((لە بنەڕەتدا دەبێت فیدرالیزم چارەسەر بێت بۆ پێكەوە ژیانی ئەو فرەییە ئیتنی و ئایینەی لە عیراقدا هەیە، بۆ ئەوەی فیدرالیزمیش ببێتە ئەو چارەسەرە دەبێت توندتیژی رابوەستێنرێت، هەروەها بۆ یەكلاكردنەوەی ناكۆكییەكان نابێت رەفتاری توندوتیژ بەكاربهێنرێت، ئەمە بێجگە لەوەی لایەنگەلێكی زۆری دەستووری عیراق جێیبەجێ نەكراون، هەربۆیە ئەگەر ئەوانە راست نەكرێنەوە، ئەوا پیادەكردنی دیموكراتی و فیدرالی دەبێتە كارێكی مەحاڵ، عیراق لەم كاتەدا بۆتە كۆماری ئاڵۆزی و پشێوی نەك كۆماری ترس، من پێشبنی ئەوە دەكەم ئێستا عیراق بەرەو رۆژگارێكی تاریك و دژوار ملی رێگەی گرتووە، بەڵام هەرێمی كوردستان بەدەرە لەم پێشبینیە، ئاییندەی عیراق بەندە بەوەی چۆن ئەو شەڕ و ناكۆكیە گەورانە یەكلایی دەكرێنەوە.))
پرۆفیسۆر كەنعان مەكیە بۆ گوڵان
5/1/2014


فرانسیس فۆكۆیاما لە یەكێك لە موحازەرەكانی كە زانكۆی بێركلی لەساڵی 2011 بەبۆنەی دەرچوونی دوایین كتێبیەوە(بنەچەی دامەزراوە سیاسییەكان) بۆی سازدابوو، ئەو پرسیارە دەوروژێنێت بەوەی ئایا داهاتی وڵاتی سۆماڵ گەورەترە یان داهاتی دانیمارك؟ بۆچی سۆماڵ لەبرسا دەمرێت و دانیمارك بەرزترین ئاستی ژیانی هەیە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا فۆكۆیاما ئاماژە بە ئەقڵی دەوڵەتمەداری لێهاتووی فەرمانڕەواكانی وڵاتی دانیمارك دەكات كە چۆن توانیویانە وڵاتێك كە هێندەی سۆماڵ دەوڵەمەند نەبێت، بەڵام هاتۆتە ریزی وڵاتانی جیهانی یەكەم. هەر لەم موحازەرەیەدا ئاماژە بەو ڤاكسینە دەكات كە بڵاوبوونەوەی نەخۆشی ئایدز رادەگرێت و چارەسەری دەكات و دەپرسێت، بۆچی بەكارهێنانی یەك جۆر ڤاكسین بۆ نەخۆشی ئایدز، لە نەخۆشخانەكانی ئەمریكا دەبێتە چارەسەر و نەخۆشیەكە رادەگرێت، بەڵام لە نەخۆشخانەكانی وڵاتی نەیجیریا كە یەكێكە لەدەوڵەتە گەورەكانی بەرهەمهێنەری نەوت، دەبێتە هۆكاری ئەوەی نەخۆشیی ئایدز زیاتر بڵاو ببێتەوە؟ فۆكۆیاما هۆكاری ئەم جیاوازییەش دەگێڕێتەوە بۆ چۆنیەتی هەڵسوڕاندنی دامەزراوەكان و چۆنیەتی مامەڵەكردنی دامەزراوە تەندورستیەكان لەگەڵ بەكارهێنانی ئەو ڤاكسینە بۆ چارەسەركردنی نەخۆشی ئایدز، ئەوجا لەبەر ئەوەی لە نەیجیریاش وەك سۆماڵ ئەقڵی دەوڵەتمەداری لێهاتوو بۆتە ئەقڵی دەوڵەت تێكدەر و تاكڕەوی خۆسەپێن، ئەوا نەك هەر ئایندەی وڵاتێكیان تاریك كردووە، بەڵكو دەرمان بۆ چارەسەری نەخۆشی بۆتە ژەهر بۆ بڵاوبوونەوەی نەخۆشی و قات و قڕی.
