ئەوە ئێمەی هاونیشتمانی كوردستان نین لەروانگەی سۆز و خۆشەویستیەوە سەرۆك بارزانی وەك سەرۆك كۆماری دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان سەیر دەكەین، بەڵكو ئەوە پەنێڵەكانی كۆڕبەندی داڤۆسە، بارزانی وەك سەرۆكێكی گەورە هاوشانی یاریزانە گەورەكانی ناو سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بانگێهێشت دەكات و لەسەر ئایندەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆچوونەكانی وەردەگرێت، ئەوە ئێمەی هاونیشتمانی كوردستان نین كە دەڵێین دەوڵەتەكەی بارزانی بەشێوەیەكی سەربەخۆ مامەڵە لەگەڵ هاوكێشە ئاڵۆز و گۆڕاوەكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكات و لەروانگەی بەرژەوەندی باڵای گەلی كوردستانەوە هاوكێشە سیاسییەكان دەخوێنێتەوە، بەڵكو ئەوە پرسیاری كۆڕبەندی داڤۆسە كە پرسیار لەسەرۆكی دەوڵەتی كوردستان دەكەن، ئێوە وەك قەوارەیەكی سیاسی بچووك چۆن توانیووتانە هەڵوێستان لە توركیا و ئیران و عێراق جیاواز بێت و چۆن نەكەوتوونە ژێر گوشاری ئەو دەوڵەتانە بە تایبەتی عێراق و ئێران كە لەسەر مەسەلەی سوریا هەڵوێستیان لە كوردستان جیاوازە؟ ئەوە پەرلەمانتارانی كوردستان نین پێمان بڵێن بارزانی پێی گووتین دەوڵەتی كوردستان لەدەرەوەی ئەگەرەكان سەیر ناكرێت، بەڵكو ئەوە خاتوو ئانا گۆمیزی پەرلەمانتاری ئەوروپا و ئەندامی شاندی عێراق و ئامادەبووی كۆڕەكەی بارزانی لە برۆكسل، راستەوخۆ بە گوڵان رادەگەیەنێت: (بارزانی ویستی روونی بكاتەوە كە نابێت سەربەخۆبوونی كوردستان لە دەرەوەی ئەگەرەكان بێت، بەڵام ئەوە تەنها بە رێگای ئاشتیانە دێتەدی، ئەوەش بە مانای ئەنجامدانی گفتوگۆ دێت لەگەڵ هەموو لایەنەكانی ناوچەكە. روونە ئەوەش رێگایەكە بۆ ئەوەی ئەوروپیەكان گرنگی هەرێمی كوردستان لەبەرچاو بگرن، بارزانی ئەوەی پیشان داین كە هەموو بژاردەكان كراوەن)).







