لە ساڵی 2002 – 2013 كە پارتی داد و گەشەپێدان حكومڕانی توركیای گرتۆتە دەست، توركیا لە هەموو روویەكەوە گۆڕانكاری بەرچاوی بەدەستهێناوە و ئابووری توركیا هەنگاوی باش چۆتە پێشەوە، هەروەها توركیا وەك هێزێكی هەرێمی كاریگەریشی لەسەر ئاستی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەوڵەتانی ئاسیای ناوەڕاست رۆڵی خۆی گێڕاوە، ئەمە بێجگە لەوەی یەكێكە لە هاوپەیمانە دێرینەكانی پەیمانی باكوری ئەتڵەسی و كاندیدی یەكێتی ئەوروپا.
توركیا لەماوەی 10 ساڵی رابردوودا توانی سیاسەتی سفر كێشە لەگەڵ دراوسێكانی پیادە بكات، بەڵام گۆڕانكارییەكانی وڵاتانی عەرەبی و دروستبوونی جیاوازی لەهەڵوێستی توركیا لە هەمبەر چۆنیەتی سەیركردنی ئەم كێشانە، سیاسەتی سفر كێشە جارێكی دیكە ئەو سەركەوتنەی بەدەست نەهێنا كە حكومەتی داد و گەشەپێدان ئامانجی پێی بوو، هەربۆیە ئەم حاڵەتە جیا لەوەی بووە فاكتەرێك بۆ ئەوەی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیا وەك كارتێكی گوشار دژی حكومەتەكەی ئەردۆگان بەكاری بهێنن، لەهەمانكاتدا جیاوازی لەنێوان گرووپی گولەنیەكان و ئەندامانی پارتی داد و گەشەپێدان دروست كرد، هەر بۆیە ئەو تەنگژە گەورەیەی كە ناوەڕاستی ئەمساڵی 2013ـەوە بە خۆپیشاندانەكانی تەقسیم و پاركی جیزی لە ئەستەنبووڵ دەستیان پێكرد، لە 17ی دیسمبەر بووە ناكۆكی نێوان گرووپی گولەنیەكان و حكومەتی توركیا، بۆیە ئەگەر ئەو تەنگژەی كە لەمانگی حوزەیرانی رابردوو پاركی جیزی روویدا بەو جۆرە سەیركرابێت كە ئەو رووداوە وەك كارتێك لەدژی حكومەتی پارتی داد و گەشەپێدان لەلایەن دەستی دەرەكیەوە پیادەكرابێت و ئۆپۆزسیۆنی توركیا ئەو هەلەیان قۆستبێتەوە، ئەوا ئەمجارەیان كێشەكە هاتۆتە ناو ماڵی پارتی داد و گەشەپێدان و ناو حكومەتی توركیاوە، لەبەر ئەوەی گرووپی گولەنیەكان لەماوەی 10 ساڵی رابردوو پشتیوانیەكی بەهێزی پارتی داد و گەشپێدان بوون و لەناو جومگە سەرەكیەكانی دەسەڵاتی دەوڵەت و حكومەتی توركیا نفوزێكی گەورەیان هەبووە وەك (ناوەندەكانی پۆلیس، دامەزراوەی دادوەری، بزنس و كۆمپانیاكان، هەروەها نفوزێكی گەورەشیان لەنێو راگەیاندنی توركیا هەبووە بە بینراو و بیستراو و نووسراوەوە)، كەواتە تەنگژەی ئەمجارەی توركیا لە چەند روویەكەوە جیاوازی هەیە لەگەڵ خۆپیشاندانەكانی جیزی پارك و دەكرێت بە چەند خاڵێك ئاماژەی پێبكەین:



1. خۆپیشاندانەكانی جیزی پارك بەوجۆرە خۆی وێنا دەكرد بەوەی رەوتێكی سكولاریزم ناڕەزاییە لە هەنگاوەكانی پارتی داد و گەشەپێدان لەبەر ئەوەی دەیەوێت سیمای سكۆلاریزم بسڕیتەوە.
2. خۆپیشاندانەكانی جیزی پارك لە ناوخۆ لەلایەن ئەو حزبانەوە پشتگیری دەكران كە بە حزبی ناسیۆنالیستی توركی ناسرابوون و بەرگریان لە كەلتوری سكۆلاریزمی ئەتاتورك دەكرد، ئەم حزبانە پێشتر توركەكانیان نائومێد كردبوو بۆیە نەیاندەتوانی پشتگیری جەماوەری فراوان بەدەست بهێنن.
