافێكی نەبووە، بڵێن ئەمە بەرهەمی ئەو مێژوو و كەلتور و فەرهەنگەیە كە 500ساڵ بواری پێنەدراوە هیچ بەرهەمێكی هەبێت، ئەوا دەبێت سەرۆك و سەركردە سیاسییەكانی كوردستان و دامەزراوەكانی حكومڕانی لە هەرێمی كوردستاندا هەموو سەرچاوەی مرۆیی كوردستان بەكار بهێنن بۆ ئەوەی نموونەیەك پێشكەش بكەین كە شایستەی خوێنی ئەو شەهیدانە بن كە ماوەی 500 ساڵە لەم پێناوەدا خوێنیان دەڕژێت، مەبەستیش لە هەموو سەرچاوە مرۆییەكانی هەرێمی كوردستان، واتە سەرچاوەی مرۆیی هەردوو رەگەزی نێر و مێ، خۆ ئەگەر ئەقڵی نێر و مێ لە داڕشتنی ستراتیژیەتی پرۆسەی بونیادی نەتەوە بەشدار نەبێت و لە دووبارە بونیادنانەوەی دامەزراوەكاندا هاوبەش نەبێت، ئەوا هەمیشە كۆمەڵگەی كوردستان لەو ماڵە شپڕێوە دەچێت كە تەنها بۆ چەند رۆژێك ژنی تیا نابێت و، لەو كاتەدا زۆر بەجوانی رۆڵی ژن لە رێكوپێكی و وردبینی و نەرمی دەردەكەوێت، دەگەینە ئەو راستییەی كە تەنها سەفەركردنێكی ژن بۆ چەند رۆژێك چ بۆشاییەك لە ژیانی ناو ماڵدا دروست دەكات.
ئەگەر لێرەوە بەوجۆرە گریمانە بكەین و بمانەوێت بە جیهانی بسەلمێنین لە پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لە كوردستان، مێژوو و فەرهەنگ و كەلتوری كوردانە و كوردستانیانە پێتان دەڵێت: ئەم فەرهەنگ و كەلتور و مێژووە بەو جۆرە دامەزراوەكانی كوردستانی بونیادناوەتەوە كە هەر تاكێكی كوردستانی بە جیاوازی رەگەز و ئاییین و نەتەوەوە، دامەزراوەكان بە ماڵی خۆیی و بە موڵكی خۆی دەزانێت، ئایا جیهان چۆن سەیری مێژوو و كەلتور و فەرهەنگی كورد و كوردستان دەكات؟ كەواتە ئەم پرسیارە فێرمان دەكات ورتر لە ئێستا ئەم قۆناخە ناسك و هەستیارەی مێژووی نەتەوەكەمان بخوێنینەوە، راستە پیاوانی سیاسەتمەداری كوردستان بڕوایان بە فرەیی نەتەوەیی و ئایینی هەیە، راستە بوێرانە دەڵێن كە ئایین هەر ئایینە و نەتەوە هەر نەتەوەیە و ئایین و نەتەوەی كەمینە و زۆرینە بوونی نییە و دەبێت وەك یەك رێزیان لێبگیرێت، بەڵام ئەم هەنگاوانە هەمووی نیوەچڵن هێشتا ئەقڵی نیوەی كۆمەڵگەی كوردستان بە جیاوازی ئایین و نەتەوەوە لە پرۆسەی سیاسیی و داڕشتنی سیاسەتی بونیادنانەوەی نەتەوە بوونی نییە، ئەگەر هەشبن هەتا ئێستا هەر سیاسەتی ئەقڵی پیاو جێبەجێ دەكەن و هێشتا ئەقڵی مێ تێكەڵاوی داڕشتنی سیاسەت و ستراتیژیتەتی بونیادنانەوەی نەتەوە نەبووە، بۆیە دیسان ئەگەر بمانەوێت بەرهەمی مێژوو و كەلتور و فەرهەنگی كورد و كوردستان پیشانی جیهان بدەین، هەقە بۆ رێز گرتن لە خەباتی 500 ساڵەی نەتەوەو نیشتمانەكەمان، بەرهەمێكیان پێشكەش بكەین كە رەنگدانەوەی ئەقڵیەتی مرۆڤی كورد بێت بۆ ئاشتی و ئازادی نەك تەنها رەنگدانەوەی ئەقڵی پیاوی كورد بێت، كە بەرهەمێكی نیوە ناچڵ دەردەچێت.