نەخشەی سایكس بیكۆ



رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كردۆتە زۆنی تیرۆریستان

ریچارد هاس سەرۆكی پێشووی ستافی پلاندانانی سیاسەت لە وەزارەتی دەرەوە لە ئیدارەی دووەمی بیل كلینتۆن، رۆژی هەینی رابردوو بۆ پەنێڵێكی كۆڕبەندی داڤۆس بانگهێشت كرابوو، لە وتەیەكدا سەبارەت بە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بەرامبەر سوریا راشكاوانە دانی بەراستیەكی گرنگدا داناو گووتی ئەمریكا هەوڵی زۆری داوە بۆ ئەوەی بتوانێت كاریگەری لەسەر رەوشی سوریا هەبێت، بەڵام هەوڵەكانی بێ بەرهەم بووە، ئەم قسەیەی ریچارد هاس مانایەكی قووڵی هەیە كە تیایدا راشكاوانە ئەوە بەرجەستەدەكاتەوە كە ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا چیدیكە ناتوانێت وەك پێشان بایەخ بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بدات و هاس ئەم راستیەی لە دوایین كتێبی خۆیدا كە لە كۆتایی 2013 بە ناونیشانی (سیاسەتی دەرەوە لەناوخۆەوە دەست پێدەكات) ئاماژەی پێكردووە و جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا تەنها بریتی نییە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەتا هەموو تواناكان بۆ ئەو ناوچەیە تەرخان بكرێت، بەڵكو پێویستە لەناو سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكادا هاوسەنگیەك هەبێت و بایەخ بە ناوچەكانی دیكەی جیهان بدرێت و ئەمەش بەوجۆرە بێت كە كاریگەری راستەوخۆی لەسەر سیاسەتی ناوخۆی وڵات نەبێت. كەواتە ریچارد هاس ئەوەی پێ گووتین ئەگەر ئەمریكا زیاتریش بایەخ بە كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بدات، هەوڵەكانی بەرهەمی نابێت، سەبارەت بەم لایەنە پرسیاری ئەوە دێتە ئاراوە بۆچی هەوڵەكانی ئەمریكا بەرهەمی نابێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارەمان لە موحازەرەیەكی دیپلۆماتكاری گەورەی ئەمریكی دینس رۆس دەست دەكەوێت كە لە ئیدارەی رۆناڵد ریگن و جۆرج بوش دەبلیوو، ئیدارەی كلینتۆن و جۆرج بوشی كوڕ، یاریدەرەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بووە بۆ سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دینس رۆس لەو موحازەرەیەدا كە لە 19ی ئابی 2013 بە ناونیشانی (دیپلۆماتیەت و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست) لەزانكۆی شیكاگۆ پێشكەشی كردووە، جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كاتێك باسی دیپلۆماتیەت دەكەین، گرنگە ئەو ناوچەیە بناسین كە ئەو دیپلۆماتیەتەی بۆ دادەڕێژین، هەروەها گرنگە ئامانجەكانی خۆمان لەو دیپلۆماتیە دیاری بكەین، بۆیە ئێستا كە باسی دیپلۆماتیەت دەكەین بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرنگە نەخشەی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەبەرچاوی خۆمان وێنا بكەین، بزانین ئایا ئەم نەخشەیە بەرهەمی چیە؟ بێگومان ئەم نەخشەیە بەرهەمی رێككەوتنی سایكس – بیكۆیە بۆ دابەشكردنی ئەو ناوچەیە لەنێوان فەرەنسا و بەریتانیا، ئەم نەخشەیە بۆ ئەوە نییە دەوڵەتی سەربەخۆی بۆ نەتەوەكانی ئەو ناوچەیە دروست بكرێت، بەڵكو ئەو نەخشەیە دەسكەوتی شەڕەو دابەشكراوە و هیچ حساب بۆ جیاوازی ئەتنی و ئاینی و مەزهەبی نەكراوە، هەربۆیە كاتێك دەمانەوێت دیپلۆماتیەتێك بۆ ئەو ناوچەیە دابڕێژین هەست دەكەین ئەو دیپلۆماتیەتە بەرهەمی نابێت یان كار ناكات وەك ئەوەی ئێمە دەمانەوێت، كەواتە كێشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بنەڕەتدا ئەوەیە كە نەخشەی دەوڵەتانی ئەو ناوچەیە سەقەتە، هەربۆیە دینس رۆس بۆ ئامادەبووانی زانكۆی شیكاگۆ ئاماژە بە فیلمی (لورنسی عەرەب) دەكات و دەڵێت ئومێد دەخوازم ئەو فیلمەتان بینیبێت، لەبەر ئەوەی توماس لورانس كە بۆ راستكردنەوەی نەخشەی سایكس –بیكۆ، نەخشەیەكی دیكەی دروست كرد و تایبەتمەندی نەتەوەیی و ئایینی لە بەرچاو گرتبوو، ئەم نەخشەیە لە ساڵی 1919 پێشكەشی پەیماننامەی ئاشتی كرا لە فەرەنسا، ئەوكات ئەو نەخشەیە پەسەند نەكرا، بەپێی ئەو نەخشەیە بەشێك لە توركیا و ئێران و عێراقی ئێستا دەبووە دەوڵەتی كوردستان، بەشە شیعەكەی عێراق و كوەیت و بەحرەین دەبووە دەوڵەتێكی شیعە، بەشە سوننیەكەی عێراق لەگەڵ عەرەبستانی سعودی دەبووە دەوڵەتێكی عەرەبی سوننە .











رۆس لە درێژەی موحازەرەكەیدا كە چەند مانگێك لەمەوپێش پێشكەشی كردووە، ئاماژە بۆ ئەوە دەكات لە ساڵی 2008 و لەو كاتەی ئەمریكا سەرقاڵی ئەوەبوو هێزی زیاتر رەوانەی عێراق بكات، ئیدارەی جۆرج بۆشی كوڕ، پرسیاری ئەوەیان لێكردووە، ئایا لەم بارودۆخە دەكرێت سوود لە نەخشەكەی لۆرانسی عەرەب وەربگرین؟ ئەو دەڵێت بۆ ئەو كات پێم وتن، بۆ (2008) دەستكاری كردنی نەخشەی سایكس بیكۆ كێشەی زیاتر دروست دەكات، بەڵام ئەگەر ئێستا پرسیارم لێ بكەن (مەبەستی 19ی ئابی 2013ـەیە) ئەوا دەڵێم بۆ 2013 لۆژیكێكی زۆری تێدایە لەبەر ئەوەی دەوڵەتێك بە ناوی سوریا نامێنێت كە وەك سوریای ئێستا بێت، عێراق بەو شێوەیە بونیادنانرێتەوە كە ئێمە ئومێدی بۆ دەخوازین .(دەقی ئەم موحازەرەیە لە كتێبی دووەمی گوڵان لە مانگی مارت بڵاودەكرێتەوە).







