((لەو بڕوایەدام لە سەدەی بیست و یەك مەعریفە دەبێتە ژێرخانی ئابووری و شێوازی حكومڕانی دیاری دەكات، لەبەر ئەوەی بە شێوەیەكی بەرفراوان مەعریفە بڵاوبۆتەوە، نەك لە نێو وڵاتاندا، بەڵكو لە نێو وڵاتەكەشدا لە نێوان هاووڵاتیانی ئاسایی و سیاسییەكاندا، بە دڵنیاییەوە ئەمە رەنگدانەوەی لەسەر چۆنیەتی حكومڕانی وڵاتەكە دەبێت، واتە خەڵكانێكی زیاتر قسەیان دەبێت لەسەر ئەوەی چۆن حكومڕانی بكرێن، بەڵام ئایا ئەمە چۆن روودەدات، ئێمە نازانین، بەڵام ئایا راپرسیەكی زۆر لەسەر ئەنتەرنێت دەكرێت كە خەڵكی حوكمی تێدابدەن؟ رەنگە ئەمە نەكرێت، بەڵام دڵنیام لەوەی حكومەت چەندین رێگە دەدۆزێتەوە بۆ ئەوەی راوێژ لەگەڵ خەڵكدا بكات و بۆچوونیان وەربگرێت و ئەمەش كاریگەری دەبێت لەسەر ئەو كارەی دەیكەن، كەواتە دیموكراسی گۆڕانكاری زۆری بەسەردا دێت، رەنگە تەنیا پرسی حكومڕانی لە پەرلەمان و هەڵبژاردن و پارتە سیاسییەكان چڕنەبێتەوە و بەرەو راوێژكردن بە هاووڵاتیان و كۆكردنەوەی زانیاری هەنگاو بنرێت. بەڵام هێشتا چەندین ئەگەر هەن كە هێشتا تاقینەكراونەتەوە)).
پرۆفیسۆر میك مۆر بۆ گوڵان

لەدوای رووخانی دیواری بەرلین و پاشتریش هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان، زۆربەی بیرمەندانی جیهان مەزندەیان بەو جۆرە بوو شێوازی حكومڕانی سیستمی لیبرال دیموكراتی سەركەوتنی بەدەست هێنا و ئیدی سیستمی لیبرال دیموكراتی دەبێتە شێوازە پەسەندەكەی حكومڕانی لەسەرانسەری جیهاندا، لە نیوەی دووەمی نەوەدەكان ئەم ئومێدە لەوڵاتانی بەلكان و دەوڵەتە تازەكانی سۆڤیەتی پێشوو جۆرێك لە نائومێدی دروستكرد، لەبەر ئەوەی بە تەنها بە میكانیزمی هەڵبژاردن سیستمی دیموكراتی نەهاتە ئاراوە، راشكاوانەتر لەو وڵاتانەدا كە خاوەنی ژێرخانی دەستوورێكی مەدەنی لیبرالی نەبوون، پرۆسەی هەڵبژاردن بەرەو سیستمی لیبرال دیموكراتی نەخۆشی (illiberal democracy) بردن، بۆ چارەسەری ئەم نەخۆشیەی سیستمی لیبرال دیموكراتی لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، بیر لەوە كرایەوە دەبێت پیادەكردنی دیموكراتی ببێتە هۆكارێك بۆ بەرهەمهێنانی حكومڕانی باش، ئەم حكومڕانی باشەش دەبێت لەسەر بنەمای ئەو ژێرخانە سیاسییە بێت كە سیستمی لیبرال دیموكراتی رۆژئاوای لەسەر بونیاتنراوە، ئەم بۆچوونەش بەتەواوەتی لە بەیاننامەی هەزارەی نەتەوەیەكگرتووەكاندا هاتووە و كراوە بەمەرجێك بۆ دەوڵەتانی بەخشەر و بانكی دراوی نێودەوڵەتی و بانكە جیهانیەكانی دیكە، كە لەسەر بنەمای حكومڕانی باش قەرز بدرێتە دەوڵەتانی تازە پێگەیشتوو یان ئەو دەوڵەتانەی كە لە قۆناخی راگواستنن بەرەو دیموكراتی. كەواتە هەتا دەیەی یەكەمی سەدەی بیست و یەكەم و پێش ئەوەی سیستمی لیبرال دیموكراتی رۆژئاوا دووچاری ئەو قەیرانە ئابوورییە گەورەیە بێتەوە، سیستمی لیبرال دیموكراتی رۆژئاوا وەك پەسەندترین سیستمی حكومڕانی لە جیهاندا سەیر دەكرا.
