((بەپێی تیۆرەكەی داروین، ئەوانەی دەمێننەوە ئەو جۆرانە نین كە زیاتر بیردەكەنەوە، هەروەها بەهێزەكانیش نین، بەڵكو ئەو جۆرەی توانای مانەوەی هەیە ئەو جۆرەیە كە توانای ئەوەی هەیە زۆر بە باشی لەگەڵ ئەو ژینگە گۆڕاوە خۆی بگونجێنێت كە خۆی تێدا دەبینێتەوە، ئێمەش ئێستا بە تەئكید گونجاوین لەگەڵ ئەنتەرنێت و تەكنۆلۆژیا و لەراستیدا خەریكە دەبێتە بەشێكی جیانەبووەوە لە هەموو شتێكی ژیانی رۆژانەمان، هەروەها بەچەندین رێگای جۆراوجۆر پەنا دەبەین بۆ ئەنتەرنێت، كە 24 سەعات، شەو رۆژ كاردەكات و هەر حەوت رۆژی حەفەتەش بەردەوامە، لەئێستا مەزندە دەكرێت نزیكەی 2.5 ملیار بەشداربووی ئەنتەرێت هەیە كە نزیكەی 50% یان تەمەنیان لە خوار 25 ساڵەوەیە، هەروەها كۆمەڵێك كاراكتەری دیكەش زۆر بە باشی خۆیان لەگەڵ ئەم ژینگەیە گونجاندووە ئەوانیش بریتین لە: تاوانباران، سیخوڕان، مێردمنداڵی چالاك. رۆژانەش لەسەردێڕی میدیاكان بڵاودەبێتەوە، بەوەی حسابی بانكیمان رووبەڕووی دزین بۆتەوە، خاوەنداریەتی فیكری رۆشنبیران بە شێوەیەكی نایاسایی كۆپیكراوە و دزراوە، ژێرخانی ژیاری و ئابووریمان هێرشی كراوەتە سەر و لەوانەیە لەهەر ساتێكدا لەكار بكەوێت، ئەم نامانە دەگەنە گوێكانمان كە نایبستین، سیاسەتمەدار و خاوەنی كۆمپانیاكان زۆر باسی ئەم ژینگە شڵەژاوە دەكەن، بەڵام كەمن ئەوانەی كە خۆیان لەگەڵ ئەم ژینگە شڵەژاوییەی سایبەر سكویریتی گونجاندبێ، یان بەرپرسیاریەتی چارەسەركردنی سایبەر سكویریتی بخەنە سەرشانی خۆیان، زۆر كەمن)).
میلیسیا هاتەوەی
بەڕێوەبەری كاری هاوبەشی ئاژانسەكانی سایبەر
لە ئاژانسی هەواڵگری لەئیدارەی (بوش)دا


هەتا ساڵی 2008 ئەمریكا پێی وانەبوو شەڕی ئەلكترۆنی (cyber warfare) دەتوانێت ئاشتی و ئاسایشی جیهان بخاتە مەترسییەوە، بەڵام كاتێك لە ساڵی 2008 لە رێگەی فلاش میمۆرییەكەوە ڤایرۆسێك خرایە یەكێك لە كۆمپیوتەرەكانی فەرماندەی سەربازی ئەمریكا لەبنكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ولیام لین جێگری پێشووی وەزیری بەرگریی ئەمریكا لە ئاداری 2010 وتارێكی بڵاو كردۆتەوە بەناونیشانی (بەرگری كردن بە شێوازێكی نوێ - Defending a New Domain)،لەم وتارەدا بە وردی باسی ناردنی ئەو ڤایرۆسە دەكات كە لەساڵی 2008 خرایە ناو كۆمپیوتەری یەكێك لە بنكە سەربازییەكانی ئەمریكا لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كە ئەو بەو جۆرە ئاماژە بە ناردنی ئەو ڤایرۆسە دەكات، بەوەی دەزگایەكی هەواڵگری بیانی دوژمنی ئەمریكا ئەم كارەی كردووە، بەڵام نازانرێت ئەو دەزگا هەواڵگرییە كام دەوڵەتە، ئەمەش مانای ئەوەیە مەترسی یەكەم لەم شەڕە ئەلكترۆنیە ئەوەیە:
1. تۆڕە پێكەوە گرێدراوەكانی كۆمپیوتەر ئەو ڤایرۆسە نابینین كە بە ئازادی بەهەموو تۆڕەكاندا بڵاو دەبێتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو چەكەی بەكاردەهێنرێت نابینرێت.