ئەگەر لە بۆچوونەكانی (ریچارد هاس و دینس رۆس)ـەوە سەیری سیاسەتی دەرەوەی ئێستای ئەمریكا بەرامبەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەین، هەست دەكەین ئەگەر بۆ ئەمریكا كە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ناوچەی نفوز و بەرژەوەندییەكانی خۆی دەزانێت، هەموو هەوڵە دیپلۆماتیەكانی بێ بەرهەم بێت، ئەوا بۆ چوار ئەندامە هەمیشەیەكەی دیكەی ئە نجوومەنی ئاسایش و یەكێتی ئەوروپاش هەموو هەوڵەكان بێ بەرهەم دەبن و لەمەش خراپتر ئەوەیە هەر هەوڵێك بدرێت زیاتر ناوچەكە رووبەڕووی ئاڵۆزی دەبێتەوە، باشتر زەمینە دەڕەخسێت بۆ ئەوەی ببێتە زۆنێكی گەورە بۆ تیرۆریستان و ئاشتی و ئاسایشی جیهان بخاتە مەترسیەوە، هەروەك چۆن ئێستا لە ئەنبارەوە هەتا سوریا و لوبنان و یەمەن و میسری هەتا ئسیوبیای گرتۆتەوە، لەم راستەوە مەسەلەكە لەوە گەورەترە نەخشە سەقەتەكەی سایكس - بیكۆ، وەك كێشەیەكی تایبەت بە نەتەوەیەك یان دەوڵەتێك سەیر بكرێت، بەڵكو ئەم نەخشە سەقەتە تەواوی ئەو بیركردنەوانەی پێچەوانە كردۆتەوە كە چەند ساڵێك پێش ئێستا باسی (رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە) دەكرا و تیایدا ئاماژە بەوە ئەكرا بەوەی دەكرێت یەكێتیەكی هاوشێوەی یەكێتی ئەوروپا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروست بێت و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ببێتە هێزێكی گەورەی ئابووری لە جیهاندا، ئەوكات دەوڵەتان هەقی خۆیان بوو پێ لەسەر ئەوە دابگرن دەستكاری ئەو نەخشە سەقەتە نەكرێت، بەڵام ئێستا و دوای ئەوەی خەریكە بە تەواوەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێتە زۆنێكی گەورە بۆ تیرۆریستان لە ژێر سەرپەرشتی رێكخراوی ئەلقاعیدە و هەر دەوڵەتێك بەناوی خۆیەوە لقێكی ئەلقاعیدەی تێدا دروست دەكرێت، ئەمە مانای ئەوەیە چیتر جیهان ناتوانێت لەگەڵ ئەم نەخشە سەقەتە مامەڵەی دیپلۆماتیانە بكات.



هەرێمی كوردستان



وێستگەی یەكەم بۆ هەڵوەشانەوەی سایكس بیكۆ

لە ناوەڕاستی ساڵی 2010 گوڵان لەبەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستانی پرسی: یەكێك لە ئومێدە گەورەكانی تۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان و بڕیاردانی مافی چارەنووسە، ئایا بارودۆخی نێودەوڵەتی بۆ ئەم جێبەجێكردنە گونجاوە؟ لەوەڵامدا سەرۆكی كوردستان پێی وتین من ئیمانم بەم مافی چارەنووس هەیە و نەتەوەی كورد هیچی لە نەتەوەكانی عەرەب و فارس و تورك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كەمتر نییە، بۆیە پشتیوان بەخوا ئەو رۆژە دێت كە نەتەوەی كورد ئەو مافەی خۆی پیادە بكات و بڕیاری چارەنووس بدات، بەڵام ئەمە دەبێت بە ئاشتی و دیالۆگ بێت نەك بەشەڕ و توندوتیژی.

كەواتە بیركردنەوەی بەڕێز مسعود بارزانی بۆ هەڵوەشانەوەی سایكس بیكۆ، تەنها بیركردنەوەیەك نەبووە كە زۆر لەمێژە نەوە دوای نەوە خەونی پێوە دەبینین، بەڵكو بیركردنەوەی بارزانی بۆ هەڵوەشانەوەی ئەم نەخشە سەقەتە، بیركردنەوە بووە لە میكانیزمێك بۆ چۆنیەتی پراكتیزەكردنی ئەم بیركردنەوەیە، هەنگاوی یەكەمیشی بۆ هەڵوەشانەوەی نەخشەی سایكس بیكۆ، ئەو بڕیارە مێژووییە نیشتمانییە بوو كە لە كۆتایی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو بۆ هەڵكردنی ئاڵای كوردستان بە شێوەیەكی فەرمی دەریكرد و پاشان پەرلەمانی كوردستان ئەو رۆژەی بە یاسا بەڕۆژی هەڵكردنی ئاڵای كوردستانی كردە فەرمی و ئێستا هەموو ساڵ هاونیشتمانیانی كوردستان لە دەرەوە و ناوەوە وەك رۆژێكی نیشتمانی ئەم رۆژە یاد دەكەنەوە.







