گوڵان - بەغدا

لەژێر سایەی بودجەیەكی 118ترلیۆنی و 170بازگەی ناو پایتەختەوە
زۆرینەی خەڵك لەوە نیگەرانن كە هیچ ڕۆشناییەك لە كۆتایی تونێلە تاریكەكەدا دیار نییە، ئەو تونێلەی كە وڵاتەكە بەرەو گۆمێكی قووڵ پەلكێش دەكات، چونكە حكومەتی عیراقی ڕوانینێكی سیاسییانەی بۆ لە ڕەگەوە دەركێشانی تایەفەگەرێتی لا نییەو تەنانەت پلانی بۆ ئاشتەوایی سیاسی دانەڕشتووە، لەبەر ئەوەشە كە لە ڕووی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە زۆر بە خێرایی بەرەو لێكهەڵوەشانەوە دەچێت، ئەو بەغدایەی ساڵی 2003 یەكەمین ڕەشنووسی دەستووریی لە مێژووی عیراقدا تێدا لێهەڵهێنجراوە كەچی ئێستا لە ڕەوتی دیموكراسیانەی خۆی بەلاڕێدا كەوتووە و بووە بە گۆڕەپانێك بۆ ئاژاوەو ژاوەژاوو كوشتارگەو تایەفەگەرێتی، گرووپەكانی تیرۆریزمی جیهانی و تاقمە تەكفیرییەكان تەراتێنی تێدا دەكەن..
بەهۆی هێرشە تیرۆریستیەكانەوە مانگانە زیاتر لە هەزار شەهیدو بریندار لە ناو بەغدا بەردەبنەوەو تەنانەت لە مزگەوتەكان و قوتابخانەی منداڵان و بازاڕە میللییەكان و كڵێساكانیش دەست ناپارێزرێت، حكومەتیش(جەنگی دژە تیرۆری) بۆ سەپاندنی سیاسەتەكانی خۆیی قۆستۆتەوە، لە هەموو ناوچەكانی بەغدا چارەسەری ئەمنی دەچەسپێنێت، بێ گوێدانە ڕەهەندە سیاسییەكانی پشتەوەی ئاریشەكان و ئەو مەزڵومیەتە ڕاستەقینانەی هاووڵاتیانی بێگوناهی ئەو شارە دوچاری بوونەتەوە..
بەغدای پایتەختی ئێستای عیراق لەسەردەمی عەباسییەكانەوە دروست كراوەو لەو دێرین زەمانەوە پێی وتراوە شاری زەورا یان مەدینەتولسەلام، سەردەمانێك پایتەختی هەموو دنیا بووە، خەلیفەی عەباسی ئەبو جەعفەری كوڕی مەنسوڕ بونیادی ناوەو سەرەتا بە شاری مەنسوڕ ناوزەدكراوە، چوار دەروازەی بۆ دروست كردووە كە بە گرنگترین شوێنەواری عەرەبی و فارسی و بابلیی دەناسرێن، كەچی ئێستا زیاتر لە 170 بازگەی پشكنینی تێدایە، بەمەش هاووڵاتیان بێزار بوون لەو ئاژاوەو ژاوەو ژاوو و موعاناتانەی ڕۆژانە كە یەخەیان پێ دەگرێت بەتایبەتی لە هاتوچۆكردنیاندا، بە لایەنی كەمەوە دوو سەعاتیان پێدەچێت تا دەگەنە سەر كارو وەزیفەی ڕۆژانەیان و لە گەڕانەوەشیان بە هەمان شێوە..
بەغدای هەمەجۆر و دابەشكراو بۆ دوو بەش لە هەموو شتێكیدا
هەردوو ناوچە لێكدابڕاوەكانی كەرخ و ڕەصافە، سوننەو شیعە، داخراوو تێكەڵاو، دیجلەو فوڕات، كارەبای حكومی و تایبەت، مزگەوتەكانی حوسێنیە و بەربەست و بازگەكان.