2. لەم شەڕەدا ئەم چەكە(واتە ڤایرۆسەكە) بە بەرچاوی خۆتەوە پردێك لەنێوان تەواوی كۆمپیوتەرەكانی نێو تۆڕەكە و سێرڤەری ئەو كۆمپیوتەرە دروست دەكات كە لەژێر دەسەڵاتی دەستێكی دەرەكیدایە و بە بەرچاوی خۆتەوە هەموو نهێنیەكانت دەباتە دەرەوە و هیچ دەسەڵاتێكیشت نییە.
با لێرەوە سەیری ئەو ڤایرۆسە بكەین كە لەساڵی 2008 بەرێگای فلاش میمۆریەكی زۆر بچووك خرایە ناو یەكێك لە كۆمپیوتەرەكانی بنكەیەكی سەربازی پێنتاگۆن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بزانین چ كارەساتێكی دروست كردووە و چەند وڵاتی گرتۆتەوە:
1. تۆڕی كۆمپیوتەرەكانی هەموو بنكە سەربازییەكانی ئەمریكا راستەوخۆ لینكی لەگەڵ تۆڕی كۆمپیوتەرەكانی ناوەندی پێنتاگۆن هەیە.
2. كۆمپیوتەرەكانی ناوەندی پێنتاگۆن راستەوخۆ لینكیان لەگەڵ كۆمپیوتەری وەزارەتی بەرگری ئەو وڵاتانە هەیە كە خۆیان بە هاوپەیمانی ئەمریكا دەزانن.
سەبارەت بەم رووداوە پرۆفیسۆر میلیسیا هاتەوەی بەڕێوەبەری كاری هاوبەشی ئەلكترۆنی (cyber) لەدەزگای ناوەندی هەواڵگری لە ئیدارەی جۆرج بوش و بەڕێوەبەری كاری ئاسایشی سایبەر لە ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی لە دیراسەتێكدا بە ناونیشانی(سەركردایەتی و بەرپرسیاریەتی بۆ ئاسایشی ئەلكترۆنی) ئاماژە بەوە دەكات دوای تێپەڕبوونی 5 ساڵ بەسەر ئەو كارەساتە كە ناویان لێناوە پرۆسەی گوللەی یانكی- Operation Buckshot Yankee) تێپەڕیوە، بەڵام هەتا ئێستاش وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا (پێنتاگۆن) بە وردی نەیتوانیوە قەبارەی ئەو زیانە رابگەیەنێت كە لەو پرۆسەیە پێیگەیشتووە، بۆیە وەك پرۆفیسۆر میلیسای هاتەوەی باسی دەكات، بەمەزندە زیانەكان بەم جۆرە بوون:
1. لەرووی هونەرییەوە ئەم ڤایرۆسە بووە هۆكاری ئەوەی كاری تۆڕەكانی كۆمپیوتەر ئەنتەرنێت زۆر زۆر خاو ببنەوە، هەندێك لە كۆمپیوتەرەكان هەر نەیاندەتوانی كار بكەن.
2. لەرووی بونیادی هەیكەلەی تۆڕە ئەلكترۆنیەكانەوە، ئەندازیارانی سایبەر وای دەبینین كە دەبێت سەرلەبەر هەموو تۆڕەكان دروستبكرێنەوە.
3. وەزارەتی بەرگری سیستمی بەرگری ئاگاداركردنەوەی خێرا (alert anomalous)ی بۆ هەموو كۆمپیوتەرەكانی نێو ئەو تۆڕە دابنێت كە تێكڕای كۆمپیوتەرەكان بەیەكەوە گرێدەداتەوە، بۆ ئەوەی ئەم سیستمی ئاگاداركردنەوە خێرایە توخمی ناشاز ئاشكرا بكات و رێگە نەدات دیكۆمێنتەكانی نێو كۆمپیوتەرەكان بدزرێت یان ونبكرێن.