سەبارەت بەوەی ئایا ئەم هەنگاوە دەكرێت بە هەنگاوی یەكەم بۆ هەڵوەشانەوەی نەخشەی سایكس بیكۆ لە قەڵەم بدرێت؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە گرنگە بزانین دوژمنانی كورد چۆن سەیری ئەم هەنگاوە دەكەن، نەك ئێمە لەروانگەی سۆزەوە وەڵامی بدەینەوە، لەمەش گرنگتر لەسەر قسەی ئەو ناحەز و دوژمنانە هەڵوەستە بكەین كە وەك پسپۆری سیاسەت و لەسەر بنەمای زانستی سیاسەت دژی ئەم بڕیارە رادەوەستنەوە، لێرەدا گرنگە ئاماژە بە ئەكادیمیستیەكی بەكرێگیراوی یەكێك لە دەوڵەتانی دراوسێ بكەین كە تۆژەرە لەسەر پرسی كورد لە ئامۆژگای ئەمریكان ئەنتەر پرایس كە ناوی مایكل رۆبنە، ئەم ئەكادیمستە بەكرێگیراوە كە حكومەتی ئەمریكا لەسەر پرسی كورد و ناوچەكە پێشتر زۆر جار راوێژی پێكردووە و بانگهێشتی كۆنگرێس كراوە بۆ ئەوەی گوێ لە بۆچوونەكانی بگیرێت، لەساڵی 2007 و لەبەردەم كونگرێس ئەمە لەسەر سەرۆك مسعود بارزانی دەڵێت و دەپرسێت: (ئایا ئێوە ئەوە دەزانن مسعود بارزانی ئێستا ئاڵای كۆماری كوردستانی لە هەرێمی كوردستان بەفەرمی هەڵكردووە؟ ئایا دەزانن ئەو ئاڵایە هێمایە بۆ هەموو كوردستان و كوردی هەر چوار پارچە ئەو ئاڵایە بە هێمای نەتەوەیی خۆیان دەزانن؟ ئایا دەزانن ئێستا لە راگەیاندنەكانی هەرێمەكەی بارزانیدا بە كوردستانی عێراق دەوترێت باشوری كوردستان، ئەمەش مانای ئەوەیە بەشێكی توركیا باكوری كوردستانە و بەشێكی ئیرانیش رۆژهەڵاتی كوردستانە و بەشێكی سوریا رۆژئاوای كوردستانە، ئەمەش مانای ئەوەیە نەخشەی هەموو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگۆڕێت؟ ئایا دەزانن ئێستا لە چاپخانەكانی كوردستان نەخشەی كوردستانی گەورە چاپ دەكرێت و بە ئاشكرا دەفرۆشرێت؟)، ئەم ئەكادیمیستە بەكرێگیراوە لەناو راگەیاندنی كوردستان نەناسراو نییە، لەبەر ئەوەی دوای ئەوەی بۆی دەركەوت گۆڕانكارییەكانی جیهان رێگە لەم بیركردنەوەی بەڕێز مسعود بارزانی ناگرن و دەوڵەتی كوردستان هەر دروست دەبێت، بۆیە لەساڵی 2008ـەوە كەوتۆتە شێوازێكی دیكەی دژایەتی پرۆژە نەتەوەییەكەی سەرۆك بارزانی و وتارەكانی لەبری ئەوەی بۆ كۆنگرێس بەرز بكاتەوە، ئاراستەی شەقامی كوردی دەكات و خۆی تێكەڵاوی سیاسەتی ناوخۆیی كوردستان كردووە و هەندێك لە راگەیاندكارەكانی كوردستانیش كە بە حساب خۆیان بە ئۆپۆزسیۆن دەزانن و بەردەوام خزمەتێكی بەلاش پێشكەشی ئەم بەكرێگیراوە دەكەن و نەك هەر وتارەكانی وەردەگێڕنە سەر زمانی كوردی بۆ راگەیاندنە لۆكاڵەكانی كوردستان، بەڵكو بۆی دەكەن بەكوردی ئەویش لە ویبسایتی ئامۆژگاكەی بە كوردی بڵاوی دەكاتەوە، تەنها ئەو وتارانەشی كراون بەكوردی كە دژی پرۆسە نەتەوەییەكەی سەرۆك بارزانی نووسراون.

