((پەرەپێدانی لاوان ئەو ئاڕاستە سیاسیەیە كە جەخت لەسەر دابینكردنی خزمەتگوزاری و فرسەتی یەكسان لەبەردەم لاواندا دەكاتەوە، بۆ ئەوەی ببێتە هاندەر پشتگیری بۆ پەرەپێدانی لێهاتووییان و سوود وەرگرتن لەتواناكانیان و بەهێزكردنی ئینتمای نیشتمانی و نەتەوەییان. ئاڕاستەی سیاسەتی پەرەپێدانی لاوان ئەوكاتە بەرهەمدار دەبێت كە كۆمەڵگە هەموو پێكەوە لەگەڵ لاواندا هەوڵی ئەوە بدەن ئەو زنجیرە خزمەتگوزاری و فرسەتە دابین بكەن كە لاوان پێویستیان پێیەتی، ئەمەش لەپێناوی ئەوەی لاو بە تەندروستی گەشە بكات و ببێتە كاراكتەرێكی چالاك و كامەران لەنێو كۆمەڵگەدا. كەواتە ئەمە پێمان دەڵێت پرۆسەی پەرەپێدانی لاوان، پشكنینێكی وردی پزیشكێك نییە بۆ ئەوەی حاڵەتی نائارامی و بێزاری منداڵێك دیاری بكات، بەڵكو پرۆسەی پەرەپێدانی لاوان بریتییە لەكۆمەڵێك فاكتەر وەك: (هاوكاری گەورەكان، دانانی پرۆگرام و سیستم و دامەزراوەكان) كە پێشكەشی هەموو لاوان دەكرێت، بە ئارام و نائارامەوە. ستراتیژیەتی پەرەپێدانی لاوان جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە بەوەی دەبێت فرسەت بەلاوان بدرێت شێوەیەك لە پێوەندی و چاودێری لەگەڵ گەورەكان دروست بكەن، بۆ ئەوەی لاوان بتوانن بونیادی لێهاتوویی خۆیان بنێن، سەركردایەتی پیادە بكەن، یارمەتی كۆمەڵگە بدەن، لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە لاوان هەست بكەن لەكاتی كاركردن هاوبەشن لەگەڵ نەوەی پێش خۆیان نەك هەست بكەن بەردەستی نەوەی پێش خۆیانن)).

راسپاردەی سەنتەری نیشتمانی بۆ ئاڵووێری زانیاری لەسەر خێزان و لاوان
NCFY

لاو
كارەكتەرە چالاكەكەی جیهانی سەدەی بیست و یەك
چیتر تیۆرەكەی ماكس ڤیبەر شیكردنەوەی جیهانی سەدەی بیست و یەكەمی پێناكرێت بەوەی جەختی لەسەر ئەوە دەكردەوە، رۆشنگەری و جیهانی پیشەسازی بەرهەمی ئەقڵی رۆژئاوایە، لەبەر ئەوەی خوێندنەوەی مێژووی پێشكەوتنی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە هەموو بوارەكانی (هێزی سەربازی، تەكنەلۆژیا، ئەلكترۆن و ئەنتەرنێت و فیلمسازی هۆلیود...هتد) بەرهەمی ئەقڵی هەمەجۆری كەلتورە جیاوازەكانە، هەموو ئەوانەی داهێنانی گەورەیان لەهەموو بوارە زانستیەكان و هونەرییەكان لە مێژووی پێشكەوتنی ئەمریكادا كردووە، زۆربەی هەرە زۆریان ئەو كۆچبەرانەن كە لە جیهانی باشورەوە كۆچیان بۆ ئەو وڵاتە كردبوو لەناویاندا داهێنەرانی (ئەپڵ و گوگڵ)، ئەم راستیە بەوجۆرە بۆچوونەكەی ماكس ڤیبەر پێچەوانە دەكاتەوە كە ئەوە تەنیا ئەقڵی رۆژئاوا نییە بتوانێت رۆشنگەری بەرهەمبهێنێت و شۆڕشی تەكنەلۆژیا بەرپا بكات، بەڵكو ئەوە زەمینە رەخساندنە بۆ پەرەپێدانی توانا و لێهاتوویی ئەقڵی لاوەكان بۆ ئەوەی بتوانن رۆڵی خۆیان لە كۆمەڵگە بگێڕن و داهێنان بكەن و پێشكەوتن دروست بكەن. كەواتە ئەگەر لەسەدەی بیستەمدا شۆڕشی تەكنەلۆژیا ئەو چانسەی بۆ دەوڵەتانی پیشەسازی رۆژئاوا رەخساندبێ لە80 % بەرهەمی جیهانی دابین بكەن و نزیكەی هەموو داهێنانە زانستیەكان و سەرچاوەكانی داهێنانی فیكر و فەلسەفە قۆرخ بكەن، ئەوا لە جیهانی سەدەی بیست و یەكەم ئەم هاوكێشەیە گۆڕانێكی دراماتیكی بەخۆوە دەبینێت و رۆژئاوا ئاستی بەرهەمهێنانی لە80 % بەرەو دابەزین چووە بۆ نزیكەی 50% و رۆژهەڵات بەرهەمهێنانی لە 20%ـەوە بەرەو هەڵكشان دەچێت بەرەو نزیكی 50%. هەر ئەمەش وایكردووە كە رۆژئاوا ترسی گەورەی لە هەموو رۆژهەڵات هەبێت، كە ئێستا تەنها بە هەڵسانەوە و بوژانەوەی چین و هیندستان دەریدەبڕێت.