بەڵام لەدوای دروستبوونی ئەو قەیرانە ئابوورییە گەورەیە و دروستبوونی تێڕوانینی حزبایەتی تەسك لە نێوان هەردوو پارتی كۆماری و دیموكراتی لە ئەمریكا و لەگەڵ دروستبوونی رەتكردنەوەی بڕیارەكانی سەرانی یەكێتی ئەوروپا لە برۆكسل لەناو شەقامی سیاسی نیشتمانی وڵاتانی ئەو یەكێتیە و باڵابوونی دەنگی ناڕەزایی دژی گلۆبالیزەیشن، هەروەها لەسەر ئاستی وڵاتانی وەك توركیا و بەرازیلیش كە لەدەیەی یەكەمی ئەم سەدەیە گەشەیەكی گەورەیان بەخۆوە بینی و ئێستاش لە هەردوو ئەو وڵاتە هەست دەكرێت دەنگی ناڕەزایی هاووڵاتیان بەرز دەبێتەوە، ئەمانە وەك واقیع كۆمەڵێك راستی تازەیان خستەڕوو كە پێویستە هەموو حكومەتەكانی جیهان لەبەر چاوی بگرن و لەسەروو هەمووشیانەوە دەوڵەتانی لیبرال دیموكراتی رۆژئاوا كە لەو مەزندەیە بوون ئەوان سەركەتووترین شێوازی حكومڕانیان پیادە كردووە، كاتی ئەوە هاتووە دان بەو راستیە بنێن كە سیستمی لیبرال دیموكراتی رۆژئاواش دەبێت هاوشانی ئەو گۆڕانكارییە گەورە و خێرایە بێت كە ئەم سەدەیە بەخۆیەوە دەبینێت، دەبێت ئامادەباشبن بۆ ئەوەی بڕیار بدەن هاوشانی ئەو گۆڕانكارییە گەورە و خێرایە گۆڕانكاری بكەن، ئەوجا ئەگەر ئەم گۆڕانكارییە گەورە خێرایە دەوڵەتانی لیبرال دیموكراتی ناچار بكات ئامادەباش بن بۆ گۆڕانكاریی، مانای ئەوەیە ئەمڕۆ نەك تەنها ئاڵوگۆڕی هێز و ئاڵوگۆڕی هێزی ئابووری لە نێوان رۆژئاوا و رۆژهەڵات گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، بەهەمان شێوە ئەم گۆڕانكارییە گەورەیە شێوازی تازەی حكومڕانی دروستكردووە و هەموو شێوازەكانی حكومڕانیش رووبەڕووی هەمان ئەو تەحددیانە دەبنەوە كە لەم قۆناخە مرۆڤایەتی پێیدا تێدەپەڕێت، سەبارەت بەم لایەنە هەردوو پرۆفیسۆر نیكۆلاس بیرگن و ناتان گاریلیس لە كتێبەكەیاندا بە ناونیشانی (حكومەتی زیرەك بۆ سەدەی بیست و یەك: رێگەی ناوەند لە نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوا - Intelligent Governance for the 21st Century: A Middle Way between West and East)، راشكاوانە ئاماژەیان بەوەكردووە، ئەگەر سیستمی لیبرال دیموكراتی رۆژئاوا بەگشتی و ئەمریكا بە تایبەتی بە درێژایی 200 ساڵ وەك باشترین سیستمی حكومڕانی خۆی وێنا كردبێت و هیچ ركابەرێكی نەبووبێت، ئەوا ئەمڕۆ ئەم بۆچوونە لەژێر پرسیاردایە و دیموكراتی لە رۆژئاوا لە تەنگژەدایە و پێویستە دووبارە خۆی بسەلمێنێتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە چیدیكە دەوڵەتانی لیبرال دیموكراتی رۆژئاوا، دەوڵەتی پیشەسازی بێ ركابەر نین و داهاتی تاكەسی ئەو وڵاتانە بەرزترین داهاتی تاكەكەس نین لە جیهاندا، لەمەش گرنگتر ئەوەیە حكومەتەكانی رۆژئاوا ئێستا كەوتوونەتە نێوان جەمسەرگەری حزبە سیاسییەكانەوە.