هێنانەوەی ئەم نموونەیە لەدوولاوە سوودی هەیە، یەكەمیان ئەوەیە كە مایكل رۆبن زۆر بەجوانی و لەرووی ئەكادیمیەوە بە كۆنگرێسی راگەیاندووە بەوەی بەڕێز مسعود بارزانی هەنگاوی یەكەمی بۆ هەڵوەشانەوەی سایكس بیكۆ دەست پێكردووە، لایەنی دووەمیان ئەوەمان پیشاندەدات چۆن ناحەزان و دوژمنانی نەتەوەكەمان دژ بەم پرۆسە نەتەوەییەی سەرۆك بارزانین و چۆن هەندێك لە حزبە سیاسییەكانیش كە بەحساب خۆیان بە ئۆپۆزسیۆن دەزانن، چۆن بەبێ بیركردنەوە كەوتوونەتە سەنگەری دژ بە پرۆسەی نەتەوەیی نەتەوەكەی خۆیانەوە و بازاڕ گەرمی بۆ پیلانێك دەكەن كە ناحەزان و دوژمنانی نەتەوەكەمان دژی پرۆژەی نەتەوەییمان دایدەڕێژن.







دروستكردنی دەوڵەتێك



نەك بونیادنانەوەی دەوڵەت

پرۆفیسۆر ئەنتۆنی داماتۆ كە ئوستادی یاسای نێودەوڵەتیە لەزانكۆی شیكاگۆ و هەروەها راوێژكاری یاسایی دەوڵەتی كۆسۆڤۆ بووە، لە ئابی 2008 لەو كاتەی حكومەتی عێراق و حكومەتی ئەمریكا باسی خشتەیەكی زەمەنیان دەكرد بۆ كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق، بە ناونیشانی پرسیارێك (ئایا كورد لەبیر دەكەن؟) وتارێكی بڵاوكردەوە و تیایدا روو لە ئیدارەی ئەمریكا دەكات و پێیان دەڵێت، ئایا دەتانەوێت لە عێراق بكشێنەوە و كوردستان نەبێتە دەوڵەت؟ ئایا دەزانن ئەگەر ئەمە بكەن چ كارێكی نائەخلاقی تۆمار دەكەن؟ لەبەر ئەوەی دۆماتۆ پێشبینی ئەوەی كردبوو دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا، عێراق ئارام نابێت و هەڕەشەش لەسەر هەرێمی كوردستان دروست دەبێت، دوای بڵاوبوونەوەی ئەم وتارە وەك گۆڤاری گوڵان پەیوەندیمان پێوەكرد و لێمان پرسی: (ئەوا ئەمریكا ئەم كارە ناكات ئایا خۆمان چی بكەین؟) ئەو لەوەڵامدا پێی گوتین (خۆتان هەوڵبدەن لەرووی یاساییەوە دەوڵەتی خۆتان دروست بكەن، ئەگەر توانیتان ئەمە بكەن، جیهان رێز لە ئیرادەتان دەگرێت و دەبنە خاوەنی سەروەریی).



ئەوانەی بایەخ بەپرسی دەوڵەت دەدەن، ئاگادارن لەوەی دروستكردنی دەوڵەت چەند كارێكی زەحمەتە، ئەمە نەك لەبەر ئەوەی دروستكردنی دامەزراوەی دەوڵەتی قورسە، بەڵكو لەبەر ئەوەی سیاسەتی نێودەوڵەتی دروستكردنی دەوڵەتی تازەی لە هەندێك حاڵەتی تایبەتی نەبێت پێ قبوڵ ناكرێت، لەمەش قورستر ئەوەیە كاتێك دەوڵەتێكی تازە دروست دەكرێت، ئەركێكی قورس دەكەوێتە سەر شانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەتا ئەم دەوڵەتە لەرووی یاساییەوە دەبێتە دەوڵەتێكی تەواو و ئەندام لە نەتەوە یەكگرتووەكان، بۆیە ئەگەر لەم رووەوە سەیری هەندێك لەو دەوڵەتە تازانە بكەین كە لە بناخەوە دروستكراون، ئەوا دەكرێت ئاماژە بە دەوڵەتی (تیموری رۆژهەڵات و كۆسۆڤۆ بكەین)، كە یەكەمیان بەپێی رێككەوتن بووە لەگەڵ پورتوگال و كۆلۆنیالیەكی پرتوگالی بووە لە رۆژهەڵاتی ئاسیا، دوای ئەوەی ماوەی كۆلۆنیالیەكەی تەواو بوو بووە دەوڵەتێكی سەربەخۆ، بەڵام ئەم دەوڵەتەش ماوەیەك لە ژێر چاودێری نەتەوە یەكگرتووەكان بووە، دەوڵەتی كۆسۆڤۆش وەك لای هەموولایەك ئاشكرایە ماوەیەك زۆر لە ژێر چاودێری نەتەوە یەكگرتووەكان بوو هەتا هەڵبژاردن ئەنجامدرا.