ئەو فاكتەرەی خەریكە ئەم هاوسەنگیە لە نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوا دروست دەكاتەوە، ئەو گۆڕانكارییە گەورە و خێرا و بەردەوامەیە كە شۆڕشی تەكنەلۆژیای ئەلكترۆنی لەم جیهانە دروستی كردووە، ئەلفین تۆڤلەر خاوەنی كتێبی (وەرچەرخانی دەسەڵات) زۆر راشكاوانە لەسەر ئەم پرسە رادەوەستێت و ئاماژە بەوە دەكات، چیدیكە پزیشكانی سەدریە سپی نەخۆشخانەی مایۆكلینك لە ئەمریكا وەك تاكە فریادڕەس سەیر ناكرێن، لەبەر ئەوەی نەخۆشخانەی پێشكەوتووتر لە مایۆكلینك لە وڵاتانی دیكە بەگشتی و لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی هاوشێوەی ژاپۆن هەیە، هەروەها چیدیكە هۆلیود ناتوانێت بە دەرهێنانی فیلمی كاوبۆی و پیشاندانی دامەزراوە پیشەسازییەكانی هەشتەكان سەرنجی هەموو جیهان بۆ لای خۆی رابكێشێت، لەبەر ئەوەی خەریكی دەرهێنانی ئەو فیلمانە بێت كە تیایدا گەنجێك دەتوانێت ئاراستەی زۆر شت لەم جیهانەدا بگۆڕێت، باشترین نموونەش (مارك زۆكربیرگ)ی داهێنەری تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبووكە و لە دایكبووی مانگی ئایاری 1984 و لە مانگی شوباتی 2004 ئەم داهێنانەی هێنایە ئاراوە كە هێشتا تەمەنی 19 ساڵ و نۆمانگ بووە، ئاشكراشە ئەم داهێنانەی فەیسبووك بۆ داهێنانی تۆڕی كۆمەڵایەتی بە سەرەكیترین فاكتەرەكانی دروستبوونی راپەڕین و خۆپیشاندانەكانی جیهانی عەرەبی دادەنرێت ئەوەی پێی دەگوترا (بەهاری عەرەبی) و هەموو جیهانی سەرسامكرد، جێگەی ئاماژە پێكردنە مارك زۆكربیرگ لە خێزانێكی جولەكەیە و ئەمەش مانای ئەوەیە بە ئەسڵ ئەمریكی نییە.
ئەم دیاردەیە پێمان دەڵێت لە جیهانی سەدەی بیست و یەك بەدوو شێواز گواستنەوەی هێز وەرچەرخانی بەسەردا هاتووە:
1. وەرچەرخانی هێزە (Transition of Power) كە لە رۆژئاوەوە بەرەو رۆژهەڵات دەڕوات لەنێو كاراكتەری دەوڵەتیدا، واتە ئەو سەرچاوەی هێزەی لە رۆژئاوا پێشتر هەبووە، ئێستا لە رۆژهەڵاتیش دروست دەبێت، مەبەستیش لە سەرچاوەی هێز تەنها سەرچاوەی هێزی سەربازی نییە، بەڵكو هەموو هێزەكانی ئابووری، فیكری، هونەری...هتد.
2. بڵاوبوونەوەی هێزە (Diffusion of Power)، ئەمەش واتە بڵاوبوونەوەی هێز لە كاراكتەری دەوڵەتیەوە بۆ كاراكتەری نادەوڵەتی ئەمەش واتە (رێكخراوە ناحكومیەكان، گرووپە تیرۆریستیەكان، تاكەكانی ئەم جیهانە.
