فیدرالیزم بەرهەمی ئەقڵە دیموكراتیەكانە نەك پرۆسەی دیموكراتی فیدرالیزم



((ئەم بوونەی ئێستای یەكێتی ئەوروپا، قەرزداری هەوڵەكانی ئەو دەستەبژێرە سیاسیەیە كە لەسەر پاشخانی جیاوازییەكانی گەلانی ئەوروپا توانییان ئیمكانیەتی ئەوە بدۆزنەوە كە ئەو گەلانە لە ناو یەكێتیەك كۆبكەنەوە، لەناو ئەم یەكێتیەشدا بەرژەوەندییە ئابوورییەكان هەموو ئەو جیاوازی و تایبەتمەندیانەی گەلانی ئەوروپا لەبەرچاو بگرێت، یەكێتی ئەوروپا هەر لەسەرەتاوە بەهۆی ئەو ئاكامە باشانەی بەدەستی هێنا شەرعیەتی لەچاوی هاووڵاتیانی ئەوروپاوە بەدەستهێنا، نەك لەبەر ئەوەی ئەم یەكێتیە هۆكارێك بێت بۆ زیادكردنی ئیرادەی سیاسی هاووڵاتیانی ئەوروپا، هەر بۆیە باری ئێستای یەكێتی ئەوروپا بە مێژووی فیكری بونیادی یەكێتی ئەوروپا تەفسیر ناكرێت، بەڵكو بەو دەستوورە یاساییە شرۆڤە دەكرێت كە ئەم پێكهاتە بێ وێنەیەی هێناوەتە ئاراوە، لەماوەی دەیان ساڵی رابردوو دامەزراوەكانی وەك (بانكی ناوەندی ئەوروپا، كۆمسیۆن و دادگای دادی ئەوروپی) زۆر بە قووڵی چوونە ناو ژیانی رۆژانەی خەڵكی ئەوروپاوە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی ئەم دامەزراوانە كەمتر كەوتوونەتە ژێر دیسپلینی دیموكراتیەوە، ئەنجوومەنی ئەوروپا كە لە كۆی سەرۆك حكومەتەكانی ئەندامانی ئەم یەكێتیە پێكدێت، توانیان لەكاتی ئەو تەنگژە ئابوورییەی هەموو جیهانی گرتەوە دەستپێشخەری بەهێز بكات، هەربۆیە ئەم رۆڵەی ئەنجوومەنی ئەوروپاش لە چاوی هاووڵاتیانی هەموو دەوڵەتانی ئەندامدا، لە برۆكسلەوە نوێنەرایەتی بەرژەوەندی نیشتمانی هەر یەك لەو دەوڵەتانەی دەكرد..یەكێتی ئابووری و نەختی ئەوروپا كە لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو پێكهات لەسەر بنەمای ئۆردۆلیبرالیزم (واتە دروستكردنی ئەلتەرناتیف بۆ لیبرالیزم و نیو لیبرالیزم و نزیككردنەوەی ئاكامی پراكتیكی لە راستی تیۆری)، ئامانج لێی ئەوەبوو ببێتە فاكتەرێك بۆ سەقامگیری و گەشەی ئابووری لەناو یەكێتی ئەوروپادا)).