كەواتە ئەمە پێمان دەڵێت دروستكردنی دەوڵەت، بونیادنانی دەوڵەت نییە، لەبەر ئەوەی كاتێك دەوڵەت بونیاد دەنرێتەوە، ئەوا لەبنەڕەتدا دەوڵەت بوونی هەیە، بەڵام ئەو دەوڵەتە دەوڵەتی دامەزراوەیی و دیموكراتی نییە، بۆیە مانای بونیادنانی دەوڵەت، واتە بونیادنانەوەی دامەرزاوەكان، بۆیە ئەگەر پرۆسەی بونیادنەوە سەركەتووش نەبێت، ئەوا دەوڵەتەكە هەر دەمێنێت، لەلایەكی دیكەش لەبەر ئەوەی لە سیاسەتی نێودەوڵەتی لەدوای دروستبوونی نەتەوەیەكگرتووەكان لە پاش جەنگی دووەمی جیهانی، دروستكردنی دەوڵەت بە جۆرێك لە تابوو سەیركراوە، ئەوا چەمكی دروستكردنی دەوڵەتیش لە ئەدەبیاتی زانستی سیاسەت چەمكێكی باو نەبووە و تەنها ئەو ئەكادیمیستانەی زانستی سیاسەت بایەخیان پێداوە كە لەپرۆسەی دروستكردنی دەوڵەتدا وەك راوێژكار كاریان پێكراوە، هەر بۆیە پرۆسەی دروستكردنی دەوڵەت هەتا ئێستاش پرۆسەی رووبەڕووبوونەوەی نەتەوەیە لەگەڵ قەدەرێكی تراژیدی، بەمانایەكی دیكە شكست هێنان لە پرۆسەی دروستكردنی دەوڵەتدا، واتە نەتەوەیەك لە داڕشتنی ناسنامەی خۆی شكستی هێناوە و لەجیهاندا بێ ناسنامە دەبێت، سەركەوتنیشی ئیتر ئەوە نەتەوەیەك دەبێتە خاوەنی ناسنامە، هیگل گووتەنی دەوڵەت خوڵقێنەری هێزی نەتەوەیە لەسەر زەوی، هەر نەتەوەیەك دەوڵەتی نەبێت، وەك نەتەوە لەسەر نەخشەی سیاسیی جیهانیش بوونی نییە.







ئەگەر لەم چوارچێوە ئاڵۆزەدا سەیری هەرێمی كوردستان بكەین و بگەڕێینەوە بۆ ئەو ساتەی لە بەهاری 1991 راپەڕینی كرد، ئاشكرایە كوردستان خاكێكی سوتماك بوو، وڵاتێكی پشتگوێ خرابوو، تەنها وڵاتی دوای شەڕ نەبوو، بێجگە لەناوەندی سێ شارە گەورەكەی (سلێمانی و هەولێر و دهۆك) لەدوای ئەو شەقامەی لە سلێمانی پێی دەگوترێت 60 مەتری و لەهەولێر پێی دەگوترا 100 مەتری، ئیدی ئەوە هەمووی ناوچەی قەدەغەكراو بووە، ئەمە بەراشكاوی لە كۆڕەوی نیسانی 1991 بینیمان كە چۆن بە هەزارەها كەس بوونە قوربانی لەبەر ئەوەی هەتا سنور هیچ ئاوەدانیەك نەبووە، ئەمە وایكرد كە جیمس بیكەری وەزیری دەرەوەی ئەوكاتی ئەمریكا خۆی سەردانی ئاوارەكان بكات، ئەمە وایكرد فەرەنسا پێشنیاری ناوچەی دژەفڕین لەرووی مرۆییەوە بكات بۆ ئەوەی كارەساتێكی مرۆڤایەتی روونەدات.



لەسەر ئەم ژێرخانە وێرانە و لەبەرامبەر ئەو كارەساتە گەورەیەی بەسەر كورد هاتبوو، پرسیار ئەوەیە ئایا بەڕێز مسعود بارزانی كە ئەوكات سەرۆكی بەرەی كوردستانی بوو چۆن بیری لە ئایندەی كوردستان دەكردەوە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە وتارەكەی بەڕێزیان دەیداتەوە كە لەشاری كۆیە پێشكەشی جەماوەری راپەڕیووی كردو پێی گووتن: (دەبێت دەسەڵات بگەرێتەوە بۆ گەل و گەل سەرچاوەی دەسەڵات بێت و هەڵبژاردن بكرێت و دەوڵەتی قانوون دابمەزرێنین).







بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە كاتێك بەڕێز مسعود بارزانی ئەم پەیامەی بە گەلی كوردستاندا، ئایا پێشتر ئەزموونێكی لەو شێوەیە لە جیهاندا هەبووە؟ بێگومان مێژووی سیاسەتی هاوچەرخ پێمان دەڵێت دابینكردنی ناوچەی ئارام یان دژە فڕین لەدوای جەنگی دووەمی جیهانیەوە بۆ یەكەمجار بۆ كوردستان دابینكرا، ناوچەی دژە فڕینیش یان ناوچەی ئارام بڕیارێكی سیاسیی سەركردایەتی سیاسیی كورد نەبوو بۆ سەربەخۆیی كوردستان یان بڕیارێكی سیاسیی نێودەوڵەتی نەبوو بۆ ئەوەی دەوڵەتی سەربەخۆ بۆ كورد دروست بكەن، بەڵكو بڕیاری 688ی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی كە ناوچەی ئارامی دروستكرد بڕیارێكی مرۆیی بوو تەنها بۆ ئەوەبوو كە نەتەوەیەك لە كارەساتێكی گەورەی مرۆیی بپارێزێت.

بۆیە ئەگەر لەم راستەوە سەیری بكەین، كاتێك بەڕێز مسعود بارزانی بڕیاریدا لەسەر ئەم ناوچە ئارامە دەوڵەتی قانوون بونیاد بنێ، هیچ ئەزموونێكی جیهانی لەبەر دەست نەبووە بۆ ئەوەی لاسایی بكرێتەوە، هێشتا یەكێتی سۆڤیەت لەبەر یەك هەڵنەوەشابوو (یەكێتی سۆڤیەت لە كۆتایی 1991 لەبەر یەكهەڵوەشا)، هەتا بڵێن كاریگەری دەوڵەتە تازەكانی دوای یەكێتی سۆڤیەتی پێشان بووە، بەڵكو ئەوە بیركردنەوەی مسعود بارزانی بوو كە دەیویست ئەو نەتەوەیەی كارەساتی ژینۆسایدی ئەنفال و كیمیابارانی بەسەردا هاتبوو ببێتە خاوەنی ناسنامەی نیشتمانی خۆی، ئەمەشی لەسەر خاكێكی سوتماكراو دەستی پێكرد، كە هیچ شتێك بوونی نەبووە، تەنانەت ساڵانێكی دوور و درێژ بوو حكومەتی ناوەندی بەغدا كوردستانی عێراقی پشتگوێ خستبوو و هیچ ژیرخانێكی ئابووری لە كوردستاندا بوونی نەبوو، ئەو ژێرخانە كشتوكاڵیەشی لە گوندەكان هەبوو هەمووی كاولكردبوو.

كەواتە یەكەم ئەزموونی دروستكردنی دەوڵەت لەدوای كۆتایی هاتنی شەڕی سارد، ئەزموونی هەرێمی كوردستان لە ژێر سایەی حكومڕانی سەرۆك مسعود بارزانیدا بوو، سەركەوتنی ئەم ئەزموونەش لەو لایەنەدایە كە ئامۆژگایەكی وەك ئامۆژگای واشنتۆن بۆ دیراسەتی رۆژهەڵاتی نزیك ساڵی پار تیمێكی دیاری كردبوو بۆ ئەوەی بێن سەردانی كوردستان بكەن و راپۆرتێك ئامادە بكەن بە ناونیشانی (كوردستان 25 ساڵ دوای ژینۆسایدی ئەنفال)، ئەم راپۆرتە وەك پرۆفیسۆر مایكل نایت لە كاتی سەردانەكەی بۆ كوردستان پێی راگەیاندین، ئامانج لەو راپۆرتە ئەوەیە كە ئەزموونی حكومڕانی كوردستان بكرێتە نموونەیەك و ناوەندە ئەكادیمیەكان وەك ئەزموونێكی سەركەوتوو لە جیهاندا سەیری بكەن و بۆ پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەت لە ناوچەكانی دیكەی جیهان سوودی لێوەربگرن.