3. هۆكاری دەرەكی لە خۆپیشاندانەكانی جیزی پارك راشكاوانەتر و دیارتر دەردەكەوتن، بەتایبەتی كە عەلەوییەكانی توركیا بە رێژەیەكی زۆر لەو خۆپیشاندانانە رۆڵیان هەبوو، ئەمەش وەك دژایەتیەك بۆ سیاسەتی حكومەتی توركیا بەرامبەر رژێمی ئەسەد دەخوێنرایەوە.
ئەگەر لەبەرامبەر ئەم چەند خاڵە سەرەكیە ئەو تەنگژەیەی ئێستا بەراورد بكەین كە رووبەڕووی حكومەتی توركیا بۆتەوە، هەست دەكەین جیاوازییەكی گەورە هەیە دەكرێت بەچەند خاڵێك ئاماژەی پێبكەین:
1. حكومەتی توركیا لەیەكەم كاردانەوەی بەرامبەر ئەم تەنگژەیە بە تەنگژەی (دەوڵەت لەناو دەوڵەت) ئاماژەی پێكرد، ئەمەش مانای ئەوەیە تەنگژەی ئەمجارە لەناو جومگەكانی دامەزراوەكانی حكومەت و دەوڵەتی توركیایە.
2. ئەو دەزگا راگەیاندنانەی ناوخۆی توركیا كە ئەم تەنگژەیە گەورە دەكەنەوە و بازاڕ گەرمی بۆ دەكەن وەك تەنگژەیەك كە حكومەت رووبەرووی بۆتەوە، ئەو دەزگایانەن كە پێشتر پشتگیری سیاسەتی پارتی دادو گەشەپێدانیان دەكرد و ئێستا گرووپی گولەنیەكان نفوزێكی گەورەیان لەنێو ئەو دەزگا راگەیاندنانە هەیە، بۆیە ئەم گەورە كردنەوەیە كاریگەری لەسەر رای گشتی توركیا دروستكردووە.
3. بەهۆی ئەوەی گرووپی گولەنیەكان لە دەسەڵاتی دادوەریدا خاوەنی نفوزێكی گەورەن، ئەمەش كاریگەری لەسەر تێڕوانینی حكومەت بۆ دەسەڵاتی دادوەری دروستكردووە، ئەم تێڕوانە بە گومانەی حكومەت بۆ دەسەڵاتی دادوەری وایكردووە ئەم چۆنیەتی رەفتاركردنی حكومەت لەگەڵ گەندەڵكاران لەلایەن یەكێتی ئەوروپاوە رووبەڕووی رەخنە بێتەوە.
سەبارەت بەم خاڵە پرسیارمان لە رۆژنامەنووسی ناسراوی توركیا جەنگیز چاندار كرد ئەو لەوەڵامی پرسیارەكەی گوڵان سەبارەت بەوەی حكومەتی توركیا بۆچی بەو شێوەیە مامەڵە لەگەڵ پرسی دادوەری بۆ چارەسەری دۆسیی گەندەڵی دەكات؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە جەنگیز چاندار بە گوڵانی راگەیاند:
(ئەم مەسەلەیە دوو لایەنی هەیە. یەكێكیان شەڕی دەسەڵاتە لەنێوان ئەردۆگان و گولەنی-یەكان، بۆ ئەمەش ئەردۆگان وا بیردەكاتەوە ئەگەر ئەم دۆسییە بەوجۆرە مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، ئەوا لە بەرژەوەندی گولەنی-یەكانە و فێڵی لێدەكرێ. ئەویتریان ئەوەیە ئەردۆگان ترسی ئەوەی هەیە ئەم پرسە بكرێتە پرسێكی سیاسیی دژ بە حكومەتەكەی و بەكاربهێنرێت بۆ كەسە نزیكەكانی، ئەمەش مەترسیەكی گەورەیە. لەمەش زیاتر ئەردۆگان لەو قەناعەتەیە دەنگی گرووپی گولەنیەكان رێژەیەكی ئەوتۆ نییە بتوانێت گۆڕانكاری سیاسیی رووبدات، بۆیە لە ئێستادا دەیەوێت بیسەلمێنێت بەبێ پشتیوانی گولەنیەكانیش دەتوانێت سەركەوتن بەدەست بهێنێت، ئایا ئەردۆگان دەتوانێت ئەمە بەسەلمێنێ؟ بیگومان هەڵبژاردنی ئاداری داهاتوو وەڵامی ئەم پرسیارە دەداتەوە).