ئەوەی لەم باسەدا جێگەی هەڵوەستە لەسەر كردنە؛ بڵاوبوونەوەی هێزە نەك وەرچەرخانی هێز لەنێو دەوڵەتەكاندا، بە تایبەتیش بڵاوبوونەوەی هێزە بەوەی تاكەكان بەئاسانی دەستیان پێ رادەگات و دەتوانن ببنە كاراكتەری بەهێز و چالاك و توانای ئەوەیان دەبێت گۆڕانكاری لەناو كۆمەڵگەدا دروست بكەن، بۆیە لێرەوە دەگەڕێین بۆ سروشت و شێوەی ئەو تاكانەی لەم جیهانە گۆڕاوە گەورە و خێراو بەردەوامەدا بەهێز دەبن، دەپرسین ئایا ئەو تاكانە كێن سوودێكی ئێجگار زۆر لەم بارودۆخە تازەیە وەردەگرن؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە داتا و ئامارەكانی ساڵی 2013 پێمان دەڵێن، ئەگەر كۆی ژمارەی دانیشتوانی هەسارەی زەوی 6 ملیار بێت، ئەوا زیاتر لە 2.5 ملیاری ئێستا هێز لە تەكنەلۆژیای كۆمپیوتەر و ئەنتەرنێت وەردەگرن، لەم رێژەیەشدا نزیكەی 50%یان تاكی خوار تەمەن 20 ساڵین، ئەمە لە كاتێكدا لە ساڵانی ناوەڕاست و كۆتایی نەوەدەكان تەنها 60 ملیۆن كەس لەم جیهانە بەكارهێنەری ئەنتەرنێت بووە، سەرنج بدەن تەنها لەماوەی كەمتر لە 20 ساڵدا رێژەی سوود وەرگرتن لە ئەنتەرنێت و كۆمپیوتەر بیست هێندە زیاتر بەرز بۆتەوە، ئەمەش 2000%، ئەم رێژەیە كە سەرووی هەموو مەزندەكانی پسپۆران و سیاسەتمەدارانی جیهانیشە، هیچ حكومەتێك لەم جیهانەدا نییە بتوانێت بەرنامەی بۆ دابنێت یان كارێك بكات سنورەكانی كۆنترۆڵ بكات و خۆی لەم گۆڕانكارییە گەورەیە بپارێزێت، بۆیە بیرمەندان و سیاسەتمەداران تەنها رێگە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم بارودۆخە تازەیە لەوەدا دەبینن كە دەبێت بەرووی ئەم گۆڕانكارییە گەورەیە بكرێینەوە و خۆمانی لەگەڵدا بگونجێنین، مانەوەش تەنها بۆ ئەو لایەنەیە كە دەتوانێت بە باشترین شێوە خۆی لەگەڵ ئەم ژینگە گۆڕاوە بگونجێنێت، لەبەر ئەوەی مەزندەكان بۆ ساڵی 2020 ئەوەیە كە رێژەی بەكارهێنەران و سوودمەندبوون لە تەكنەلۆژیای كۆمپیتوتەر و ئەنتەرنێت بگاتە 5 ملیار كەس، ئەمەش واتە نزیكەی هەموو دانیشتوانی گۆی زەوی بە هەردوو رەگەزی نێر و مێیەوە.
لاوان وەزیرە بزێوەكەی
تەختەی شەترەنجی حكومڕانی سەدەی 21
ئەگەر لە ساڵی 2020 وەك مەزندەكان ئاماژەی بۆ دەكەن ژمارەی بەكارهێنەرانی ئەنتەرنێت و كۆمپیوتەر بگاتە 5 ملیار كەس و نزیكەی 50-60% بەكارهێنەرانیش خەڵكانی خوار تەمەن 20 یان 25 ساڵی بن، ئەوە مانای ئەوەیە ئەم سەدەیە سەدەی لاوان دەبێت و لاوان دەبنە ئەو سەركردەیەی كە جیهان پشتی پێدەبەستێت و ئایندەی جیهان دەكەوێتە دەستی لاوانەوە.
لێرەوە ئەگەر ئەم رێژەیە بە شێوەیەكی گشتی بۆ هەموو جیهان بێت و زیاتر تایبەت بێت بە دەوڵەتانی جیهانی باكور، لەبەر ئەوەی هێشتا دەوڵەتانی جیهانی باشوور بەو ئاستە سوودیان لە ئەنتەرنێت و كۆمپیوتەر وەرنەگرتووە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئەگەر ئەم تەكنەلۆژییایە وەك پێویست لەدەوڵەتانی جیهانی باشوور سوودی لێوەربگیرێت، ئایا كێن ئەوانەی دەبنە هاووڵاتی جیهانی ئەنتەرنێت؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە بەپێی داتا و ئامارەكانی دەوڵەتانی جیهانی باشوور ئەوەیە كە ئەوە لاوانن بەرێژەی 80-90% دەبنە هاووڵاتی ئەم جیهانە تازەیە، وەك فرانسیس فۆكۆیاما لە كتێبی (بنەچەی دامەزراوە سیاسییەكان) راشكاوانە ئاماژەی پێكردووە كە نەوەی گەورەكان كەمتر لەگەڵ گۆڕانكارییە تازەكان دەگونجێن و زیاتر لەسەر مۆدێلە كۆنەكان دەمێننەوە، ئەگەر لێرەدا نموونە بەداهێنانی بارووت بهێنینەوە ئەوا وەك فۆكۆیاما ئاماژەی پێكردووە كە جەنگاوەرانی نەوەی كۆن تا ماوەیەكی زۆر حەزیان نەدەكرد چەكی ئاگرین (تفەنگ) بەكاربهێنن و پێیانوابوو شمشێر و ئەسپ سواری لە تفەنگ كاریگەرترە، هەتا بارووت ئەو گۆڕانكارییە گەورەیەی دروستكرد، مانەوە بۆ ئەو كەس و لایەنانەیە كە دەتوانن خۆیان لەگەڵ ئەو ژینگە گۆڕاوە دروست بكەن كە بارووت لەو كاتدا هێنابوویە ئاراوە، لە ئێستا ئەو گۆڕانكارییە گەورەیەی شۆڕشی ئەنتەرنێت دروستی كردووە زۆر گەورەترە لەو گۆڕانكارییەی دۆزینەوەی بارووت دروستی كرد، بۆیە بۆ ئێستاش مانەوە بۆ ئەوانەیە كە بەباشترین شێوە خۆیان لەگەڵ ئەم ژینگە گۆڕاوە گەورە و خێرا و بەردەوامە دەگونجێنن. بێگومان خۆگونجاندنیش لەگەڵ ئەم ژینگە گۆڕاوە تازەیە، مامەڵەی دروستە لەگەڵ كاراكتەری سەرەكی ئەم ژینگە تازەیە كە ئەوانیش لاوان، بۆ وڵاتێكی وەك كوردستانیش كە لە ریزی وڵاتانی جیهانی باشور لەم لایەنەوە پۆلین دەكرێت، دەبێت ئاگاداری ئەو راستیە بین و ئەوە ببینین لاوانی كوردستان رێژەی 80-90% ئەم ژینگە تازەیە پێكدەهێنن و ئەوانن بەكردەیی بوونە هاووڵاتی جیهانی ئەنتەرنێت و ئەگەر لەماوەی 5-6 ساڵی داهاتووش نزیكەی هەموو دانیشتوانی گۆی زەوی ببنە هاووڵاتی جیهانی ئەنتەرنێت، ئەوا دەبێت لە ئێستا بیرێكی جددی لە چۆنیەتی پەروەردەكردنی لاوەكانمان بكەینەوە و هەوڵبدەین هاووڵاتیەكی ئیجابی جیهانی ئەنتەرنێت بن و رۆڵێكی كاریگەر لەم جیهانە تازەیە بگێڕن و گۆڕانكاری گەورە لەكۆمەڵگە دروست بكەن و زەمینەیەك دروست بكەن بۆ ئەوەی بە باشترین شێوە خۆمان لەگەڵ ئەم ژینگە تازەیە بگونجێنین.