چۆن ئۆپەراسیۆنی باكشوت یانكی روویدا؟
ولیام لین جێگری پێشووی وەزیری بەرگری ئەمریكا لە وتارەكەیدا دەڵێت، ئۆپەراسیۆنی باكشوت یانكی یەكەم هەوڵی چوونە ناو تۆڕی ئەنتەرنێت و كۆمپیوتەرەكانی وەزارەتی بەرگری نەبووە، بەڵكو لەماوەی 10 ساڵی رابردووی پێش ئەم ئۆپەراسیۆنە رۆژانە بەسەدان هەزار هەوڵ هەبووە بۆ ئەوەی بێنە ناو ئەم تۆڕەوە و بەسەدان هەزار ڤایرۆس نێردراوە، بەڵام هەموو ئەو هەوڵانە پوچەڵكراونەوە و هەموو ڤایرۆسەكان سڕاونەتەوە، بۆیە ئۆپەراسیۆنی باكشوت یانكی تەنها هەوڵێكی سەركەوتوو نەبوو بۆ هاتنە ناو تۆڕەكانی كۆمپیوتەر و ئەنتەرنێتی پێنتاگۆن، بەڵكو دروستكردنی پردێكی دیجیتالی بوو لەنێوان تێكڕای كۆمپیوتەرەكان و سێرڤەری دوژمنەكانی ئەمریكا كە توانیان بە هەزارەها دیكۆمێنت و فایل لەناو تۆڕی كۆمپیوتەرەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی بدزن، كە لەناو ئەم فایل و دیكۆمینتانە چەندین پلانی سەربازی و پلانی چاودێریی بەرگری تێدابوو.
كەواتە ئەم كارەساتە خاڵی وەرچەرخانە لە ستراتیژیەتی سیاسەتی بەرگریی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی بە تایبەتی و ستراتیژیەتی پاراستنی ئاشتی و ئاسایشی جیهان بەگشتی. بۆیە لەدوای ئەو كارەساتەوە بێجگە لەوەی پێنتاگۆن فەرماندەی فەرماندەیی بەرگری ئەلكترۆنی (cyberdefence)ی تازەكردۆتەوە و لەمەش گرنگتر لەمیانەی كاری هاوبەشی وەزارەتی بەرگری و وەزارەتی ئاسایشی ناوخۆ، ئاسایشی ئەلكترۆنی تێكەڵی ستراتیژیەتی ئاسایشی ئەمریكا كراوە، لەگەڵ دەوڵەتە هاوپەیمانەكانیشیدا ئەم هەوڵە زیاتر فراوانكراوە و بۆتە ئاسایشی ئەلكترۆنی نێودەوڵەتی و دروستبوونی سیاسەتی ئەلكترۆنی (cyberpolitics) بۆ داڕشتنی پەیوەندی نێودەوڵەتی ئەلكترۆنی (cyber international relation)، هەموو ئەم هەوڵانەش لە پێناوی ئەوەن بۆ ئەوەی ئەمریكا بزانێت ئایا دوای پرۆسەی باكشوت یانكی چیدیكە بۆ كاری بەرگری متمانە بە ئەنتەرنێت و كۆمپیوتەر دەكرێت یان نە؟ سەبارەت بەوەڵامی ئەم پرسیارە دیڤید ئیگناتۆس ستوونووسی بە ناوبانگی واشنتۆن پۆست لە تازەترین وتاریدا بەناونیشانی (سنورری فەزای ئەلكترۆنی) كە رۆژی پێنج شەمەی رابردوو رۆژنامەی شەرق ئەلئەوسەت بڵاوی كردۆتەوە، ئاماژە بەوە دەكات ئێستا ئەوەندە سنور و بەربەست بۆ ئازادیی ئەنتەرنێت دانراوە كە چیدیكە ئەنتەرنێت ئازاد نەبێت، لەمبارە ئیگناتۆس ئاماژەی بە قسەی یەكێك لە پسپۆرانی سایبەری ئەمریكی كردووە كە گوتوویەتی: (لەوانەیە ئێمە دوا نەوەبین بە ئازادی ئەنتەرنێت بەكاربهێنین، ئەمەش بەهۆی ئەو بەربەستە تازانە و سیاسەتی خۆپارێزی كە مەزندە دەكرێت لەسەر تۆڕە جاڵجالۆكیەكەی ئەنتەرنێت فەرز بكرێت.