ئەگەر لەم دوو نموونەی فۆكۆیاماوە بارودۆخی ئێستای عیراق بخوێنینەوە كە كەنعان مەكیە خاوەنی كتێبی كۆماری ترس پێشینی ئەوەی بۆدەكات بەرەو ئایندەیەكی تاریك و دژوار ملی رێگەی گرتووە، ئەوا ئەو پرسیارە دروست دەبێت، بۆچی عیراقێك سەد هێندەی سەنگافورا و كۆریای باشور و دانیمارك خاوەنی سەرچاوەی سروشتی نەوت و گاز و فۆسفاتە، هاوشان سروشتێكی هێندە هەمەڕەنگ و گرنگی هەیە كە توانای خۆبژێوی خۆراكی فرێشی بۆ هەر 366 رۆژەكەی ساڵ هەیە، ئەمە بێجگە لەوەی خاوەنی سەرچاوەیەكی مرۆیی ئەوتۆیە كە وەك تاریق هاشمی جێگری سەرۆك كۆماری عیراق بە گوڵانی راگەیاند لە ساڵی 1970 ئەندازیارانی عیراقی بەردی بناخەی ئەو پێشكەوتنەیان داناوە كە ئێستا ئیمارات بە خۆیەوە دەبینێت. بەڵام بابزانین ماوەی هەشت ساڵی حكومڕانی بەڕێز نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی ئێستای عیراق چ پێناسەیەكی بۆ عیراق لەسەر ئاستی جیهان دروستكردووە:
* كەناڵی CNN دەپرسێت ئایا عیراق بەتەواوەتی لەبەر یەكهەڵوەشاوە؟
* گۆڤاری فۆرین ئەفێرز دەنووسێت: ئەو وڵاتەی دوای خۆمان بە جێمانهێشت: جیهان پێشوازی لەدەوڵەتێكی فاشیل دەكات.
* رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی لە 10 وڵاتە هەرە گەندەڵەكەی جیهان پۆلێنی دەكات.
* چاودێرانی مافی مرۆڤ لە بەغدا هەڵدێن نەك وەزارەتی مافی مرۆڤ رووبەڕووی دادگایان بكاتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە تەنانەت چاودێرانی مافی مرۆڤیش ناوێرن لە عیراقدا باسی مافی مرۆڤ بكەن و چاودێر بن بەسەریەوە.
* لە پەنێڵی سینك تاكسە گەورەكانی جیهان ئاماژە بەوە دەكرێت بەوەی حكومڕانی مالیكی لەژێر پەردەی شەڕی دژە تێرۆردا خەریكە داخوازی پێكهاتەیەكی سەرەكی عیراق كە عەرەبی سوننەیە بە ناوی تیرۆریستەوە سەركوت دەكات.
لە تازەترین هەنگاویشی بەرامبەر كورد و هەرێمی كوردستانیش گۆڕینی یاسای بودجەی عیراقیە بۆ یاسای سزادان، بێجگە لەوەی چەند بڕگەیەكی بودجە سزادانە بۆ خەڵكی كوردستان، ئەوا لە هەنگاوێكی تازەتریدا مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستانی راگرتووە.
لەبەرامبەر ئەم حكومڕانیەی عیراقدا، حكومڕانیەكی دیكە هەیە كە ئەویش حكومڕانی هەرێمی فیدرالی كوردستانە لەگەڵ ئەوەی لەماوەی ساڵانی 1992-2003، هیچ سەرچاوەیەكی داهاتی نەبووە بێجگە لەداهاتی خاڵە گومرگییەكان، لەدوای ساڵی 2004 یشەوە كە رێژەی 17% بودجەی عیراقی بۆ تەرخانكراوە، بەڵام لەبەر ئەوەی لەماوەی حكومڕانی 8 ساڵی رابردووی نوری مالیكدا عیراق وڵاتی شەڕ و ئاڵۆزی و پشێوی بووە، ئەوا بەشێكی زۆری بودجەی عیراق بۆ سوپا و هێزەكانی ئاسایش بەناوی خەرجیەكانی سەروەریی بەفیڕۆدراوە، ئەوا هەرێمی كوردستان تەنها 10% بودجەی عیراقی پێبڕاوە، بەڵام بابزانین حكومڕانی ئەم هەرێمە چ پێناسەیەكی لە جیهاندا دروستكردووە:
- لەدوای رووخانی رژێمی پێشووەوە لە 2003ـەوە دەستپێكردنی هەڵمەتی پەرەپێدان لەكوردستان، كۆمپانیا و وەبەرهێنە جیهانیەكان كوردستانیان ناو لێنا (عیراقێكی دیكە) ئەمەش واتە كوردستان بەشێك نییە لە عیراقی شەڕ و ئاڵۆزی و پشێوی.