پەرەپێدانی ئەرێنی لاوەكان
بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ ژینگەی تازەدا
یەكێك لەسەركردە سیاسییەكانی كورد دەڵێت: ساڵی 1991 كە چووین بۆ وتووێژ بۆ بەغدا، تیمێكی تەلەفزیۆنی هاتن چاوپێكەوتنمان لەگەڵ بكەن و، وتیان ئێمە تیمی تەلەفزیۆنی (CNN)ین، ئەوكات ئێمە نەماندەزانی تەلەفزیۆنی (CNN) مانای چییە، لە بەرامبەردا لەساڵی 2013 گەنجێكی كوردی تەمەن 17 ساڵان لە كۆنگرەی لاوانی جیهاندا بە زمانی ئینگلیزی وتار دەخوێنێتەوە و هەموو لاوانی جیهان چەپڵەی بۆ لێدەدەن، ئەمە تەنها بۆ بەراوردكارییە لە نێوان تەنها دوو نەوەدا و لەماوەی تەنها 20 ساڵدا، نەوەی یەكەم خۆی دان بەو راستیەدا دەنێت ئێمە هاووڵاتی چ وڵاتێكی دواكەتوو و وێران و پڕكارەسات بووین، نەوەی یەكەم پێمان دەڵێت ئێمە لە چ وڵاتێكی داخراودا ژیابووین و داگیركارانیشمان چۆن هێندەی دیكە لە جیهان دایانبڕاندبووین، لە بەرامبەردا نەوەی دووەم پێمان دەڵێت پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و ئەنتەرنێت، هیچ سنورێكی نەهێشتووە دەكرێت وەك گەنجێكی كورد و هاووڵاتی جیهانی ئەنتەرنێت مامەڵە لەگەڵ ئەم جیهانە گۆڕاوە بكرێت.
پرسیاری ئەم باسە ئەوەیە ئایا چۆن ئەم دوو نەوەیە پێكەوە هەنگاو بۆ ئایندە هەڵدەگرن؟ ئایا دەكرێت هەموو سیاسەت و سیستم بدرێتە دەستی لاوان وەك نەوەی دووەم، نەوەی یەكەم فەرامۆش بكرێت؟ ئایا ئەگەر ئەمەمان كرد دەتوانین بە باشترین شێوە خۆمان لەگەڵ ئەم ژینگە تازەیە بگونجێنین؟ یان دەبێت نەوەی یەكەم هەتا كۆتایی بە ژیانی دێت جڵەوی كاروبارەكان بگرێت و هەتا نەوەی دووەمیش پیر دەبێت؟ سەبارەت بە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە، ئەوا گۆڕانكارییە گەورە و خێرا و بەردەوامەكانی ئەمڕۆی جیهان پێمان دەڵێت: باشترین خۆ گونجاندن لەگەڵ ئەم ژینگە تازەیە ئەوەیە نەوەی یەكەم و دووەم پێكەوە شەریكێكی راستەقینە بن، بۆ ئەوەی لەژێر چاودێری نەوەی یەكەم، نەوەی دووەم پەرە بەتوانا و لێهاتوویی بدرێت و فێربكرێت چۆن سەركردایەتی دەكات و چۆن رۆڵێكی ئەرێنی و كاریگەر لە كۆمەڵگەدا دەگێڕێت.