چەكێكی نەبینراو.. دوژمنێكی نەناسراو
ئۆلریچ بیك گەورە بیرمەندی سیسۆلۆژی ئەڵمانیا و جیهان لە كتێبەكەیدا (كۆمەڵگەی مەترسیدار: بەرەو مۆدیرنتێكی تازە- Risk Society: Towards a New Modernity)، باسی ئەوە دەكات گلۆبالیزەیشن و پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیا راستە پەیوەندیكردنیان ئاسان كردووە و سنورەكانیان كردۆتەوە، بەڵام لە هەمان كاتدا مەترسیشیان لەسەر كۆمەڵگە دروستكردووە و بە ئاسانی نەخۆشی ئایدز و شێتیی مانگا دێتە كۆمەڵگاكانمانەوە، بۆ ئەنتەرنێت و كۆمپیوتەریش راستە پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیای ئەلكترۆنی بۆتە هۆكاری ئەوەی بەشێكی زۆری كارەكانی رۆژانەمان و بەڕێوەبردنی دامودەزگای حكومڕانی رێك و پێكتر و ئاسانتر بێت، بەڵام لە هەمان كاتدا هەموو كارەكانی رۆژانەمان و بەڕێوەبردنی دامودەزگای حكومڕانی و سیاسەتی ئابووری و بانكەكانی خستۆتە مەترسییەوە، لەمەش گرنگتر مافی خاوەنداریەتی فیكری خستۆتە مەترسییەوە كە سەرچاوەیەكی گرنگی ژیانی دەستەبژێری رۆشنبیر و نووسەران و هونەرمەندان و رۆژنامەنووسانە لە جیهاندا.
كەواتە لەم راستەدا دەكرێت پێشكەوتنی تەكنەلۆژیای ئەلكترۆنی وەك دۆزینەوەی باروت و هێزی ناوكی سەیر بكەین، لەبەر ئەوەی راستە باروت بووە هۆكاری ئەوەی دروستكردنی رێگاو بان لە شوێنە سەختەكان ئاسان بێت، بەڵام هەر باروتیش بوو بە سەدان ملیۆن كەسی لەم جیهانە لەناو بردووە و بەسەدان ژینۆساید و كۆمەڵكوژی دروستكردووە، بە هەمان شێوە راستە دۆزینەوەی وزەی ناوەكی بۆ بەكارهێنانی ئاشتیانە سوودەكانی هێجگار زۆرە و گەورەترین سەرچاوەی وزەیە بۆ دروستكردنی كارەبا و پێداویستیەكانی ژیان، بەڵام هەر هێزی ناوەكی بوو كارەساتی هێرۆشیما و ناكازاكی دروستكرد، لەلایەكی دیكە راستە پێشكەوتنی زانست بوو مۆدێرنەتی بەرهەمهێنا، بەڵام هەر پێشكەوتنی زانستیش بوو وەك بەشێكی زۆری بیرمەندانی قوتابخانەی فیكری فەرەنسی باسی دەكەن كۆتایی بەو مۆدێرنە هێناوە و قۆناخی پۆست مۆدێرنەیان راگەیاند، راستە پێشكەوتنی زانست مرۆڤی لە كۆیلایەتی رزگار كرد و بەرەو دیموكراتی هەنگاوی پێ هەڵگرت، بەڵام هەر پێشكەوتنی زانستیش بوو كە مرۆڤی كردە كۆیلەی تەكنۆلۆژیا و ئازادی لێ زەوت كرد، لەمەش گرنگتر بەرهەمی پێشكەوتنی زانست كۆپی كردنی مرۆڤە، خۆ ئەگەر لەسەر ئاستی جیهان ئەم پێشكەوتنە قەدەغە نەكرایە، ئەوا بۆ هەتا هەتایە ئازادی مرۆڤ كۆتایی دەهات و مێژوو بەشێوەیەكی تراژیدی كۆتایی پێدەهات، نەك بەو شێوەیەی هیگل و فرانسیس فۆكۆیاما باسیان كردووە، كۆتایی مێژوو واتە گەیشتن بە ئازادی.