شەڕی دەسەڵات
پێش دەسپێكردنی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن
یەكێك لە سیما جوانەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی ئەوەیە كۆمەڵگە دەبێتە كۆمەڵگەیەكی كراوە و هیچ شتێكی تێدا پەردەپۆش ناكرێت و ناشاردرێتەوە، لەمەش گرنگتر لە كۆمەڵگەی كراوەدا هیچ شتێك ناكەوێتە سەرووی ئازادی مرۆڤەوە، بۆیە هەنگاوەكانی حكومەت یان دەوڵەت كە بەپێی پرانیسپی یاسای دەستووری تەنها دامەزراوەن كۆنترۆڵی هێز و دەسەڵات بكەن بۆ راگرتنی نیزام سەقامگیری، ئەوا دەوڵەت هەرچۆنێك بێت ئەو هێزە شەرعیەی لەبەردەستیەتی بەكاری بهێنێت بۆ راگرتنی سەقامگیری و پیادەكردنی نیزام، ئەوا بەشێوەیەكی رێژەیی سەیر دەكرێت و ئەو رەفتارانە هەمووی دەكەونە ژێر رەخنەی ئەو حاڵەتانەی بە جۆرێك لە جۆرەكان ئازادی تاكەكان سنووردار دەكات، لەلایەكی دیكە پێكهاتەی رۆشنبیری سیاسیی لە وڵاتدا كاریگەری گەورەی لەسەر ئاستی كرانەوە و داخرانی كۆمەڵگەی دیموكراتیەكان هەیە، هەر بۆیە ئەگەر ستاندەری كۆمەڵگەی كراوە بكرێتە پێوەر بۆ هەڵسەنگاندنی سیستمە دیموكراتیەكان، ئەوا رۆشنبیری سیاسیی كۆمەڵگە پلەبەندی جیاواز لەنێو كۆمەڵگە دیموكراتیەكان دروست دەكات، هۆكاری ئەم پلەبەندییە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو رۆشنبیریە سیاسییەی حزبە سیاسییەكانی ئەو كۆمەڵگەی لەسەری دروست بووە و ئەو رۆشنبیریە بۆتە نەریتی كۆمەڵگە بۆ چۆنیەتی دامەزراندن و رەفتار و مامەڵەی حزبە سیاسییەكان، ئەمەش وەك فرانسیس فۆكۆیاما لە كتێبی (بنەچەی سیستمی سیاسیی – The Origen of Politic Order) ئاماژەی پێكردووە، نەریتی كۆمەڵگە كاریگەری گەورەی لەسەر شێوازی دروست بوونی دامەزراوە سیاسییەكان هەیە، ئەم نەریتە شێوازی پابەندبوون بە دامەزراوەكان دیاری دەكات و ئەمەش مانای ئەوەیە شێوازی پابەند بوون بە دامەزراوەكان دەبێتە شتێكی فیكری نەك ئاكارێك هاووڵاتیان فێربكرێن، ئەم حاڵەتە تارادەیەكی زۆر بۆ هەموو دامەزراوە سیاسییەكان پراكتیزە دەبێت، بە حزبە سیاسییەكانیشەوە كە یەكێكن لە دامەزراوە سیاسییەكان لە كۆمەڵگەی دیموكراتی، لەمەش زیاتر رەنگدانەوەی نەریتی حزبایەتی لە كۆمەڵگەكانی جیهانی سێهەم یان وڵاتانی تازە پێگەیشتوو، لەبەر ئەوەی نەریتێكی دامەزراندنی حزبە لەسەر شێوازی هەیكەلی حزبە كۆمۆنیستیەكان، ئەوا وەك ئیڤان دۆهرتی بەڕێوەبەری پرۆگرامەكانی حزبی سیاسی لە ئامۆژگای (NDI)ی ئەمریكی ئاماژەی پێكردووە، ئەم نەریتە بۆتە هۆكاری ئەوەی حزبی دیموكراتی بەهێز لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو زۆر دەگمەن بوونی هەبێت و، حزبی سیاسیی لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو یان ئەوەیە بەهێزە دیموكراتی نییە، یان ئەوەیە دیموكراتیەو بەهێز نییە، ئەگەر ئەم خستنەرووەی ئیڤان دۆهرتی بە بۆچوونەكەی فۆكۆیاما گرێبدەینەوە، ئەوا دەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە ئەوەی شێوازی حزبە سیاسییەكان و مامەڵەیان لە ژینگەی دیموكراتی دیاری دەكات، ئەو نەریتە سیاسییەی كۆمەڵگەیە نەك فێربوونی رێساكانی دیموكراتی، ئەمەش وایكردووە چەسپاندنی رێساكانی گەمەی دیموكراتی كاتێكی زۆری بووێت، لەبەر ئەوەی بوونی رێساكانی گەمەی دیموكراتی بە نەریتی كۆمەڵگە ماوەیەكی هێجگار زۆری دەوێت.