لێرەدا گرنگە هەڵوەستەیەك لەسەر چەمكی سەركردایەتی لاوان و چۆنیەتی راهێنانیان لەسەر سەركردایەتیكردن بكەین، لەبەر ئەوەی بەشێوەیەكی گشتی بەكارهێنانی چەمكی سەركردایەتی لە وڵاتی ئێمە بۆ سەركردایەتیكردنی سیاسیی و سەركردایەتیكردنی سەربازی بەكار دەهێنرێت، بەڵام لەوڵاتانی جیهانی یەكەم یان جیهانی باكوور، چەمكی سەركردایەتیكردن، هونەری مامەڵەكردن و چۆنیەتی بڕیاردانە، دروستكردنی لاوە وەك سەركردەیەكی خزمەتكار نەك سەركردەیەكی ملكەچ، راشكاوانەتر سەركردەیەك گوێ بگرێت بەڵام خۆی بڕیار بدات و لایەنگیری بۆ بڕیارەكەی لەنێو خەڵكدا دروست بكات و بنەمای دروستكردنی بڕیارەكانی بە لەبەرچاوگرتنی گوێگرتن لە بۆچوونە جیاوازەكان بێت، ئەم جۆرە سەركردەیە تایبەتمەند نییە بە لایەنێكی سیاسیی یان سەربازی، بەڵكو كۆی جومگە و دامەزراوە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت دەگرێتەوە، هەروەها كۆی رێكخراوە ناحكومیە لۆكاڵ و نێودەوڵەتیەكانیش دەگرێـتەوە، هەربۆیە راهێنان و فێركردنی لاوان بۆ هونەری سەركردایەتی تەنها سەركردایەتی سیاسی یان سەربازی نییە، بەڵكو هونەری بەڕێوەبردن و دروستكردنی بڕیار و چۆنیەتی بڕیاردانە، تۆنی بلێر سەرۆك وەزیرانی پێشووتری بەریتانیا لەمبارەوە ئاماژە بەوەدەكات، سەركردایەتی هەر سەركردایەتیە، هونەری سەركردایەتی یەك هونەرە، بزانی چۆن كاروبارەكان بەڕێوە دەبەیت، چۆن بڕیار دروست دەكەیت، چۆن بڕیار دەدەیت، بلێر دەڵێت من زۆر سەرسامم بە چۆنیەتی سەركردایەتیكردنی ئەلێكس فێرگسۆن كە سەركردایەتی یانەی مانچستەر یونایتد دەكات و بەراستی سەركردەیەكی مەزنە بۆیە سەركردایەتی هونەرە و ئەو هونەرەش بۆ هەموو سەركردایەتیكردنێك یەك شتە، لەم قسەی تۆنی بلێر ئەوە فێردەبین مەرج نییە تەنها سەركردەی مەزن وینستۆن چەرچڵ یان مارگرێت تارچەر یان تۆنی بلێر بێت، بەڵكو دەشێت سەركردەی مەزن سەركردەی یانەیەكی تۆپی پێش بێت. لەلایەكی دیكەش راهێنان و فێركردنی هونەری سەركردایەتیكردن تەنها تایبەت نییە بە پیاوان یان لاوانی رەگەزی نێر، بەڵكو لە ناو كچە لاوەكانیشدا سەركردەی مەزن دروست دەبێت، هەر بۆ نموونە خاتوو (درەو گیلپن فاوست Drew Gilpin Faust)، كە ئێستا سەرۆكی زانكۆی هارڤارد و هارڤاردیش یەكێكە لە گەورەترین و بەناوبانگترین زانكۆكانی جیهان وەك سەركردەیەكی مەزن سەركردایەتی ئەم زانكۆ گرنگە دەكات و سەرۆكایەتیەكەشی زۆر لە سەرۆكایەتی ئۆباما رێكوپێكترە. لەبەر ئەوەی لە ئیدارەی ئۆباما چەندین كێشەی گەورە بوونی هەیە، بەڵام لە زانكۆی هارڤارد ئەو كێشانە بوونیان نییە.
كەواتە یەكێك لە هەرە خاڵە گرنگەكانی ئاراستەی دروستی ستراتیژیەتی پەرەپێدانی لاوان بریتییە لە راهێنان و فێركردنی هونەری سەركردایەتی بۆ ئەوەی لاوەكان لەهەموو بوارەكاندا وەك سەركردەیەكی مەزن و خزمەتكار سەركردایەتی بكەن، لەبەر ئەوەی لەم جیهانە گۆڕاوەدا هەموو بوارەكان پێویستیان بە سەركردەی مەزنە بۆ ئەوەی بتوانین خۆمان بە باشترین شێوە بگونجێنین، لەم چوارچێوەیەدا سەنتەری نیشتمانی بۆ ئاڵووێری زانیاری لەسەر خێزان و گەنج (NCFY)، بنەما سەرەكیەكانی ستراتیژیەتی پەرەپێدانی لاوانی بەمجۆرە دەستنیشان كردووە:
1. دەبێت لاوان وەك رەسیدێكی توانای نیشتمانی بەڕێزەوە سەیر بكرێن.
2. گرنگە ئەو سیاسەت و پرۆگرامەی بۆ پەرەپێدانی لاوان دادەنرێت ئامانجی پەرەپێدانێكی پێشكەتووی لاوان بێت، هەوڵبدات لاوان لەگەڵ نەوەی پێش خۆیان وەك شەریك كاربكەن نەك بەردەست.
3. هەوڵدان بۆ كردنەوەی خولی مەشق و راهێنان بۆ هەرزەكار و مێردمنداڵەكان، بۆ ئەوەی لێهاتووییان گەشە بكات، كەسەیەتیان بۆ دروست بێت و متمانەیان بەخۆیان بێت كە بتوانن بەشدار بن لە كارەكانی كۆمەڵگەدا.
4. گرنگە ژینگەیەكی ئارام بۆ لاوان (كوڕ و كچ) فەراهەم بكرێت، لە نێو ئەم ژینگە ئارامە فرسەتیان پێ بدرێت بۆ ئەوەی بتوانن بەها كۆمەڵایەتیەكان و نەریتە ئیجابیەكانی كۆمەڵگە پارێزراو بێت.