پرۆفیسۆر نیكۆلاس بیرگن لە كۆڕێكدا سەبارەت بەم كتێبە تازەیەی كە لە ئامۆژگای ئەپسن بۆی رێكخراوە، ئاماژە بەوە دەكات ئەمڕۆ لە جیهاندا كۆمەڵێك تەحددی رووبەڕووی هەموو شێوازەكانی حكومڕانی بوونەتەوە، ئەوانیش بریتین لە تەحددیەكانی (گلۆبالیزەیشن، گۆشەگیری، سۆشیال میدیا، گۆڕانكاری لە شێوازی پەیوەندیكردندا)، ئەم تەحدییە هاوبەشانە بایەخی كەلتوری لە شێوازی حكومڕانی كەمكردۆتەوە، ئەوەی شێوازی حكومڕانی سەركەوتوو دیاری دەكات، ئەو بەرنامە و چوارچێوە سیاسیەیە كە لەگەڵ ئەم تەحددیانە مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت، لەمبارەوە ئاماژە بە نموونەی سیستمی حكومڕانی هەردوو ئەڵمانیای رۆژئاواو ئەڵمانیای رۆژهەڵاتی پێش رووخانی دیواری بەرلین و هەردوو كۆریای باكور و باشووری ئێستا دەكات، بەوەی لەگەڵ ئەوەی هەردوو نەتەوەی كۆریا و ئەڵمانیا خاوەنی یەك كەلتور و یەك زمان بوون، بەڵام دوو شێوازی جیاوازی حكومڕانیان پیادە كردووە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەوەی شێوازی حكومڕانی دیاری دەكات، كەواتە ئەو میكانیزمەی لەهەموو جیهاندا ژیانی هاووڵاتیان بەرەو باشتر دەبات سیاسەتی حكومڕانیە، ئەم سیاسەتی حكومڕانیەش لەبەر ئەوەی لەسەدەی بیست و یەكەم سەدەی گڵۆبالیزەیشنە و چەمكەكان بە ئاسانی لەسەرانسەری جیهانەوە بە ئاسانی دەگوازرێتەوە، ئەوە حكومڕانی زیرەك ئەوەیە كە سوود لەهەموو بیروبۆچوونەكان وەربگرێت و خۆی لە جەمسەرگری و سیاسەتی حزبایەتی تەسك دووربخاتەوە.
بە ئەقڵیەتی سەدەی بیست
حكومڕانی ئەم سەردەمە بەڕێوەناچێت
ئەگەر كۆتایی سەدەی بیستەم لەگەڵ ئەم دەیە و نیوەی سەدەی بیست و یەك بەراورد بكەین، ئەوا ئەو گۆڕانكارییە گەورە و خێرایەی لەماوەی ئەو 14 ساڵە جیهان بەخۆیەوە بینیووە، بەدرێژایی مێژووی مرۆڤایەتی بەخۆیەوە نەبینیووە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر لەماوەی كۆتایی شەڕی دووەمی جیهانی هەتا كۆتایی هاتنی شەڕی سارد گۆڕانكارییەكانی جیهان تارادەیەكی زۆر گۆڕانكاری لەسەرخۆ بووبن، ئەوا لەگەڵ دەسپێكی سەدەی بیست و یەك گۆڕانكارییەكان زۆر خێران و ئەم گۆڕانكارییانەش رۆژ لەدوای رۆژ زیاتر جیهان پێكەوە كۆدەكاتەوە و زیاتر هەموو پارچەكانی جیهان كاریگەری لەسەر یەكتری دروست دەكەن، ئەمەش مانای ئەوەی ژینگەی سیاسەتی حكومڕانی لەسەدەی بیست و یەكەم خۆی بەشێكە لە گۆڕانكاری و پێویستە هەموو پێكهاتەكانی حكومڕانی ئامادەباشی ئەوەی تێدا بێت كە بڕیار بدەن بەڕووی ئەو گۆڕانكارییە بكرێنەوە، بەواتایەكی دیكە ئێستا سیاسەتی حكومڕانی گۆڕانكاری دروست ناكات، بەڵكو سیاسەتی حكومڕانی زیرەك ئەوەیە ئامادەباشی ئەوەی تێدا بێت كە بڕیار بدات بۆ ئەوەی رووبەڕووی ئەو گۆڕانكاریە تازانە ببێتەوە، هۆكاری ئەمەش لەبەر ئەوەیە خواست و داخوازی خەڵك لەهەموو دەوڵەتانی جیهاندا رۆژ لە دوای لە هەڵكشاندایە، ئەم هەڵكشانەش وایكردووە خەڵك داواكاری زیاتر رووبەڕووی حكومەت بكاتەوە، بۆیە لەم حاڵەتەدا ئەگەر سیاسەتی حكومڕانی ئەو ئامادەباشیەی نەبێت بەڕووی ئەم دواكارییانە بكرێتەوە و ئەوا بەهۆی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و گۆڕانكاری لە هۆكاری پەیوەندی كردن و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان، زۆر بە زوویی بڵاو دەبێتەوە، سەبارەت بەم لایەنە تۆنی بلێری سەرۆك وەزیرانی پێشووی بەریتانیا كە ماوەی 18 ساڵ حزبەكەی لە ئۆپۆزسیۆن بووە و سێ جار وەك سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا هەڵبژێردراوەو حزبەكەشی 4جار لەسەر یەك هەڵبژاردنی بردۆتەوە، سەبارەت بەم گۆڕانكارییە لە موحازەرەیەكدا كە لەساڵی 2011 لە سەنتەری لی كوان یو بۆ سیاسەتی گشتی لە سەنگافورا پێشكەشی كردووە، ئاماژە بەوە دەكات كاتێك لەساڵی 1997 چوومە تین داون ستریت تەلەفۆنی مۆبایل لوتكەی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیابوو، بەڵام كە لەساڵی 2007 ئۆفیسی سەرۆك وەزیرانم بەجێهیشت، كوڕەكەم تەمەنی 10 ساڵ بوو ئامێری ئایپادی پێ وتم كە لەناو ئەو ئامێرە دەیان ئەپڵیكەیشن هەیە و ئەو بەمن دەڵێت وەرە ئەم هەواڵە گرنگەت پێ بڵێم، بۆیە ئەم وەرچەرخانە وایكردووە بە رێگەی سۆشیال میدیا خەڵك بزانێت خەڵكی دیكە لەوڵاتانی دیكە چۆن دەژین و ئاستی ژیان لەگەڵ ئاستی گوزەرانی خۆی بەراورد دەكات، ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی:
1. خواستی داواكاری خەڵك بەردەوام هەڵبكشێت. خەڵك داواكاری دەبێت، بەڵام ئەوەی گرنگە حكومەت یان ئەو بەرپرسانەی لە پۆستە گشتیەكانن چۆن بڕیار دەدەن.