یۆرگن هابرماس
موحازەرەی زانكۆی لۆڤان
26/4/2013



لە نێوان تیۆری كلاسیكی و هاوچەرخدا
پرۆفیسۆر دیڤید كامیرۆن ئوستادی زانستی سیاسەت و سەرۆكی بەشی زانستی سیاسیی لە زانكۆی تۆرنتۆ لە كتێبی (عێراق: دوورخستنەوەی نەوەیەكی دیكە لە توندوتیژی)، بەشێكی ئەو كتێبەی بۆ فیدرالیزمی عێراق بەناونیشانی: (كارێك بكەن فیدرالیزم لە عێراقدا كاری پێ بكرێت) تەرخانكردووە، لەم بەشەدا پرۆفیسۆر كامیرۆن هەڵسەنگاندن بۆ مانای فیدرالیزم لە تیۆری كلاسیكی و هاوچەرخدا دەكات و دەڵێت: (لە تیۆری كلاسیكی لیبرالیدا تاكەكان حاڵەتی سروشتی بەجێدەهێڵن و روودەكەنە كۆمەڵگەی مەدەنی، ئەم وەرچەرخانە لەچوارچێوەی رازیبوونیانە لەسەر گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی كە شەرعیەتی دەسەڵاتی سیاسیی لەسەر دادەمەزرێت و دامەزراندنی ئەم دەسەڵاتەش بۆ هەموو لایەك سوودی هەیە و دەبێت هەموو لایەك پێوەی پابەند بن، بە هەمان شێوە لەتیۆری كلاسیكی فیدرالیزمیشدا، كۆمەڵگە سیاسییە ئازاد و سەربەخۆكان ئارەزوومەندانە یەكدەگرن بۆ پێكهێنانی شێوازێكی نوێی حكومڕانی، ئەم سیستمە پێكەوە گرێدراوەی نێو كۆمەڵگە سەربەخۆ و ئازادەكان سوودی بۆ هەموو ئەو كۆمەڵگە و پێكهاتانە دەبێت كە لە چوارچێوەی ئەو یەكێتیە كۆدەبنەوە و دەبێت هەموو پێكهاتەكانیش پێوەی پابەند بن، كە دەبێتە دەستووری فیدرالی و ئەم دەستوورەش گرێبەستی كۆمەڵایەتی دەوڵەتە فیدرالیەكەیە، بەڵام ئەزموونی فیدرالی هاوچەرخ تارادەیەك لە كلاسیكی جیاوازترە، لەبەر ئەوەی بەپێی تیۆری كلاسیكی فیدرالیزم یەكێتی نێوان كۆمەڵگە یان گەلە ئازاد و سەربەخۆكانە بۆ بونیادنانی سیستمێكی باشتر، بەڵام لە ئەزموونی فیدرالی هاوچەرخدا زۆر جار بۆ كۆكردنەوە یان دروستكردنی یەكێتیە لەنێوان پێكهاتە یان ئەو گەلانەی پێشتر شەڕیان لەگەڵ یەكتری كردووە، بۆیە دامەزراندنی ئەم یەكێتیە فیدرالیە بارودۆخێكی ناخۆش دروست دەكات، لەبەر ئەوەی بژاردەی یەكەمی لایەنە بەشەڕهاتووەكان فیدرالی نییە و، فیدرالی بژاردەی دووەمە و ئەم بژاردەی بۆ لایەنەكان جێگەی گومان و دوو دڵیە و ئەو دەستوورەشی بۆ ئەم یەكێتیە دادەڕێژرێت، بۆ هاووڵاتیان جێگەی رەزامەندیی نییە).
ئەگەر لەم لایەنەوە بە دیدێكی بەراوردكاری سەیری ئەو دەستوورە بكەین كە دەبێتە گرێبەستی كۆمەڵایەتی بۆ پێكهاتەكانی نێو سیستمە فیدرالیەكە، ئەوا دەبێت ئەم گرێبەستە كۆمەڵایەتیە جێگەی رەزامەندی هەموو لایەك بێت، لەبەر ئەوەی شەرعیەتی سیستمە فیدرالیەكە لەسەر رەزامەندبوونی هەموو لایەك لەسەر گرێبەستەكە دروست دەبێت، سەبارەت بە ناڕازیبوونی پێكهاتەكانی نێو یەكێتی فیدرالی لەسەر دەستوورە فیدرالیەكە، بیرمەندی ئەڵمانی یۆرگن هابرماس لە موحازەرەكەی نیسانی 2013ی زانكۆی لۆڤان و سەبارەت بە پتەوكردنی هاریكاری و پشتگیری نێو دەوڵەتانی ئەندامی یەكێتی ئەوروپا، هۆشداری ئەوە دەداتە برۆكسل كە ئاگاداری رای گشتی (دژە یۆرۆ)ی شەقامی نیشتمانی دەوڵەتانی ئەندامی ناو یەكێتیەكە بێت، ئەم هۆشداریەش لەو روانگەیەوە سەرچاوەی گرتووە، بەوەی راستە دامەزراوەكانی یەكێتی فیدرالی ئەوروپا ناكەونە ژێر دیسپلینی دیموكراتیەوە، بەڵام رای گشتی (دژە یۆرۆ) رۆژ لەدوای رۆژ لە هەڵكشاندایە و ئەگەر پێڕەوی میتۆدی ئۆردۆ لیبرالیزم نەكرێت كە ئاكامی پراكتیكی لەگەڵ راستیە تێورییەكانی ناو دەستووری ئەوروپا لێكنزیك نەكاتەوە، ئەوا گەشە و سەقامگیری ئەوروپا دەكەوێتە مەترسیەوە.