5. دەبێت ئەوە لەبەر چاو بێت كە پرۆسەی پەرەپێدانی لاوان، پرۆسەیەكی گشتگیر و هەمەلایەنەیە، بۆیە گرنگە خێزان و قوتابخانە و كۆمەڵگە پێكەوە هاوكاربن بۆ ئەوەی ئەم پرۆسەیە سەركەتوو بێت.
6. دەبێت لاوان لەو چالاكیانە بەشداری راستەقینەیان پێبكرێت كە دەبنە هۆكاری ئەوەی لاوان لە گرنگی خۆیان تێبگەن، رێز لە پێگەی خۆیان بگرن، هەستی ئینتمای نیشتمانیان بەهێز بكات.
ئەقڵە ئایدۆلۆژییەكان چۆن لەگەڵ قۆناخی پۆست ئایدۆلۆژیا مامەڵە دەكەن؟
گەورەترین كێشەی نەوەی یەكەم (سەركردەو سیاسەتمەدارانی شاخ) لەگەڵ نەوەی دووەم (لاوان)، لێكتێنەگەیشتنە، پێوانەكردنە بە دوو پێوانەی جیاواز، ئەمەش زۆرجار لەبری ئەوەی پەیوەندی رێز و چاودێری لەنێوان نەوەی یەكەم و دووەم دروست بێت، تانە لەیەكدان و دووركەوتنەوە دروست دەبێت.
نەوەی یەكەم بمانەوێت یا نەمانەوێت نەوەی سەردەمی ئایدۆلۆژیایە، یان ئەوانەشی كە خۆیان بە قۆناخی ئایدۆلۆژیا نازانن، ئەوانیش نەوەی مقاوەمەت و فیكری كوردایەتین بە جۆرێك لە جۆرەكان هەر لە خانەی ئایدۆلۆژیا پۆلێن دەكرێن، بە پێوەری هەڵسەنگاندنی گەنجایەتی لە نەوەی یەكەمدا، لاوانی ئەمڕۆ هەڵدەسەنگێنن، لەمەش خراپتر بە تێگەیشتنی نەوەی یەكەم بۆ چەمكی لاو، پێناسەی لاو دەكەنەوە، دیاریشە پێناسەی نەوەی یەكەم بۆ لاو یان گەنج بەشێوەیەكی گشتی لاو یان گەنجی رەگەزی نێر زیاتر دەگرێتەوە، بۆیە كاتێك باسی گەنج یان لاو دەكەن، لە شێوازی دەربڕینی وشەی لاو یان گەنجدا ئەو مانایە دەخوێنرێتەوە، كە لاو یان گەنج تەنها مەبەست لێی رەگەزی نێرەو رەگەزی مێ ناگرێتەوە، باشترین نموونەش بۆ ئەم لایەنە ئەوەیە، تانەی نەوەی یەكەم بۆ لاو یان گەنجەكان تانە لێدانێكی نێرانەیە، واتە ئاراستەی رەگەزی نێر دەكرێت نەك مێ، هەر بۆ نموونە دەڵێن لاو یان گەنجی ئەم سەردەمە هەستی ئینتمای نیشتمانیان لاواز بووە، بەڵام لە نەوەی یەكەمدا گەنج یان لاو گیانی خۆی بۆ نیشتمانەكەی فیدا دەكرد، بەڵام لەبەرامبەردا لە نەوەی یەكەمی ئافرەتاندا لەبەر ئەوەی سەركردەی لاوی ئافرەت نەبووە، نەمانبیستووە تانە لە كچان بدرێت وەك گەنج یان لاو. لەبەرامبەردا و لەبەر ئەوەی نەوەی یەكەم بەوجۆرە پێناسە بۆ لاو دەكات و بەوجۆرە لاو پێوانە دەكات، ئەوا گەنج و لاوی ئەم سەردەمەش هەقی خۆیانە بە نەوەی یەكەم بڵێن كاتی ئەوە هاتووە گۆڕەپانەكە بۆ لاوان یان گەنجان چۆڵ بكەن.
دەسنیشانكردنی ئەم خاڵە گرنگە بۆ گەیشتن بە تێگەیشتنی هاوبەش لەنێوان نەوەی یەكەم و نەوەی دووەم، هەنگاوی یەكەمیش بۆ گەیشتن بەم تێگەیشتنە هاوبەشە، گرنگە لە دەستپێشخەری نەوەی یەكەمەوە بۆ نەوەی دووەم دەست پێبكات، لەبەر ئەوەی نەوەی دووەم پێویستی بەوەیە پەیوەندی رێز و چاودێری لەگەڵ نەوەی یەكەم بۆ دروست بێت، ئەم دەستپێشخەریەش بە دانپێدانان بەو راستیە دەست پێدەكات كە سەردەمی ئایدۆلۆژیا كۆتایی هات و ئێستا سەردەمی پۆست ئایدۆلۆژیایە. لەمەش گرنگتر كە ئەویش پێویستە بە دەستپێشخەری نەوەی یەكەم بۆ نەوەی دووەم دەست پێبكات، دووبارە پێناسەكردنەوەی لاو یان گەنجە بە تێگەیشتنی ئەم سەردەمە، ئەمەش واتە گرنگە نەوەی یەكەم بزانێت كە چیدیكە بە پێوانەی گەنجایەتی نەوەی یەكەم، لاو یان گەنجی نەوەی دووەم هەڵناسەنگێنرێت، هۆكاری ئەمەش زۆر ئاسانە، ئەگەر لە گەنجایەتی نەوەی یەكەمدا تەنها رەگەزی نێر ئەو توانایەی هەبووبێت چەك بكاتە شانی و گیانی خۆی فیدا بكات و قوربانی بدات، ئەوا چەكی دەستی گەنج و لاوی ئەمڕۆ كە كۆمپیتەر و ئایپادە هەردوو رەگەزی نێر و مێیە بەكاری دەهێنن، لەم سەردەمەدا كچان باشتر لەكوڕان دەتوان چەكی كۆمپیتەر و ئایپاد بەكار بهێنن، بۆیە چیدیكە ناكرێت بە چاوێكی نێرسالاری سەیری لاوان یان گەنجان بكرێت و تەنها رەگەزی نێر بە لاو یان گەنج لە قەڵەم بدرێت.