2. چەمكی حكومڕانی لەم سەردەمە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، ئەمەش واتە مەزندەی خەڵك بۆ حكومەت و حكومڕانی ئەوەیە، كە پێویستە وەڵامدانەوەی هەبێت، لەمەش گرنگتر مەزندەی خەڵك لە حكومەت بەو جۆرەیە كە پێویستە حكومەت ئەو ئامادەباشیەی تێدا بێت هاوشانی هەڵكشانی خواستەكان بڕوات و سیاسەتی حكومڕانی لە ئاستی ئەو هەڵكشانە خێرایەدا بێت.
بە لەبەر چاوگرتنی ئەم دووخاڵە و لە تێڕوانینی خەڵك بۆ حكومڕانی ئەم سەردەمە، ئەوا ئەگەر حكومەت نەتوانێت هاوشانی هەڵكشانی خواستەكان سیاسەتی خۆی دابڕێژێت و نەتوانێت لەنێو ئەو گۆڕانكارییە گەورەیە بڕیار بدات، ئەوا ئەوە روودەدات كە لە گۆڕانكارییەكانی وڵاتانی عەرەبی بینیمان، تۆنی بلێر سەبارەت بەو گۆڕانكارییانە دەڵێت: ئەوا باشە گۆڕانكاری دروست بووە، بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوەیە چۆن بارودۆخەكە رێكدەخرێتەوە، لەبەر ئەوەی بارودۆخی ئێستای وڵاتانی عەرەبی بۆتە پارچەیەك لە ناسەقامگیری و كۆی پرۆسە سیاسییەكەی ناسەقامگیر كردووە.
راگرتنی هاوسەنگی لەنێوان
كەرتی گشتی و كەرتی تایبەتدا
لایەنێكی دیكە كە ئەم گۆڕانكاریەی لە سیاسەتی حكومڕانی دروستی كردووە ئەوەیە؛ خەڵك دوو تێڕوانینی جیاوازی بۆ كەرتی گشتی و تایبەت هەیە، ئەمەش واتە كەرتی تایبەت بۆ قازانجە و كەرتی گشتی بۆ خزمەتگوزارییە، لەم حاڵەتەدا خەڵك دەخوازێت ئەو خزمەتگوزارییەی كەرتی تایبەت بە پارە و بە ئاست و كوالێتی بەرز پێشكەشی دەكات، لە كەرتی گشتیشدا كە ئەركی پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییە جیاوازییەكی گەورە نەبێت، راشكاوانەتر ئەگەر وڵاتی خۆمان بە نموونە بهێنینەوە ئەوا دەكرێت ئاماژە بەچەند لایەنێكی گرنگ بكەین:
1. ئێستا لە هەرێمی كوردستان و لەبواری پەروەردە دوو جۆر خوێندن هەیە، خوێندنێكیان لەلایەن حكومەت یان كەرتی گشتیەوە بەڕێوە دەچێت و شێوازێكی دیكەش كەرتی تایبەت بەڕێوەی دەبات، ئەگەر بە وردی سەرنج بدەین لە شێوازی بەڕێوەبردنی پرۆسەی خوێندن لەلایەن كەرتی گشتی و كەرتی تایبەتەوە، هەست دەكەین هەردوو كەرتەكە بەشێوەیەكی گشتی هەمان پرۆگرامی خوێندن پیادە دەكەن كە وەزارەتی پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستان پەسەندی كردووە، كەواتە پرۆگرام یەك پرۆگرامە، جیاوازییەكە ئەوەیە ئەو تەكنیكەی لە قوتابخانە و كۆلیژ و زانكۆكانی كەرتی تایبەت بەكاردەهێنرێت لە قوتابخانە و كۆلێژ و زانكۆكانی كەرتی گشتی بەكار ناهێنرێت، هەر بۆ نموونە لە قوتابخانەیەكی كەرتی تایبەت شێوازێك لە تەكنیكی تەكنەلۆژیا بەكاردەهێنرێت كە لەچاو تەكنەلۆژیای كەرتی گشتی زۆر پێشكەوتووترە، هەروەها كاتژمێرەكانی خوێندن لە قوتابخانەكانی كەرتی تایبەت زیاترە لە كاتژمێری خوێندنی كەرتی گشتی، ژمارەی قوتابیانی كڵاسێكی كەرتی تایبەت زۆر كەمترە لە ژمارەی قوتابیانی كڵاسێكی كەرتی گشتی، ئەمەش كاریگەری بەرچاو لەسەر پەروەردەكردن و ئاستی خوێندنی قوتابیان دروست دەكات.