سەبارەت بەم لایەنە جۆزیف نای یاریدەدەری پێشووی وەزیری ئەمریكا و ئوستادی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكانی زانكۆی هارڤارد، لە پەنێڵكدا لە ئامۆژگای چاتام هاوسی پادشایەتی لە بەریتانیا، زۆر راشكاوانە باس لەمەترسیی بڵاوبوونەوەی ئەو هێزە دەكات كە ئەنتەرنێت دەیداتە كارەكتەرە جیاوازە غەیرە دەوڵەتیەكان و جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە بە ناردنی تەنها یەك ڤایرۆس بۆ تۆڕی كۆمپیوتەر و ئەنتەرنێتی كارەبای لەندەن، هەموو لەندەن تاریك دەبێت، ئەم كارە دەشێت یەك كەس كردبێتی، یان گروپێك یان دەوڵەتێك، بەڵام كە شوێنی دوژمنەكەت و ناسنامەی دوژمنەكەت نەناسی پرسیار ئەوەیە ئایا رۆكێتی بالیستی لەكوێ دەگرێت، لەلایەكی دیكە كە تۆ ئەو ڤایرۆسە وەك چەكێك نەبینێت كە هێرش دەكاتە سەرت چۆن رێگەی لێدەگریت، ولیام لین گوتەنی بە بەرچاوی خۆتەوە هەموو شتەكانت دەبات و هیچ شتێكیشت بۆ ناكرێت.
هەرێمی كوردستان و
خۆگونجان لەگەڵ ئەم ژینگە گۆڕاوەدا
ئەگەر گریمانەی ئەوە بكەین هەرێمی كوردستان قەوارەیەكی بچووكە و، وەك دەوڵەتە گەورەكانی جیهان نییە بەرێگەی سایبەر شەڕی ئەلكترۆنی لەگەڵ بكرێت و وای دابنێن هەرێمی كوردستان ئەم مەترسیەی لەسەر نییە، كە زۆریش لەسەریەتی، تەنها باسی ئەو ئومێدەی هەر تاكێكی كوردستان بكەین كە ئومێد دەخوازێت حكومەتی هەرێمی كوردستان، وەك حكومەتێكی ئەلكترۆنی (E-Government) بونیادبنرێتەوە و كارەكانی بە كۆمپیوتەر و ئەنتەرنێت هەڵبسوڕێت و رێكبخرێت، كە ئێستاش تاڕادەیەكی بەرچاو بەوجۆرەیە، بەڵام هێشتا نەگەیشتووینە ئەو ئاستەی بڵێین حكومەتی هەرێمی كوردستان حكومەتێكی ئەلكترۆنیە، بەڵام ئاراستەی رۆشتنمان بەو ئاڕاستەیەیە كە بەوجۆرە حكومڕانی بكەین، كە ئەمەش یەكێكە لەو ئومێدانەی بەتەواوەتی پێی بگەین، لەم راستەوە ئەگەر مەترسی ئاسایشی ئەلكترۆنی لەبەرچاو بگرین، ئەوا ژێرخانی ژیاری كوردستان لەهەموو بوارەكانی ئاو و كارەبا و وزە و بانك و وازەرەتەكان دەكەونە ناو ئەم ژینگە گۆڕاوە پڕ مەترسییە، ئەوەشی زیاتر ئەم پرسە لەسەر ئاسایشی نیشتمانی هەرێمی كوردستان دەكاتە مەترسی، ئەوەیە كە دروستكردنی قەوارەیەكی دیموكراتی بۆ هەرێمی كوردستان خۆی لەخۆیدا بۆ ناحەزانی كوردستان هەڕەشەیە، بۆیە ئەگەر لەلایەنی هێز وەك هێزێكی جیهانی هێزێكی بچووك بین و جێگەی مەترسی نەبین، ئەوا لەلایەنی سیاسیی و لەسەر ئاستی ئیقلیمی و ناوچەكە، ئەم قەوارە