ئەگەر لێرەوە بگەڕێینەوە بۆ ناو هەندێك وردەكاری و ئەو پرسیارە لە خۆمان بكەین، ئایا مەبەست لە قۆناخی پۆست ئایدۆلۆژیا چییە؟ ئایا چیدیكە ئایدۆلۆژیای چەپ و راست و ئیسلامی سیاسیی بایەخیان نەماوە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێین نەخێر، مەبەست لە قۆناخی پۆست ئایدۆلۆژیا ئەوەیە:
1. گرفتی نەوەی یەكەم لەگەڵ نەوەی دووەم تەنها گرفتی ئایدۆلۆژیایەكی دیاریكرا و نییە، واتە زۆر راشكاوانە ئەم گرفتە تەنها گرفتی پارتی و یەكێتی نییە و حزبەكانی دیكە گرفتی تێنەگەیشتنیان لەگەڵ نەوەی دووەم نەبێت، بەڵكو ئەم گرفتە دەكەوێتە سەرووی هەموو ئایدۆلۆژییەكان و دەبێت لەسەرووی هەموو ئایدۆلۆژییەكانەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت. هەروەها پێناسەی لاو یان گەنج، تەنها گرفتی یەك ئایدۆلۆژیا نییە، بەڵكو جیاوازی نێوان تێڕوانینی دوو نەوەیە، زۆر راشكاوانە ئەوانەی لە نەوەی یەكەم دان بەوەدا دەنێن، ئێستا كۆمپیوتەر و ئایپاد چەكی ئەم سەردەمەیە و رەگەزی مێ باشتر لە رەگەزی نێر توانای بەكارهێنانی هەیە.
2. ئێستا كەلتور و ئایین زۆر زیاتر لە ئایدۆلۆژیا كاریگەری هەیە بۆ دابەشكردن و پێكەوە گرێدانەوەی كۆمەڵگە، بێگومان مەبەستیش لە كەلتور لایەنە جوانەكانی كەلتور و نەریتی كوردەواری، مەبەستیشمان لە ئایین ئەو تێگەیشتنەیە كە كورد خۆی چۆن لەو ئایینە تێگەیشتووە، نەك تێگەیشتنێكی هاوردەی بەسەردا بسەپێنرێت، لەم كاتەدا ئایین وەك ئایدۆلۆژیا كاریگەری نابێت، هەر بۆ نموونە ماوەیەك لەمەوپێش هەولێر زۆر بەگەورەیی یادی مەولودی پێغەمبەر (د.خ) كردەوە، ئەم یادەشی وەك رێزێكی كوردانە بۆ پێغەمبەر(د.خ) بەڕێوەبرد، لەبەرامبەردا هەندێك حزبی ئیسلامی بەو جۆرە بەرامبەر ئەم هەستە پاكەی كورد جوڵانەوە بەوەی ئەمە داهێنراوە(بدعەیە) و ئیسلام رێگەی پێنادات، هەر بۆیە خەڵك بایەخی بەو بۆچوونە نەدا و هەندێك لە زانایانی ئایینی وەك بۆچوونێكی دژ بە كەلتوری كورد بۆ ئایین لە قەڵەمیاندا، لەبەرامبەردا بۆچوونە راستەكە نەك هەر كوردستان، بەڵكو هەموو جیهانی ئیسلامی كۆكردەوە.
كەواتە ئەم نموونانە پێمان دەڵێن، لەوانەیە لاوێكی ئەم سەردەمە هەست بەشكانەوە بكات، كاتێك لاپتۆپێك یان ئایپادێكی بەدەستەوەیە و بەوە تانەی لێدەدەن كە گەنجانی نەوەی یەكەم چەكیان لەشان بووە، لەوانەیە گەنجێكی كورد كە دەچێتە مزگەوت بۆ نوێژكردن هەست بە شكانەوە بكات كاتێك یەكێك لە ئەندامانی حزبە ئیسلامیەكان پێی بڵێت پێویستە شێوازی نوێژكردنی خۆت بگۆڕیت و پانتۆل یان شەرواڵەكەت كورت بێت یان دەست بەوجۆرە مەگرە و بەو جۆرە بیگرە، لەمەش خراپتر یان فێری ئەوەی بكات لاپتۆپ و ئایپادەكەی فڕی بدات و بگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئەمەویەكان.