لەبارەی ئەمانەوە فەرمانبەرێكی وەزارەتی داد بە ناوی مستەفا جاسم دەڵێت((بەغدا هەمەجۆرانە بۆ دوو بەشی ناهاوسەنگ دابەشبووە كە لایەكیان بە نوێنەرایەتی زۆرینەی شیعەكانە تەنانەت ئەو لایەشیان بێبەش نەكراوە لە خراپیی خزمەتگوزاریداو لە ناهەمواری دادوەری كۆمەڵایەتیدا، بەڵكو بێبەشی هەیە لە نوێنەرایەتی سیاسییانەی دادپەروەرانە بۆ حوكمداری، تا ئاستی جیاكاریی لە بواری دامەزراندن و پەرەپێدانی ئابووریدا، لە ناو كەشوهەوایەكی بارگاویكراو بە دنەدان و هاندانەوەو لە ڕێی بڵاوكردنەوەی چەندین گوتاری ڕق و كیناویی كە بیست و چوار سەعاتە بەهۆی كەناڵەكانی تایەفەگەرییەوە پەخش دەكرێن بەردەوام دەكوتن و پڕ عەمبارێكی مێژووییان لە هەستكردن بە غوبن و دزێوكردنی هەست و شعووری ئاینی لایەنەكانی بەرانبەر بۆ یەكتر هەڵگرتووەو بۆ وەرگرانی ئەو گوتارانەی دەڵێنەوە، كە بەهۆیەوە ئارەزووی كینەو ڕقیان تێدا بەخێو دەكەن، لەناو جەرگەی ئەم بازنە دۆزەخییە پڕ لە توندوتیژییە پوچگەرایەوە گەلی عیراق بێدەسەڵاتانە بە تاقی تەنیا وەستاوەو ئوممەتی عەرەب پشتیان تێكردوون، ئەو ئوممەتەی لە زۆربەی وێستگەكانی مێژوویانداو بە درێژایی مێژوو گەلی عیراق پشت و پەنایان بوون..
بەغدای پایتەختی عیراق، بەپێی داتاكانی وزارەتی پلاندانان بۆ ساڵی 2012ژمارەی دانیشتووانی گەیشتۆتە 9ملیۆن كەس، ئەم دانیشتووانە دابەشبوون بەسەر كەرخ و ڕەصافەدا كە زۆرینەیان شیعە مەزهەبن و هەندێ ناوچەش بە ناوچەی داخراوی شیعەنشین ناسراون و هیچ سوننەیەكی تێدا ناژی، ئەمەیە كە پێی دەوترێت دیوارەكانی لێكداپچڕاندن..
ئەمین عەبدوڵڵای ئەندامی ڕێكخراوێكی كۆمەڵگەی مەدەنی دەڵێت((ناوچەی ڕەصافە بە گشتی زۆرینەی شیعەی تێدا نیشتەجێیە، لە ماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا بووەتە ناوچەیەكی داخراو و تژی بە شیعەنشین، تەنیا ئەعزەمیەی لێ دەربچێت ئەویش بەهۆی مزگەوتی ئەبو حەنیفەی نوعمانەوە كە ڕێژەی شیعە لەو دەوروبەرەی مزگەوتەكەدا لە %20 تێپەڕناكات، ئەوانیش دابەشبوون بەسەر شەقامی مەغریب و ڕەئس ئەلحۆشدا، ئەم وەرچەرخانەش لە خۆڕاوە نەهاتووە بەڵكو بەهۆی شەڕو كوشتاری تایەفەگەرییانەی نێوان سوننەو شیعەوە لە ساڵانی 2006 تا 2007یەكلابۆتەوەو لە یەكتر جودا بوونەتەوە، كە سەدان هاووڵاتی تێیدا بە قوربانی ئەو هەڵگیرسانی ئاگری شەڕی مەزهەبگەراییە كراون..
ناوچەی صەدر كە پێشتر بە ناوچەی پورە ناسێنرابوو
ناوچەی صەدر زۆرترین ڕێژەی لە خەڵكی بەشی ڕەصافەی تێدا مۆڵ بووە، ناوچەیەكی شیعەنشینەو بەپێی ئامارە نافەرمییەكان نزیكەی دوو ملیۆن و نیو دانیشتووی تێدایە، بەڵام بەشی كەرخ كە پێی دەوترێت سوننەنشین ئەمیان دانیشتووانی تێكەڵەن، هەروەها ناوچە داخراوەكانی شیعەنشین لە خۆدەگرن وەك كازمیەی بەرانبەر ئەعزەمیەو گەڕەكەكانی شوعلەو حوریەو جوادین و ڕەحمانیە..