ئاماژە دان بەم لایەنە بۆ خوێندنەوەی شێوازی حزبە سیاسییەكانی توركیا و چۆنیەتی مامەڵەكردنیان لەگەڵ گەمەی دیموكراتی، دەمانگێڕێتەوە بۆ ئەو نەریتە سیاسییەی كۆمەڵگەی توركیا كە شێوازی حزبە سیاسییەكانی توركیا دیاری دەكات، كە ئەو دوو شێوازەش یەكەمیان نەریتی سیاسی خەلافەتی عوسمانیە كە لە كۆمەڵگەی توركی رەگی داكوتاوە، دووەمیشیان نەریتی سیاسیی سكۆلاریزمی ئەتاتوركە كە ئەویش ماوەی 90 ساڵە لە توركیا پیادە دەكرێت، ئەگەر بەمدیووە سەیری هاوكێشەی سیاسی توركیا بكەین، هەستدەكەین حزبە سیاسییەكانی توركیا لەسەر دوو پاشخانی نەریتی سیاسیی كۆمەڵگەی توركیا دروست بوون، لە ئێستادا هەردوو شێوازی حزبەكان دەیانەوێت لە چوارچێوەی رێسای گەمەی دیموكراتی، نەریتی سیاسی خۆیان بكەنە نەریتی سیاسیی سەرەكی كۆمەڵگەی توركی، كەواتە ئەمە پێمان دەڵێت شەڕی هەڵبژاردن لە توركیا لە ئێستا شەڕی ململانێی نێوان دوو نەریتی سیاسیە، بۆیە كاتێك تەنگژەیەكی لەمجۆرە دێتە پێشەوە خودی تەنگژەكە دەبێتە كەرەستەیەك بۆ شەڕی نێوان ئەو دوو نەریتە سیاسیە جیاوازە، لایەنی یەكەمیان كە ئێستا پارتی داد و گەشەپێدانە لەهەوڵی ئەوەدایە ئەم كێشەیە بەسەركەوتوویی تێپەڕێنێت بۆ ئەوەی لە هەڵبژاردنی داهاتووش بباتەوە، لایەنی دووهەم كە حزبەكانی جەهەپە و مەهەپەن، دەیانەوێت ئەم كێشەیە زیاتر قوڵبكەنەوە بۆ ئەوەی داد و گەشەپێدان لەدەسەڵات دووربخەنەوە، بۆیە بۆ گەیشتن بەم مەبەستە ئەوان (جەهەپەو مەهەپە) ئامادەن هاوپەیمانی لەگەڵ هەموو لایەك بكەن بۆ ئەوەی ئەم كارەیان بۆ مەیسەر بێت، ئێستاش كە گرووپی گولەنیەكان وەك جەنگیز چاندار ئاماژەی پێدەكات دەنگێكی هێندە زۆرنین كە بتوانن گۆڕانكاری سیاسی دروست بكەن، ئەوا ئەگەری هاوپەیمانی ئەوانە لەگەڵ پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن دەبێتە جێگەی نیگەرانی و مەترسی بۆ سەر ئایندەی پارتی داد و گەشەپێدان، سەبارەت بەم ئەگەرە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر لینۆر مارتین ئوستادی زانستی سیاسەت و تۆژەری باڵا لە زانكۆی هارڤارد كرد، بەوەی ئایا تاچەند ئەم بارودۆخە گرووپی گولەنیەكان و پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن لێك نزیك دەكاتەوە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارە خاتوو لینۆر مارتین بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو: (دەبێت ئەو راستیەمان لەبەرچاو بێت كە ئەردۆغان بۆ ماوەی زیاتر لە دە ساڵە لە دەسەڵاتدایە، شتێكی نائاسایی نییە كاتێك حكومەت بۆ ئەو ماوە دوورودرێژە لە دەسەڵاتدا