- پەرلەمانی ئەوروپا لەسەر زاری سەرۆكی شاندەكەی بۆ پەیوەندی لەگەڵ عیراق دەڵێت: هەموو یەكێتیی ئەوروپا قەرزداری حكومڕانی باشی بەڕێز مسعود بارزانی-یە.
- ئامۆژگای واشنتۆن بۆ دیراساتی رۆژهەڵاتی نزیك دەڵێت كوردستان 25 ساڵ دوای ئەنفال و كیمیاباران بۆتە نموونەیەكی سەركەوتوو بۆ بونیادی دیموكراتی و بونیادنانی نەتەوە لەسەدەی بیست و یەكەم، ئێستا هەرێمی كوردستان نەك هەر خۆی زۆنێكی ئارام و سەقامگیرە، بەڵكو بۆتە هۆكار بۆ ئاشتی و سەقامگیری ئیقلیمی و سەرۆكەكەی بەڕێز مسعود بارزانی گەورەترین رۆڵی لە پرۆسەی ئاشتی نێوان كورد و توركیا گێڕاوە.
- ئامۆژگای برۆكینگز لەسەر زاری كینس پۆلاكی سەرۆكی سەنتەری سابات دەڵێت هەرێمی كوردستان و سەرۆكەكەی مسعود بارزانی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك پاریس وایە بۆ فەرەنسا هەموو رێگەكان دەچنەوە لای بارزانی.
- رۆژنامە فەرەنسییەكان دەنووسن هەرێمی كوردستان بەچكە پڵنگێكە لە چیاكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
- لە راپرسیەكی رۆژنامەیەكی بەریتانیشدا سەرۆكی ئەم هەرێمە كە بەڕێز مسعود بارزانی-یە وەك سەركەوتووترین سەرۆك لەساڵی 2013 دەستنیشانكراوە و خەڵك دەنگی پێداوە.
ئەم بەراوردكردنەی نێوان حكومڕانی هەرێمی كوردستان و حكومڕانی حكومەتی عیراق ئەو پرسیارە دێنێتە ئاراوە، ئایا بۆچی حكومەتی فیدرالی عیراق سوپاسی خوا ناكات، بەوەی بەشێكی وڵاتەكەی زۆر بەرێكوپێكی خۆی بەڕێوە دەبات و سەرقاڵی چارەسەركردنی كێشەكانی خۆی بێت؟ ئایا بۆچی دەیەوێت هەرێمی كوردستانیش وەك بەشەكانی دیكەی عیراق كێشەی تێدا بێت و یەكپارچە عیراق ببێتە وڵاتی كێشەو ئاڵۆزی و كۆماری ترس؟ ئەگەر وانییە بۆچی حكومەتەكەی مالیكی بەردەوام كێشە بۆ ئەم هەرێمە ئارام و سەقامگیرە دروست دەكات، بەتایبەتی كە شێوازی حكومڕانی ئەم هەرێمە چەند سوودی بۆ خودی هەرێمی كوردستان و خەڵكەكەی هەیە بەهەمان شێوە سوودی بۆ هەموو خەڵكی عیراق دەبێت، هەر بۆ نموونە:
1. هەرێمی كوردستان پێش وەبەرهێنان لە كەرتی نەوت و گاز، ئامادەبووە بەشدار بێت لە خەرجیەكانی سەروەریی، ئەم خەرجیانە هەمووی بۆ ناوچەكانی دیكەی عیراق بووە، بۆ پاراستنی هەرێمی كوردستان یەك دۆلار لەدەرەوەی ئەو بەشە داهاتەی خۆی وەرنەگرتووە، ئەمەش واتە دەستبەرداری 40-45% بەشە بودجەی خۆی بووە لەپێناوی گەڕانەوەی ئاسایش و سەقامگیری بۆ عیراق و دوورخستنەوەی شەڕی ناوخۆیی مەزهەبی لەعیراقدا.