دیموكراتی و نیشتمانییەی كوردستان وەك مەترسییەك سەیر دەكرێت و هەموو كات هەوڵی ئەوە هەیە كە بەرێگەی شەڕی ئەلكترۆنی پرۆسەی پەرەپێدان پەكی بخرێت. ئەگەر لەمبارەوە تەنها ئاماژە بە میدیا بكەین، لەبەر ئەوەی هەتا ساڵانێك پێش ئێستا كوردستان تەنها مەترسی شەڕی ئەلكترۆنی تەنها لەسەر كەناڵەكانی راگەیاندن هەبوو، ئێستاش دەوڵەتانێك هەن بەردەوام لەهەوڵی ئەوەدان ماڵپەڕەكانی كوردستان بەگشتی و ماڵپەڕەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان هاك بكەن و پەكی بخەن، كەواتە ئەمە پێمان دەڵێت ئێمە تەنها لە رێگەی راگەیاندن و وشەوە تێكەڵی ئەنتەرنێت بووین، رووبەڕووی شەڕی ئەلكترۆنی و مەترسییەكانی بووینەوە، پرسیار ئەوەیە ئەگەر دامودەزگاكانی حكومڕانیمان و بانكەكانمان و تێكڕای كەرتی تایبەت بینەوە چ زیانێك دەكەین؟ بێگومان ئاشكرایە ئەو زیانەی لەم بوارە بەر ئابووریی كوردستان دەكەوێت، لەگەڵ ئەو زیانەی لە بواری ماڵپەرەكانی راگەیاندن بەرمان كەوتوون، هێندە گەورەیە بەراورد ناكرێت، دەتوانین بڵێین لەشەڕی ئەلكترۆنی بواری میدیای ئەلكترۆنیدا زیانێكی ئەوتۆمان لێنەكەوتووە، بەڵام لەبواری دامودەزگاكانی حكومڕانی بە تایبەتی كە ئێستا هەرێمی كوردستان لە قۆناخی بونیادنانەوە و پەرەپێداندایە و هەنگاو بۆ پەرەپێدانی بەردەوام هەڵدەگرێت، لەوانەیە ئەگەر ئەم مەترسییە بەجددی وەرنەگرین، ناحەزانی كوردستان هەموو ئامانجیان ئەوە بێت، ئەم پرۆسەیە رابگرن یان پەكی بخەن، بۆ ئەم كارەشیان لەوانەیە نەتوانن بە شێوازی نەریتی كۆنی سەربازی ئەم كارە بكەن، بەڵكو پەنا بۆ ئەوە دەبەن كە بەرێگەی هێرشی ئەلكترۆنی ئەم شەڕەمان لەگەڵ بكەن، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا دەكرێت دەستبەرداری حكومەتی ئەلكترۆنی بین، لەبەر ئەوەی هەست بە مەترسیەكانی دەكەین؟ بێگومان نەك هەر ئێمە بەڵكو هەموو جیهان ناتوانێت دەستبەرداری ئەم پێشكەوتنە گەورەیە بێت و لە ئەنتەرنێت و كۆمپیوتەر دووربكەوێتەوە، بەڵكو ئەوەی گرنگە ئەوەیە كە دەبێت لەگەڵ ئەم ژینگە گۆڕاوە بەردەوامە بە باشی خۆمان بگونجێنین و هەوڵبدەین ئاسایشی ئەلكترۆنی وەك بەشێك لە ئاسایشی نیشتمانی سەیر بكەین و وەبەرهێنانی مرۆیی لەم بوارە بكەین و لاوەكانمان بە زانستی ئەم تەكنۆلۆژیا گرنگە پەروەردە بكەین بۆ ئەوەی سوپایەكی بەهێزمان لەم بوارەدا هەبێت و بتوانن پارێزگاریی لە دامودەزگاكانی حكومەت و كۆی دامەزراوەكانی حكومڕانی بكەن.