محەمەد غەسان كە كارمەندی ژمێریارە لە كۆمپانیایەكی فڕۆكەوانی دەڵێت((هەر هاووڵاتیەكی سوننی ئەگەر لەناو بەغدا بچێتەو ناو زۆنی ناوچەیەكی شیعەنشینەوە زۆر بە خێرایی و بە نیگەرانیەوە كارەكانی خۆی تەواو دەكات و بەپەلەپروزێ لێی دەردەچێت و ئەمە بەپێچەوانەشەوە بۆ هاووڵاتیەكی شیعە مەزهەب كە دەچێتە ناو ناوچەیەكی سوننە نشینەوە هەر بەو شێوەیەیە، ناوچە تێكەڵاوەكانیش لە بێ متمانەیی تەواودا دەژین وەك ناوچەكانی (مەنسوڕو حەی عامل و بەیاع و شوڕتەی چوارەم و حەی جامیعە)، سوننەكانیش دابەشبوون بەسەر ناوچەكانی عامریەو خەزراو بەكریە و حەی عەدل و یەرموكدا)).
باری ئابووری
سامر ناوێك كە تەمەنی 40 ساڵ دەبێت، كرێكارەو دەڵێت((باری بژێوی لە پایتەختدا زۆر زۆر خراپە، بێكارییەكی زۆر هەیە كە لە مێژووی بەغدا شتی وەهای تێدا نەبووە، هەژاران ناتوانن بە ئاسانی ژیان بەرنەسەر، هیچ شارێك نییە هاوشێوەی بەغدا لە هەموو جیهاندا بەو شێوەیە بودجەیەكی زەبەلاحی هەبێت و ئەم هەموو موعاناتە بەسەر خەڵكەكەیدا ببارێت، وڵاتێك نەوتەكەی زیاتربێت لە ئاوەكەی، كەچی حكومەت خەڵكەكەی خۆی خستۆتە پشت هەموو شتەكانی ترەوەو پشتگوێی خستوون)).
موعاناتی ڕۆژانە
ئەبوحەمودی دوكاندارە لە بازاڕێكی پایتەختدا دەڵێت((موعاناتێكی زۆرمان بەهۆی وزەی كارەباوە هەیە كە وەك ترافیك لایت هەڵدەبێت و دەكوژێتەوە، ئەگەر بەم شێوەیە بڕوات ئەم هاوینە لە دۆزەخی گەرمدا گوزەران بەڕێوەناچێت، بە گشتی كارەبا لە ناوچەیەك بۆ ناوچەیەكی تر جیاوازەو باشترین ناوچە لە بەغدا لە 12 كاتژمێر كارەبا زیاتری نییە، نرخی یەك ئەمپێر كارەبای حكومیی شەش هەزار دینارەو ئەوەی ئەهلیش 15هەزار دینارە)).
كازم حوسێنی شۆفێری تەكسی تەمەن 43ساڵ كە دانیشتووی صەدرە پێمانی وت((كاری شۆفێری گەلێك زەحمەت بووە، ڕۆژانە ناتوانی چوار تا پێنج هاووڵاتی بەسەربخەین بەهۆی ئەو دەیان بازگانەی پشكنینەوە لە شارێكدا كە ژمارەی ماشێنەكانی گەیشتوونەتە 6ملیۆن ئۆتۆمبێل بە جادە و ڕێگەوبانێكی زۆر خراپەوەو بە داخرانی دەیان ڕێگەی سەرەكی و دەروازەی هاتوچۆوە)). ئاماژەی دا بەوەی كە زۆربەی هاوڕێیەكانی بە ماڵ و منداڵیانەوە شارەكەیان بەجێهێشتووەو ڕوویان لە هەرێمی كوردستان كردووە..