2. سەقامگیری و پێشكەوتنەكانی هەرێمی كوردستان وایكردووە كە زۆربەی رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان نووسینگەكانیان لە ئوردنەوە بگوازنەوە بۆ هەولێر، واتە بۆ عیراق، ئەمەش روویەكی جوانی عیراق پیشانی جیهان دەدات.
3. هەرێمی كوردستان بۆتە پەناگەیەكی ئارام بۆ ئەو هاووڵاتیە كریستیان و عەرەب و توركمانانەی كە ناتوانن لە ناوچەكانی دیكەی عیراق بژین، ئێستا لە هەرێمی كوردستان وەك هاووڵاتی عیراقی (نەك پەنابەر) دەژین و یاساكانی كوردستان وەك هاووڵاتی عیراقی مامەڵەیان لەگەڵ دەكات.
4. سەرباری هەموو ئەمانەش حكومەتی هەرێمی كوردستان هەوڵیداوە بەرێگەی وەبەرهێنان لەكەرتی نەوت و گاز نەك هەر بودجەی خۆی دابین بكات، بەڵكو بەرنامەی بەوجۆرەیە كە لە بەشە داهاتی خۆی زیاتر بوو بیداتە حكومەتی عیراق، ئەمەش مانای ئەوەیە حكومەتی هەرێمی كوردستان هەوڵیداوە ساڵانە بودجەی بەشە عەرەبیەكەی عیراق 10-15 ملیار دۆلار زیاد بكات، لەبەر ئەوەی ئەگەر هەرێم خۆی بەرێگەی فرۆشتنی نەوتی كوردستان لە ئێستادا تەنیا بودجەی خۆی دابین بكات، ئەوا بەو بەشە داهاتەی هەرێم كە تەنیا لەیەك ساڵدا دەگەڕێتەوە بۆ بەغدا، حكومەتی مالیكی دەتوانێت ژێرخانی هەردوو خزمەتگوزاری سەرەكی كارەبا و ئاوی خواردنەوە بۆ 25 ساڵی داهاتوو چارەسەر بكات، كە ئێستا لە هیچ شارێكی عیراقی عەرەبیدا لەبەسرا تا موسڵ ئەم دوو خزمەتگوزراییە ژێرخانی بۆ دروست نەبووە. باشە با ئەو پرسیارە بكەین ئەگەر ئێستا هەرێمی كوردستان كە تەنها توانای هەناردەكردنی 400 هەزار بەرمیلی لەرۆژێكدا هەیە، ئەم هەموو سوودەی بۆ عیراق هەبێت، ئەی ئەگەر رێژەی هەناردەكردنی نەوت بەرز بووەوە بۆ یەك ملیۆن بەرمیل لەرۆژێكدا و گازی سروشتی گەیشتە ئەو ئاستەی بنێرێتە دەرەوە، ئایا هەرێمی كوردستان چەند سوودی بۆ عیراق دەبێت؟ بێگومان ساڵانە زیاتر لە 20-25 ملیار دۆلار داهاتی عیراق زیاد دەكات، ئەگەر دەوڵەتمەداری لێهاتوو و ژیر لە عیراقدا بوونی هەبێت، تەنها ئەم داهاتەی كە لە هەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە ئەوا هەموو عیراقی بەباشی پێ بەڕێوە دەچێت. بەڵام لەبەر ئەوەی ئەقڵیەتی حكومڕانیكردنی ئێستای سەرۆك وەزیرانی عیراق ئەقڵیەتی تێكدانی دەوڵەتی فیدرالی و دیموكراتییەو حەزی لە خۆسەپێنی و تاكڕەوی و سەنترالیە، دەوڵەتی عیراقی بەرەو ئاراستەیەك بردووە كە زۆر نزیكە مێژووی یۆگسلافیای بەسەردا دووبارە بێتەوە و كوردستانیش ئەمجارەیان وەك دەوڵەت ناسنامەی خۆی پیشانی جیهان بداتەوە.