2. هەروەها لە هەرێمی كوردستان ئێستا كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت هەردووكیان خزمەتگوزاری تەندروستی پێشكەش دەكەن، دیسان ئەگەر بە وردی سەیر بكەین هەست دەكەین ئەو جیاوازییەی لە شێوازی بەڕێوەبردنی پەروەردە لەنێوان كەرتی گشتی و تایبەت بوونی هەیە، بەهەمان شێوە لە خزمەتگوزاری تەندروستیش لەنێوان ئەو دوو كەرتە بوونی هەیە.
3. ئەگەر سەیری پاككردنەوەی هەرێمی كوردستان بكەین، كە دیسان كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت هەردووكیان ئەم خزمەتگوزارییە پێشكەش دەكەن، بە تایبەتی ئەگەر بگەڕیێنەوە بۆ چەند ساڵێك لەمەو پێش، هەست دەكەین جیاوازییەكە هێندە گەورەیە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان هەموو ئەم خزمەتگوزارییەی بە كەرتی تایبەت سپاردووە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دەركەوت ئەو تەكنیكەی كە كەرتی تایبەت لە پاككردنەوەی شارەكانی كوردستان بەكاری دەهێنێت، باشترە بگوازرێتەوە بۆ قەزاو ناحیەو گوندەكان و هەروەها بۆ ناوچە گەشتیارییەكانیش.
ئەم چەند خاڵە لە خزمەتگوزاری سەرەكی كە لە هەرێمی كوردستان بوونەتە هاوبەش لەنێوان كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت، لە واقیعدا جیاوازیان هەیە، بۆیە ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان لانی كەم هەوڵنەدات هاوسەنگیەك لە كوالێتی پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان دروست بكات و نزیكی نەكاتەوە لەو خزمەتگوزارییەی كەرتی تایبەت پێشكەشی دەكات و هەروەك خۆی بمێنێتەوە، ئەوا كاتێك قوتایبەك لە قوتابخانەیەكی كەرتی گشتی خۆی لەگەڵ قوتابیەكی قوتابخانەیەكی كەرتی تایبەت بەراورد دەكات، یان كاتێك نەخۆشێك كە دەچێتە نەخۆشخانەیەكی كەرتی گشتی و هەست دەكات چاودێری تەندروستی هاوتای نەخۆشخانەكانی كەرتی تایبەت نییە، یان ئەو تەكنەلۆژیایەی لە نەخۆشخانەكانی كەرتی تایبەت بەكاردەهێنرێت لە نەخۆشخانەكانی كەرتی گشتی بوونی نییە، ئەوا گازندەی لێ بەرز دەبێتەوە و هەست دەكات مافی پێشێلكراوە، بەڵام ئەگەر ئەو پرسیارە بكەین ئایا هۆكاری هەڵكشانی ئەم خواستانە بۆ بەرزتر لە ئاستی ئەو خزمەتگوزاریانەی كەرتی تایبەت پێشكەشی دەكات چییە؟ بێگومان وەڵامەكەی ئەوەیە كە سیاسەتی حكومەت بۆ پەرەپێدان و بایەخدان بە كەرتی تایبەت دروستی كردووە، لەبەرامبەر ئەم وەڵامە پرسیارێكی دیكە دروست دەبێت، ئایا ئەم سیاسەتی حكومڕانیەی كە بایەخ بە پەرەپێدان و كەرتی تایبەت دەدا هەڵەیە؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش ئەوەیە نەخێر هەڵە نییە، بەڵكو لایەنی سلبی كە لەم حاڵەتە دەركەوتووە ئەوەیە هاوسەنگی لەنێوان كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت بوونی نییە، ئەوجا بۆ ئەوەی ئەو هاوسەنگیە دروست بێتەوە، پێویستە حكومەت هەوڵبدات ئەو تەكنیكەی بۆ بەڕێوەبردنی خزمەتگوزارییەكان لە كەرتی تایبەت بەكاردێت، بە هەمان شێوە لە كەرتی گشتیش بەكاربهێنرێت بۆ ئەوەی ئاستی خزمەتگوزارییەكان بەرز بێتەوە، ئەمە بۆ كاری دامەزراوەیی ناوخۆی دامەزراوەكانی حكومەتیش راستە، هەر بۆ نموونە ئەگەر سەیری شێوازی بەڕێوەبردنی كۆمپانیایەك بكەین كە بەچ جۆرە تەكنەلۆژیا و تەكنیكێك هەڵدەسوڕێت، ئەوا بە ئاشكرا دیارە ئەو تەكنەلۆژیاو تەكنیكەی لە هەڵسوڕانی بەڕێوەبردنی كۆمپانیایەك بەكاردەهێنرێت تازەتر و پێشكەوتووترە وەك ئەوەی لە هەڵسوڕانی بەڕێوەبردنی دامەزراوەیەكی حكومەتدا بەكاردەهێنرێت. ئەم جیاوازییە لە تەكنیك و بەكارهێنانی تەكنەلۆژیای تازە، بۆتە هۆكاری ئەوەی كاری دامەزراوەكانی حكومەت رۆتین و بیرۆكراسیەتی زیاتر بێت وەك لەكاری كۆمپانیایەكی كەرتی تایبەت، ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی خەڵك لە پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری كەرتی گشتی بێزار بێت و رووبكاتە خزمەتگوزاری كەرتی تایبەت، لەم حاڵەتەشدا كە هەموو هاووڵاتیەك ناتوانێت پەنا بۆ كەرتی تایبەت بەرێت، ئەوا ئەمە دەبێتە هۆكاری دروستبوونی جیاوازی و خەڵكیش لەسەر ئەم جیاوازییە گازندە و ناڕەزاییان دەبێت، دروستبوونی ئەم حاڵەتە كە بەرهەمی بەرنامەی حكومەتێكە كە دەیەوێت وڵاتەكەی خۆی ئاوەدانبكاتەوە، لە دیدی ئەو خەڵكەی كە رووبەڕووی ئەم لایەنە سلبیە دەبێتەوە بەو شێوە گشتگیرە سەیر ناكرێت كە بایەخدان بە كەرتی تایبەت بۆ ئەوەی ئەركی حكومەت كەمتر بێتەوە بۆ ئەوەی خزمەتگوزاری باشتر پێشكەش بكات، بەڵكو بەوجۆرە سەیر دەكرێت حكومەت ناتوانێ وەڵامی خواستی خەڵك بداتەوە، بۆیە لەم حاڵەتەدا كە حكومەتی هەرێمی كوردستان هەموو هەوڵی بۆ ئەوەیە پەرەپێدانی بەردەوام لەم وڵاتە بكەوێتە سەر شاڕێی خۆی، ئەوا دەبێت لەبەرامبەر ئەم گۆڕانكارییە لە ئاستی ژیان و پێشكەوتن ئامادەباشی ئەوەی هەبێت كە لەگەڵ ئەم گۆڕانكارییە مامەڵە بكات و تەنها بیر لەوە ناكاتەوە حكومەت چی پێباشە بیكات، بەڵكو دەبێت ئامادەبێ گوێ بگرێت هاووڵاتیان چیان دەوێت بۆیان بكات، گوێگرتنیش بەو مانایە نییە هەرچی داواكرا بكرێت، بەڵكو بەو مانایەی گوێ لە هەموو بۆچوونە جیاوازەكان بگیرێت و پاشان چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو داواكاریانە دەكرێت و چۆن بڕیار دەدرێت.