لەم خاڵەدا ئەگەر لە هەردوو بۆچوونی دیڤید كامیرۆن و یۆرگن هابرماسەوە بارودۆخی فیدرالیزمی عێراق بخوێنینەوە، ئەوا دیڤید كامیرۆن پێمان دەڵێت لەو حاڵەتەی فیدرالیزم دەبێتە یەكێتیەك بۆ كۆكردنەوەی ئەو لایەنانەی كە پێشتر ناكۆكی و دوژمنایەتی لەنێوانیان هەبووە، ئەوا فیدرالیزم بژاردەی یەكەم نییە و كە دەشبێتە بژاردەی دووەم، بژاردەیەكی دوودڵی و گوماناوی دەبێت و رازیبوونی ئارەزوومەندانەش لەسەر ئەو دەستوورە دروست نابێت كە دەبێتە گرێبەستی كۆمەڵایەتی و كە ئەم ناڕازیبوونەش هەبوو شەرعیەتی سیستمە دیموكراتیەكە دەكەوێتە ژێر پرسیارەوە، هەر بۆیە لەم حاڵەتەدا و بە تایبەتیش لە عێراقدا وەك لەماوەی 10 ساڵی رابردوو بینیوومانە، دەستووری عێراق نەبۆتە هۆكارێك بۆ بونیادنانەوەی عێراقی نوێ (عێراقێكی فیدرالی و فرەیی و دیموكراتی و پەرلەمانی)، بەپێچەوانەوە بۆتە هۆكاری هەڵكشانی توندوتیژی خوێناوی كە گەیشتۆتە ئەو ئاستەی لە ساڵی 2007 پیتەر گالبریس ناوی لێنا (كۆتایی عێراق) و بەپێی مەزندەی چاودێرانیش باری ناسەقامگیری ئێستای عێراق سنووری توندوتیژییەكانی ساڵی 2007یشی تێپەڕاندووە، ئەوجا ئەگەر لە بارودۆخی عێراقەوە جارێكی دیكە هۆشداری هابرماس بۆ هاریكاری و پشتگیری ناو یەكێتی ئەوروپا بخوێنینەوە، ئەوا هەست دەكەین هۆشداری هابرماس لەسەر ژێرخانی هەستكردن بەچ مەترسیەك سەریهەڵداوە، هابرماس لەسەر ئەو خاڵە هەڵوەستەی كردووە، یەكێتی ئەوروپا بەرهەمی پرۆسەیەكی دیموكراتی نییە، بەڵكو بەرهەمی ئەقڵە دیموكراتیەكان یان دەوڵەتە دیموكراتیەكانە، ئەمەش مانای ئەوەیە كاتێك لەنێوان دەوڵەتانی دیموكراتی ئیرادەیەك دروست دەبێت بۆ بونیادی یەكێتیەك وەك یەكێتی ئەوروپا، ئەوا سەرچاوەی شەرعیەتی ئیرادەی ئەو دەوڵەتانە ئیرادەی گەلەكانیانە، بۆیە كاتێك ئاڕاستەی (دژە یۆرۆ) لە شەقامی نیشتمانی دەوڵەتانی ئەندام لە گەشەكردن و هەڵكشاندا بێت، ئەوا شەرعیەتی ئەو ئیرادە دەوڵەتیانە دەكەوێتە مەترسیەوە كە لە چوارچێوەی دەستووری یەكێتی ئەوروپادا گرێبەستی كۆمەڵایەتی بۆ فیدراسیۆنی ئەوروپا دروستكردووە، هەر بۆیە هابرماس دەگەڕێتەوە بۆ ئەو بنەمایەی دامەزراوەكانی یەكێتی ئەوروپای لەسەر دروستكراوە، كە ئەویش ئۆردۆلیبرالیزمە نەك لیبرالیزم یان نیولیبرالیزم، بۆیە داوا لە دەوڵەتانی ئەندامی یەكێتی ئەوروپا دەكات، كە دڵنیامان بكەنەوە لەوەی ئەو ئاكامانەی لە پیادەكردنی دەستووری فیدراسیۆنی ئەوروپا بەدیدەهێنرێت دەبێت نزیك بێت لەو راستیانەی لەناو دەستوورەكەدا تۆمار كراون. ئەگەر ئەمەش لەبەرچاو نەگیرێت و هەر لە برۆكسلەوە بڕیار بدرێت، ئەوا فیدراسیۆنی ئەوروپاش دەكەوێتە مەترسییەوە.