پۆلیس و گەل لە خزمەتی نیشتماندان
عەدنان سەعد كە پارێزەرەو تەمەنی 33 ساڵە وتی((ئەو نیشتمانەی خزمەت بە هاووڵاتی نەگەیەنێت مافی ئەوەی نییە پێی بووترێت دەوڵەت، ژمارەی خاڵەكانی پشكنین لە ناو بەغدا گەیشتۆتە 170 بازگە بەپێی وتەی سەركردایەتی چالاكیەكانی پایتەخت بە بیانووی ڕاگرتنی تیرۆریستان، كەچی تەقینەوەكانیش ڕۆژ دوای ڕۆژ لە هەڵكشاندان، باری تەندروستی و خوێندن و فێر بوون ناهەموارتربووە)).
لەو بارەیەوە دایكی ئیسرا كە دایكی سێ منداڵە باسی لە موعاناتی خۆی كرد لەگەڵ نەخۆشخانەكانداو لەو بارەیەوە وتی((نەخۆشخانەكانی بەغدا بەهۆی نەبوونی خزمەتگوزارییەوە لە بارێكی زۆر ناهەمواردان لە نەبوونی كارمەند و خراپیی لە مامەڵەكردنیان لەگەڵ نەخۆش و هەبوونی واسیتەو ناسیاریێتی و پیس و پۆخڵی و قەرەپەستێیی بەردەوام)) هەر هەمان خاتوون وتی كچەكەم خەریكە هەردوو گورچیلەی لە دەست بدات بەهۆی ئەوەی لە قوتابخانەكاندا ئاودەستی بۆ مرۆڤ تیا نییە و تا دەوام تەواو دەبێت ساڵانێكە بە ناچاری خۆی ڕادەگرێت و ناتوانێت لەكاتی تەنگاویدا ڕوو لە تەوالێت بكات، ئایا ئەمە حكومەتی دەوڵەتی قانونە، بەم شێوەیە ژیان ناچێتە سەر..
قوربانیانی كردەوە تیرۆریستییەكان و بێوەژنان
ئەركان ئیسماعیل چالاكوان و پسپۆرە لە كاروباری ئافرەتان وتی((ژمارەی بێوەژنان گەیشتۆتە ملیۆنێك ژن، هیچ قەربوویەك ناكرێنەوە تا بە شێوەیەكی ئاسایی بژیێن ڕێژەیەكی كەمیان ڕوویان لە فەرمانگەكانی چاودێری كۆمەڵایەتی كردووە بۆ تەواوكردنی مامەڵەكانیان زۆر بە خراپی مامەڵەكانیان بۆ بەڕێوە دەبەن بە جلوبەرگ و باری دەروونییاندا ڕادیارە كە لە چ ژیانێكی سەختدا دەژین، نۆرەگرتنیان هێندە دوورودرێژە سەرت لێی دەسوڕمێت، كەس بە هانایانەوە ناچێت بەتایبەتی ئەوانەی كە بەرپرسیارن لەم وڵاتەوە كە لە ناوچەی دڵڕفێن و خانووی بۆرژوازیانەوە ئۆتۆمبێلی درع و مووچەی خەیاڵیەوە بە بەردەمیاندا دێن و دەچن)).
بەم شێوەیە دەیان ڕێگەو شەقام دەبینیت بەهۆی خاشاكی كەڵەكەبووەوە قەپات بوون، لەكاتێكدا ملیۆنەها دۆلار بۆ خاوێن كردنەوەی پایتەخت خەرج دەكرێت لەو بارەیەوە عجیل حەسەن خاوەنی كۆشكێكی سەرشەقام دەڵێت نازانین هانا بەرین بۆ كێ، وا خەریكە لەناو زبڵ و خاشاكدا دەخنكێین..
ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق لەماوەی چوار ساڵی پێشوودا لە هەڵاوێردكردن و هەمواركردنی دەیان یاسادا شكستیان هێنا لەوانەش یاساكانی تایبەت بە بوارەكانی خزمەتگوزاری هاووڵاتیان و ژێرخان، تەنیا بەغدای پایتەخت پێویستی بە بودجەیەكی 14 ترلیۆنی هەیە تا ژێرخانی ئابووری چاك بكرێتەوە بە تایبەتی بۆ بوارەكانی ئاووئاوەڕۆو كارەباو تەندروستی پەروەردەو فێركردن و بازاڕگەوبێكاریی، كاتێ بارانێكیش دەبارێت ئاوی ناو شەقام و كۆڵانەكان لەگەڵ ئاوی دیجلەو فوڕاتدا هاوئاست دەبنەوە.