حكومڕانی زیرەك و هەرێمی كوردستان
كابینەی هەشتەم وەك نموونە
بۆ ئێستای هەرێمی كوردستان كە لەپرۆسەی پێكهێنانی كابینەیەكی نوێی حكومەتی هەرێمی كوردستانین، زۆر گرنگە بە هەند وەرگرتنی چەمكی حكومڕانی زیرەك لەبەر چاو بگیرێت، لەبەر ئەوەی خاڵی گەوهەری لە حكومڕانی زیرەكدا ئەوەیە كە حزبە سیاسییەكان دان بەوەدا بنێن كە حكومڕانی زیرەك لەسەرووی ئایدۆلۆژیای حزبیەوە سەیردەكرێت و دەبێت تێكڕای حزبە سیاسییەكان كە ئێستا لە وتووێژدان بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێ ئەو راستیەیان لەبەر چاو بێت كە جەمسەرگیری و پیادەكردنی حزبایەتی تەسك، نەك هەر بۆ وڵاتی ئێمە كارەسات دروست دەكات، بەڵكو ئەم فاكتەرە تەنگژەی بۆ تەواوی سیستمە لیبرال دیموكراتەكانی رۆژئاواش دروستكردووە و بە ئاستێك كاریگەری نەرێنی لەسەر دەوڵەتێكی گەورەی وەك ئەمریكا دروستكردووە كە چیتر نەتوانێت سەركردایەتی جیهان بكات، كاریگەری نەرێنی ئەوتۆی لەسەر فیدراسیۆنی ئەوروپا دروستكردووە كە لەبری ئەوەی ئەم فیدراسیۆنە زیاتر نەتەوەكانی ناو فیدراسیۆنەكە لێك نزیك بكاتەوە، كەچی دووریان دەخاتەوە، خۆ ئەگەر سەیری توركیاش بكەین كە نزكترین دەوڵەتی دیموكراتی دراوسێمانە، ئەوا ئەو كێشانەی روودەدەن لەبەر ئەوە نییە حكومەت ئەدای خراپە، بەڵكو هۆكارەكەی جەمسەرگیری و سیاسەتی حزبایەتی تەسكە، ئەم دیاردەیەشمان بە ئاشكرا لە حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن لە توركیا لە هەمبەر خۆپیشاندانەكانی پاركی جیزی لە ئەستەنبووڵ و هەروەها دروستكردنی دەوڵەت لەناو دەوڵەت لەلایەن لایەنگرانی گولەنیەكان بینی، بۆیە ئەگەر لەسەر ئاستی دەوڵەتانی جیهانی سێهەم توركیا و بەرازیل لەماوەی 10 ساڵی رابردوو گەورەترین سەركەوتنی ئابووری و سیاسییان بەدەستهێنابێت، ئەوا ئەو جەمسەرگیری و سیاسەتەی حزبایەتی تەسك خەریكە ئەوانیش دەخاتە مەترسییەوە.
ئەم خاڵە بەرادەیەك گرنگە لەبەر چاو بگیرێت كە دروستكردنی جەمسەرگیری و پیادەكردنی سیاسەتی حزبایەتی تەسك لەپرۆسەی پێكهێنانی كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بە ئاستێك رووبەڕووی مەترسیمان دەكاتەوە كە هەموو دەسكەوتەكانمان بخاتە مەترسیەوە و لەمەش زیاتر پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەتی كوردستان دوور دەخاتەوە كە بە مانا سیاسییەكەی بوونی كورد لە جیهاندا دەسەلمێنێت.
بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا كاتێك داوا دەكرێت لە سیاسەتی حزبایەتی تەسك و جەمسەرگیری دوور بكەوینەوە و هەوڵبدەین لەم قۆناخە حكومڕانی زیرەك پیادە بكرێت مانای چیە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بە چەند خاڵێك دیاری دەكەین:
* وەك لەسەرەتاوە چەمكی حكومڕانی زیرەكمان ئاماژە پێكرد، حكومڕانی زیرەك واتە چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ گۆڕانكارییە گەورە و خێراكانی سەردەم و چۆنیەتی بڕیار دروستكردن و بڕیاردان لەنێو ئەو گۆڕانكارییەدا، ئەوا ئاشكرایە ئەگەر بۆ هەموو جیهان گۆڕانكارییە گەورە و خێراكان پەیوەندی تەنها بە ئاستی گوزەران و نەهێشتی هەژاری و چاودێری تەندروستیەوە هەبێت، ئەوا بارودۆخی ئێستای كوردستان لەنێو ئەم گۆڕانكارییە گەورە و خێرایەدا پەیوەندی بە ئاییندەی بوونی نەتەوەیەكەوە هەیە.
* لەنێو ئەو گۆڕانكارییە سیاسییەی ئێستا ناوچەكە پێی تێدەپەڕێت، لایەنی كوردستانی وەك یەكێك لەیاریزانەكانی نێو ئەم گەمە سیاسیی و دیپلۆماتیە سەیر بكەین و لەگەڵ یاریزانە دەوڵەتیەكانی دیكە بەراوردی بكەین، ئەوا كوردستان وەك یاریزانێك لەنێو ئەم گەمەیە ئەزموونی دیپلۆماتی دەوڵەتی و بەڕێوەبردنی تەنگژەكانی لەسەر ئاستی دەوڵەتی لە ئەزموونی یاریزانەكانی دیكە كەمترە، هەروەها بەرژەوەندی یاریزانەكانی دیكە لەسەر ئاستی ناوچەیەك و جیهان لەبەرژەوەندی كوردستان زیاترە، بۆیە لەم حاڵەتە دەبێت كابینەی هەشتەم تەنها جەخت لەسەر حكومڕانی باش نەكاتەوە، بەڵكو دەبێت حكومڕانی باش بكاتە بەشێك لەنێو پرۆسەی حكومڕانی زیرەك و لەسەر ئاستی دەوڵەتی بەزیرەكی لە گەمەكە یاری بكات.