لە ئێستای عێراقدا ئەگەر چاوێكی خێرا بەو دەستوورە بگێڕینەوە كە لە ساڵی 2005 بە دەنگی زۆرینەی زۆری 80%ی عێراقیەكان پەسەندكراوە، هەست دەكەین ئەم دەستوورە نەخشەی رێگەی بۆ دامەزراندنی فیدرالیزم لەسەر دوو كۆڵەگە داڕشتووە:
یەكەم: رەزامەندی تێكڕای عێراقیەكان وەك تاك بەو سیستمە.
دووەم: رەزامەندی پێكهاتە سەرەكیەكانی عێراق كە بریتین لە كورد و عەرەب، یان هەرسێ پێكهاتەی (كورد و سوننە و شیعە).
لەم حاڵەتەدا ئەگەر وردتر هەڵوەستە لەسەر ئەو نەخشە رێگەیە بكەین كە دەستوور بۆ دامەزراندنی سیستمی فیدرالی لە عێراق ئاماژەی پێكردووە، ئەوا راشكاوانە هەست بەوە دەكەین كە ئامانج لە دەستووری ساڵی 2005 ئەوە نییە فیدرالی لە عێراقدا دروست بكات، بەڵكو ئەم دەستوورە بۆ ئەوەیە پرۆسەی دامەزراندنی سیستمی فیدرالی لەعێراقدا بخاتە جووڵە و هەنگاوەكان خێراتر بكات، بەڵام ئەم دەستوورە نەیتوانیووە ئەو جوڵەیە دروست بكات و عێراقی 2013 هیچ جیاوازییەكی لەگەڵ عێراقی 1991 نییە، لەوانەیە تەنها جیاوازی ئەوەبێت هەتا ساڵی 2013 كەمینەی سوننە دەسەڵاتی سەنترالی بەغدایان بەدەستەوە بووبێت، لەدوای 2003وە ئەم دەسەڵاتە سەنترالیە كەوتۆتە دەستی زۆرینەی شیعە یان بەشێك لە نێو پێكهاتەی زۆرینەی شیعەدا، بۆیە دەتوانین راشكاوانە ئاماژە بكەین كە عێراق نەبۆتە دەوڵەتێكی فیدرالی و هیچ هەرێمێكی فیدرالی لە دوای 2005 دروست نەبووە و هەرێمی كوردستانیش پێش ساڵی 2005 و 2003 یش هەر هەبووە، لەمەش زیاتر لەماوەی هەشت ساڵی دوای پەسەندكردنی دەستووری عێراقەوە هیچ دامەزراوەیەكی گەورەی فیدرالی بوونی نییە، هەتا ئەگەر بوونیشی هەبێت كاریگەری نییە، كەواتە ئەم بارودۆخە وەك گرووپی بەڕێوەبردنی قەیرانە نێودەوڵەتیەكان توێژینەوەیان لەسەر كردووە، فیدرالیزم خۆی بۆتە تەڵەزگە بۆ عێراق (Iraq’s Federalism Quandary)، پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا بۆچی فیدرالیزم بۆ عێراق بۆتە تەڵەزگە؟ ئایا بەدیلی فیدرالیزم چییە؟
فیدرالیزم
لە چارەسەرەوە بۆ تەڵەزگە
توێژینەوەكەی گرووپی قەیرانە نێودەوڵەتیەكان بۆ بەڕێوەبردنی تەنگژەكان، لە 28/2/2012 توێژینەوەی (تەڵەزگەی فیدرالیزمی عێراق)یان لە گۆڤاری زە ناشناڵ ئینتریست بڵاو كردۆتەوە، لەم توێژینەوەیەدا جەخت لەسەر ئەوە كراوەتەوە كاتێك هێزەكانی ئەمریكا عێراقیان بەجێهێشت، ئیدی عێراق رووبەڕووی ئایندەیەكی نادیار بووەوە، عێراق رووبەڕووی كۆمەڵێك تەحدی گەورە بۆوە كە مەترسیدارترینیان ململانێی دەسەڵات و ناسەقامگیرییە، لەم بارودۆخە ناسەقامگیر و شڵەژاوەدا هاوپەیمانی تازە دروست دەكرێت و هاوپەیمانی كۆن گۆڕانكاری بەسەردا دێت، هەروەها پەیوەندییەكانی نێوان هەولێر و بەغدا بەرەو گرژی توندتر و جددی تر دەچن، تاكە شتێك كە لە هاوكێشەی سیاسی ئێستای عێراقدا بە نەگۆڕی دەمێنێتەوە و بەردەوامی بەم بارە ئاڵۆز و ناسەقامگیرە دەدات، ئەو پرسیارە بێ وەڵامەیە: ئایا بۆ دەوڵەتی تازەی عێراق چ شێوازێكی سیستمی فیدرالی دەبێتە بنەما؟ ئایا چۆن دەسەڵاتەكان لەسەر ئاستی بەشداربوونی پێكهاتەكان لە حكومەتی فیدرالی بەغدا دابەش دەكرێت؟ ئایا چۆن مامەڵە لەگەڵ دەسەڵاتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، هەروەها دەسەڵاتی داهاتووی ئەو پارێزگایانە دەكرێت كە داوای ئەوە دەكەن ببنە هەرێمێكی فیدرالی؟ ئایا دەبێت بەچاوی بەخیلی سەیری ئەو دەسەڵاتانە بكرێت كە دەستووری عێراق بە حكومەتی هەرێمی كوردستانی داوە؟ ئایا دەكرێت ئەو هەرێمانەی لە ئایندە دروست دەكرێت یان ئەو پارێزگایانەی لە ئاییندە دەبنە هەرێم بە هاوتای هەرێمی كوردستان دەسەڵاتیان پێ بدرێت؟
هەوڵدان بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە و كردنەوەی دەروازەیەك بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی عێراق و لەمەش گرنگتر بۆ رێكخستنی پەیوەندییەكانی نێوان هەولێر و بەغدا، مشتومڕ و ئاڵۆزی و تەحددی لە نێوان هەولێر و بەغدا لەلایەك دروستكردووە، لەلایەكی دیكە پرۆسەی دروستكردنی هەرێمە فیدرالیەكانی دیكەشی لەسەر ئاستی عێراق راگرتووە، بەدیوێكی دیكەدا ئەو پرسیارە سەرهەڵدەدات بەوەی ئەگەر لەسەر بنەمای ئەو مافانەی دەستووری عێراق بە هەرێمە فیدرالیەكانی داوە و عێراق ببێتە دەوڵەتێكی فیدرالی، پرسیار ئەوەیە ئایا عێراق وەك دەوڵەتێكی یەكگرتوو دەمێنێتەوە؟ سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر رایدەر ڤیسەر تۆژەری باڵا لە ئامۆژگای نەرویژ بۆ كاروباری نێودەوڵەتی و بەرپرسی ویبسایتی عێراق لەو سەنتەرە (www.historiae.org) لە دیراسەتێكدا بە ناونیشانی (فیدرالیزم و ئیتنی و چەمكی هاووڵاتی مەزهەبی لە عێراقدا: خوێندنەوەیەكی رەخنەیی)، ئاماژەی بەوە كردووە كە بیركردنەوە لە هەستی نیشتمانی عێراقیبوون هاودژ دەبێت لەبەرامبەر هەستی وەفاداری بۆ پێكهاتە ئیتنی و مەزهەبی، بۆیە لەم حاڵەتە دەبێت دیراسەتێكی بەراوردكاری بكەین لەنێوان ئاڕاستەی شێوازی دیاریكردنی سیاسەت لەلایەن رۆژئاوا و هەروەها بیركردنەوەی سیاسیی سیاسەتمەدارە عێراقیەكان، ئەمەش بەرەو ئەوەمان دەبات كە وتووێژەكانمان لەسەر فیدرالیزم بەرەو ئاكامی دابەشبوونمان ببات، ئەوجا بیر لە دابەشبوونی نەرم بكەینەوە كە رۆژئاواییەكان مەزندەی دەكەن، یان دابەشبوونی خوێناوی، ئەم حاڵەتە وتووێژكردن لەسەر چەمكی فیدرالی