لەبەرامبەر ئەمەدا گرنگە نەوەی یەكەم بە جیاوازی حزب و بیروبۆچوون و ئایدۆلۆژیایی جیاوازەوە كاتێك سەیری ئەم جیهانە گۆڕاوە دەكات، گرنگە ئەو پرسیارە لەخۆی بكات: ئایا لەبەرامبەر ئەم جیهانە تازەیە پێویستە كراوە بین یان داخراو بین؟ ناوەڕۆكی ئەم پرسیارە ئەوە لەخۆی دەگرێت ئایا لەگەڵ نەوەی دووەم كراوە بین یان داخراو بین؟ لەبەر ئەوەی نەوەی دووەم بەكردەیی هاووڵاتی ئەم جیهانە گۆڕاوو تازەیەن.
ئامادەكردنی لاوان بۆ جیهانێكی تازە
خەسەڵەتی سەرەكی ئەمڕۆی جیهان بریتییە لەو گۆڕانكارییە گەورە و خێرا و بەردەوامانەی روودەدەن و تەكنەلۆژیا گۆڕانكاری لە فۆرمی جیاوازدا دێنێت و لەبەر ئەوەی كاراكتەری سەرەكی نێو ئەم گۆڕانكارییانە لاوانی جیهانن، ئەوا تەكنەلۆژیا جیاوازی لەنێوان نەوەكاندا دروست دەكات، هەر بۆیە ئەم حاڵەتە بۆتە هۆكاری ئەوەی پێویستە حكومەت، كۆمپانیا، تەنانەت تاكەكەسیش بڕیاربدات خۆی لەگەڵ ئەم ژینگەیە بگونجێنێت، خۆ گونجاندن بەو مانایەی كە دەبێت بزانرێت تەكنەلۆژیا جیهانی پێكەوە كۆكردۆتەوە و لێكی نزیككردۆتەوە، بۆیە بەهۆی بڵاوی سۆشیال میدیای وەك فەیسبووك و تویتەر هەموو تاكێك ئاگادارە چی لەم جیهانە روودەدات و دەزانن جیاوازی ئاستی ژیان چەندە، بۆیە خواستەكان زۆر بە خێرایی هەڵدەكشێن، لەم بەخێرایی هەڵكشانە فریای ئەوە ناكەوین بەرنامەی بۆ دابنرێت و خەڵك ئەو بەرنامەیە جێبەجێ بكات، بۆیە گرنگە گوێ بگرین و هەوڵبدەین ئەوەی جێبەجێ دەكرێت جێبەجێی بكەین، لەبەر ئەوەی تەحدی سەرەكی لەم جیهانە گۆڕاوە ئەوەنییە كە بەرنامە دابنرێت بۆ ئەوەی چیمان پێویستە، بەڵكو تەحدی سەرەكی ئەوەیە كە بڕیار بدرێت چی جێبەجێكرێت.
لایەنێكی دیكەی گرنگ بۆ ئەوەی حكومەت و دامەزراوەكانی كەرتی تایبەت لە ئاستی ئەم گۆڕانكارییە گەورە و خێرا و بەردەوامە كراوە بن، دەبێت هەوڵبدرێت ئەقڵی لاوەكان كە هاووڵاتی جیهانی تازەی ئەنتەرنێتن بێنە ناو كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت و تەكنیكی نوێ لە هەڵسوڕانی كاری حكومڕانی پیادە بكەن بۆ ئەوەی لەنێوان دەوڵەت و بازاڕدا هاوسەنگی دروست بێت، ئاستی خزمەتگوزارییەكان بەرزتر بێتەوە.
لایەنێكی دیكە كەپێویستە رەچاو بكرێت ئەوەیە كە دەبێت بزانرێت هێز لەسەدەی بیست و یەك واتە مەعریفە، بۆیە بۆ بونیادی ئەم هێزە پێویستە ئاستی خوێندن بگەیەنرێتە ئاستی خوێندنی كوالێتی بەرز، هەنگاو هەڵگرتن بۆ ئەم ئامانجە پێمان دەڵێت خوێندنی كوالیتی بەرز و پەروەردەكردنی لاوان بەم خوێندنە كوالێتیە بەرزە ئایندەیە نەك تەنها بۆ وڵاتانی جیهانی باشور، بەڵكو ئایندەشە بۆ وڵاتانی جیهانی باكور واتە وڵاتانی پێشكەوتووی پیشەسازی، ئەم لایەنە بەرەو لایەكی دیكەی گرنگمان دەبات ئەویش ئەوەیە لەم جیهانە گۆڕاوەدا هەرگیز ناتوانرێت دادپەروەری بەدیبهێنرێت بە تایبەتی دادپەروەری كۆمەڵایەتی، هەتا نەتوانین فرسەتی یەكسان بۆ لاوەكانمان دروست بكەین، بۆیە كاتێك لاوەكان پەروەردە دەكەین فرسەتی باشیان لەبەردەمدا دەكەینەوە و ئەم فرسەتەش بەردەوامی لە خوڵقاندنی فرسەتی دیكە دروست دەكات، بۆیە پەروەردەكردنی لاوان ئەو وانەیەمان فێردەكات بەتەنها دەستپێكردنی پرۆسەی پەرەپێدان گرنگ نییە، بەڵكو گرنگە پرۆسەی پەرەپێدان، پەرەپێدانێكی بەردەوام بێت.