بێت دووچاری كێشەی جددی ببێتەوە كە پەیوەستبن بە گەندەڵیەوە. لە راستیدا، ئەوە یەكێك بوو لە هۆكارە سەرەكیەكانی دۆڕانی پارتە هاوپەیمانەكانی دەسەڵات لە هەڵبژاردندا، ئەویش پێش ئەوەی ئاك پارتی دەسەڵات بگرێتەدەست، هەروەها بە دڵنیاییەوە پێدەچێت لە دۆخی ئێستادا، شوێنكەتوانی فەتحوڵا گولەن و ئاك پارتی لە ململانێی بەدەستهێنانی دەسەڵاتدا بن. لەم ساتەوەختەشدا ئاساییە پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن رەخنە لە گەندەڵی نێو حكومەت بگرن و كار لەسەر لاوازییەكانی حكومەت بكەن، كە هەر پارتێكی موعارەزەی دیكە لە جیهاندا لە هەلومەرجێكی لەم شێوەیەدا هەمان هەڵسوكەوت دەكات. پێموانیە هەمان هاوكاری لە نێوان بزووتنەوەی خزمەت و پارتی موعارەزەدا بێتەدی، وەك ئەوەی لە نێوان ئاك پارتی و بزووتنەوەی خزمەتتدا هەبوو. چونكە هەندێ جیاوازی ئایدۆلۆجی راستەقینە هەن لە نێوان بزوتنەوەكە و-بۆ نموونە- پارتی موعارەزەی سەرەكی «جەهەپە». بەڵام روون نییە ئایا پارتە سەرەكیەكانی موعارەزە «جەهەپە و مەهەپە» لە پێگەیەكی بەهێزدان بۆ ئەوەی سوود لەم كەیسی گەندەڵیە وەربگرن لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوودا. خەڵكی توركیا خەڵكێكی زۆر موحافیزكارن، كە لە پیشتیوانیكردنیاندا بۆ پارتی جەهەپەی موعارەزە، یان بۆ مەهەپە- كە خاوەنی ئایدۆلۆژیایەكی ناسیۆنالیستی توندە- هەست بە ئاسودەیی ناكەن. رەنگە ئاك پارتی بە راددەیەك لاواز بێت كە ژمارەیەكی زیاتری پاڵێوراوی سەربەخۆ یان پاڵێوراوی موعارەزە سەركەوتووبن لە هەڵبژاردنە مەحەلیەكاندا. رەنگە ئەمەش وا لە دەنگدەری توركی بكات كە بە شێوەیەك دەنگ بدەن كە حكومەتێكی هاوپەیمانی بێتەسەر دەسەڵات-و پێكبهێنرێت- لە دوای هەڵبژاردنە پەرلەمانیەكەوە)).
ئەوەی پرۆفیسۆر لینۆر مارتین و ئەوەشی جەنگیز چاندار ئاماژەی پێدەكەن، ئەوەیە كە ئەگەری هاوپەیمانی نێوان گرووپی گولەنیەكان و پارتەكانی (جەهەپە و مەهەپە)، ئەگەرێكی یەكجار دوورە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەركی ئەردۆگان و پارتی دادو گەشەپێدان لە هەڵبژاردنی داهاتوو قورس دەبێت، بەڵام ئەم قورسییە بۆ بەرژەوەندی پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن نابێت و ئەگەری ئەوە هەیە ئەگەر گرووپی گولەنیەكان و كاندیدی سەربەخۆش بەشداری بكەن، دەنگەكان بۆ بەرژەوەندی ئۆپۆزسیۆن نەچێت، راستە لەوانەیە هەندێك لە دەنگەكانی پارتی داد و گەشە پێدان كەم بكات، بەڵام ئەو نەریتە سیاسییەی خەریكە جێگەی نەریتی سكولاریزمی ئەتاتورك دەگرێتەوە بەهێزتر دەبێت.