* ئەو تەحددیانەی ئێستا رووبەڕووی پرۆسەی سیاسیی هەرێمی كوردستان دەبنەوە هەمەلایەنن، واتە تەنها مەترسی تیرۆر نییە هەتا ببینە هاوپەیمانی شەڕی دژە تیرۆر، تەنیا كێشەی دەوڵەتانی دراوسێ نییە كە سیاسەتی دراوسێیەتی باش لەسەر بنەمای رێز و بەرژەوەندی هاوبەش پیادە بكەین، تەنها كێشەی ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان نییە، تا هەموو تواناكان بۆ ئەو پرسە تەرخان بكەین، هەروەها تەنها كێشەی هەناردەكردنی نەوت و مووچەی پێشمەرگەش نییە هەتا بەدیالۆگ چارەسەری بكەین، هەرێمی كوردستان دەبێت رووبەڕووی هەموو ئەم كێشانە ببێتەوە و چارەسەریان بكات بۆ ئەوەی ژینگەیەكی ئارام دروست بێت خزمەتی هاووڵاتیانی بكات، گەوهەری هەموو ئەم كێشانەش هاوبەشێك پێكەوە گرێیاندەداتەوە، ئەو هاوبەشە تێڕوانینی تەواو جیاوازی لایەنەكانی بەرامبەرمانە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، هەر بۆ نموونە لەسەر پەیوەندیی لەگەڵ دەوڵەتانی دراوسێ بێجگە لەتوركیا كە هەندێك لێكتێگەیشتن دروست بووە، ئەوا لەگەڵ ئەوانی دیكە ئێستاش هەوڵدەرێت لێكتێگەین، لەسەر ئاستی شەڕی دژە تیرۆر و رێگرتن لە تیرۆریستان فاكتەری سەرەكی بۆ پاراستنی كوردستان هێزی پێشمەرگە و هێزەكانی ئاسایش و پۆلیسن، لەم بوارەشدا هەتا ئێستاش هێزی پێشمەرگە وەك بەشێك لە سیستمی بەرگری عێراق حساب نەكراوە، ئەو تەكنەلۆژیاو تەكنیكەی لەبەر دەستی ئاسایشی عێراقە، بە هەمان ئاستی یەكسان لەبەردەستی پۆلیس و ئاسایشی كوردستان نییە، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر وردتر لەسەر ئەم پرسانە هەڵوەستە بكەین، دەبێت بیركردنەوەی حزبە سیاسییەكانی كوردستان بە پلەی یەكەم ئەوە بێت چۆن رووبەڕووی ئەم هەموو تەحددیانە دەبینەوە و چۆن مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت و چۆن بڕیار دەدرێت، ئەمەش پێویستی بە بیركردنەوەی سەرووی ئایدۆلۆژی حزبی و پیادەكردنی حكومڕانی زیرەكەوە هەیە.
كەواتە پرسیار لێرەدا ئەوەیە دەبێت حزبەكان چی بكەن بۆ ئەوەی حكومەتێك پێكبهێنرێت بۆ ئەوەی بتوانێت حكومڕانیەكی زیرەك پیادە بكات؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت كە حزبە سیاسییەكان پێش ئەوەی وەك حزبی سیاسیی سەیری بەرژەوەندی حزبی خۆیان بكەن، دەبێت ئامادەباش بن بۆ ئەوەی لەگەڵ گۆڕانكاری و تەحدییەكان رووبەڕوو ببنەوە و مامەڵە بكەن و هەوڵبدەن پێكەوە بڕیار دروست بكەن و پێكەوە بڕیار بدەن، لەمەش زیاتر دەبێت پابەندنەبن تەنها بە چوارچێوەی ئایدۆلۆژی حزبی خۆیانەوە، بەڵكو دەبێت كۆی ئایدۆلۆژیای جیاوازی حزبەكان سوودی لێوەربگیرێت، پاشان لەسەر بنەمای دروستبوونی بۆچوونێكی هاوبەش سوود لە بۆچوون و ئەزموونی تێكڕای وڵاتانی جیهانی وەربگیرێت بۆ ئەوەی شێوازی رووبەڕووبوونەوە و بڕیاردان لەناو ئەو گۆڕانكاریانە، میكانیزمی باشتر بدۆزرێتەوە و زیرەكانە مامەڵە لەگەڵ ئەو بارودۆخە ناسكە بكرێت، ئەم هەنگاوە لەگەڵ ئەوەی قوربانیدانی بە ئایدۆلۆژیای حزبی و جەمسەرگیری حزبی دەوێت، بەڵام نەتەوەیەك لە قۆناخێكی ناسكدا دەگەیەنێتە قۆناخی سەرفرازی.