چیرۆكی سەركەوتنی حكومڕانی كوردستان



پیشاندانی لۆژیكی بارزانی یە

بەهۆی سەركەوتنی دەوڵەتی سەنگافورا لە پرۆسەی بونیادنانەوە و پرۆسەی پەرەپێداندا، ئێستا لی كوان یو سەرۆكی پێشووی ئەو وڵاتە بچووكە و ژمارەی دانیشتووانی ئێستاش لە 5 ملیۆن كەس تێپەڕ ناكات، وەك ئەو سەرۆكە سەیر دەكرێت كە ئەزموونەكەی هەموو جیهان سوودی لێوەربگرێت، ئێستا لە ناوەندەكانی جیهان ئەو پرسیارەی لێدەكرێت، ئەگەر لی كوان یو سەرۆكی عەرەبستانی سعودیە یان هیندستان یان كۆماری چینی میللی بوایە چۆن حكومڕانی دەكرد، لەمەش گرنگتر لە كتێبی (چیرۆكی سەركەوتنی سەنگافورا، سەنگافورە لە سێیەمەوە بۆ یەكەم)، هلمۆت كۆل راوێژكاری پێشووی ئەڵمانیا و بسماركی دووەم بەو سیفەتەی دووبارە هەردوو ئەڵمانیای یەكگرتەوە، نووسیوویەتی، دەبێت هەموومان چیرۆكی سەركەوتنی سەنگافورا بخوێنینەوە، لەبەر ئەوەی لی كوان یو، وانەیەكی تازەی لە دەوڵەتمەداری فێری جیهان كردووە، ئەم دیاردەیە ئەگەر لە سەدەی بیست تایبەت بێت بە لی كوانی یو، ئەوا لەسەدەی بیست و یەكەم جیهان دەیەوێت گوێی لە بەڕێز مسعود بارزانی بێت بۆ ئەوەی وەڵامیان بداتەوە، ئەمەشی كە دەیڵێین قسەیەك نییە بۆ پیا هەڵدان بێت، بەڵكو ئەمە ئەو واقیعەیە كە سەرۆك بارزانی لەسەردانەكانیدا بۆ وڵاتانی جیهان پرسیاری ئاڕاستە دەكرێت، هەر بۆ نموونە لە سەردانی ساڵی 2010ی بۆ ئەمریكا، مارتن ئەندێك كە بەیەكێك لە دیپلۆماتە گەورەكانی ئەمریكا لە قەڵەم دەدرێت و چەندین ساڵ باڵیۆزی ئەمریكا بووە لە ئیسرائیل و چەندین جاریش یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكابووە، لەو كۆڕەی ئامۆژگای بە ناوبانگی برۆكینگز بۆ بەڕێزی رێكخستبوو، پرسیاری لەبەڕێز مسعود بارزانی كرد و پێی گووت: بەڕێز جەنابی سەرۆك بارزانی ئێوە پەیوەندیەكی هاوسەنگتان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران دروستكردووە، دەكرێت فێرمان بكەیت چۆن ئەو پەیوەندیەت دروست كردووە؟، هەر لەو كۆڕەی برۆكینگز پرۆفیسۆر كینس پۆلاك كاتێك سەرۆك بارزانی بە ئامادەبووان ناساند وتی: (مسعود بارزانی پێشمەرگەیە، زەحمەتە بتوانم وەسفی ئەو پێشمەرگەیە بكەم بۆ خەڵكانێك كە نایناسن، بۆیە دەڵێم مسعود بارزانی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وەك پاریس وایە بۆ فەرەنسا، هەموو رێگەكان دەچنەوە لای ئەو)، لەمەش گرنگتر لەسەر ئاستی یەكێتی ئەوروپا پەرلەمانتاری سكۆتلەندی لە پەرلەمانی ئەوروپا ستۆران ستیفنسۆن چەند جارێك ئەوەی دووپاتكردۆتەوە، جیاوازی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق، تەنها مسعود بارزانیە، ئەمە مانای ئەوەیە ئەگەر مسعود بارزانی سەرۆكی هەڵبژێردراوی عێراق بوایە، ئێستا عێراقیش وەك هەرێمی كوردستان دەبوو، ئەمجارەش لە پەنێڵەكانی كۆڕبەندی ئابووری داڤۆس ئەو پرسیارانەی ئاراستەی سەرۆك بارزانی دەكرا، ئەو پرسیارانە بوو كە چۆن سەرۆك بارزانی دەتوانێت بەرامبەر كێشەیەكی گەورەی وەك سوریا، هەرێمی كوردستان هەڵوێستی بەرامبەر سوریا لە هەڵوێستی حكومەتی عێراق جیاوازە و هەتا ئێستاش هەرێمی كوردستان بەشێكە لە عێراق، لەمەش گرنگتر سەرۆك بارزانی لە كۆڕەكەیدا لەناو پەرلەمانی ئەوروپاش دیسان پەرلەمانتارانی یەكێتی ئەوروپا زۆر بە بایەخەوە پرسیاریان ئاڕاستە دەكرد و، وەك پەرلەمانتارانی ناو كۆڕەكەش بە گوڵانیان راگەیاند ئەوان لە بایەخی ئێستای هەرێمی كوردستان بۆ تەواوی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تێدەگەن.



لە كۆبەندی ئەم باسەدا دەگەینە ئەو دەرەنجامەی راستە ئەو هەرێمەی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، تەنها هەرێمێكی فیدراڵی بچووكە و هێشتا دەوڵەتێكی خاوەن سەروەریی نییە بەو مانایەی كە ئەندام بێت لە نەتەوە یەكگرتووەكان، شكۆ و پێگەی سەرۆك بارزانی ئەم هەرێمەی گەیاندۆتە ئەو ئاستەی كە وەك سەرۆكی دەوڵەت پێشوازی لێ بكرێت و كاتێك قسە دەكات هەموو جیهان بە بایەخەوە گوێی لێ بگرێت.