وەك تۆژەران ئاماژەی پێدەكەن بگۆڕێت بۆ قسەكردن لەسەر دابەشبوونی نەرم یان دابەشبوونی خوێناوی بۆ عێراق، ئەوا پرۆفیسۆر یۆست هلتەرمان لە گرووپی قەیرانە نێودەوڵەتیەكان جوان وەسفی ئەو حاڵەتەی كردووە كە دەڵێت: (لە دەستووری عێراقدا بونیادنانەوەی عێراق لە سەر بنەمای فیدرالیزم وەك سەرچاوەیەك بۆ چارەسەری هەموو كێشەكانی عێراق پێناسە كراوە، بەڵام لە قاموسی سیاسیی سیاسەتمەدارە عەرەبەكانی عێراقدا وەك تاوانبارترین وشە سەیر دەكرێت)، لەبەرامبەردا پرسیار ئەوەیە كورد چۆن سەیری دەستوور و فیدرالیزم دەكات؟ هەلتەرمان دەڵێت:(كورد بە ئاستی چەمك و دیكۆمێنتێكی پیرۆز سەیری فیدرالیزم و دەستوور دەكات، بۆیە ناكرێت چاوەڕێی ئەوە بین كورد سازش لەسەر فیدرالیزم یان ئەو دەستوورە بكات). ئەمەش مانای ئەوەیە كورد بژاردەی یەكەمی سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستانە و بژاردەی دووەمی فیدرالیە، تەنانەت ئەم بژاردەی دووەمەش كە فیدرالیە بەرهەمی سازش و وتووێژی نێوان لایەنی كوردستانی و ئۆپۆزسیۆنی عێراقە پێش رووخانی رژێمی پێشوو، كورد لەدوای ساڵی 1992 كە بڕیاری فیدرالی دەركرد، لە كۆبوونەوەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراقدا دەیویست هەنگاوێكی دیكەش بچێتە پێشەوە و عێراقی دوای رووخانی رژێمی پێشوو، دەوڵەتێكی كۆنفیدرالی بێت و لە كۆبوونەوەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراقدا و لەسەر داوای لایەنە عەرەبیەكانی ناو ئۆپۆزسیۆنی عێراقی ئەوكات، لایەنی كوردستانی بەوە رازی بووە عێراقی نوێ، عێراقێكی فیدرالی و دیموكراتی و پەرلەمانی بێت، بەڵام ئێستا حكومەتی عێراق لە هەوڵی ئەوەدایە كە ئەو دەسەڵاتانەی دەستووری 2005 بۆ هەرێمی كوردستان دیاری كردووە، دژایەتی بكات، هەر بۆیە بەردەوام لەنێوان داكۆكی هەرێمی كوردستان لەسەر مافە دەستوورییەكانی خۆی و دژایەتی حكومەتی ناوەندی بۆ ئەو دەسەڵاتانە، هێڵێكی گەرم و ئاڵۆزی لە پەیوەندی نێوان هەولێر و بەغدا دروست بووە و بەپێی بۆچوونی پسپۆرانی تایبەت لەسەر پرسی عێراقیش ئەم گرژی و ئاڵۆزییە بەردەوام دەبێت، هەتا هەولێر و بەغدا لەسەر شێوازێكی دیكەی فیدرالیزم رێكدەكەون و ئەو شێوازە تازەیە بە شێوەیەكی تایبەت جیاواز لەو هەرێمە تازانەی لەعێراق دروست دەبن پەیوەندی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا رێكبخاتەوە.
بۆ بەغدا باشترە بیر لەبەشە عەرەبیەكەی عێراق بكاتەوە نەك هەرێمی كوردستان
كاتێك لە بیستەكانی سەدەی رابردوو عێراق وەك دەوڵەت دامەزراوە و بەپێی رێككەوتنی نێوان فەرەنسا و بەریتانیاش باشوری كوردستان لكێنرا بەعێراقەوە، دەبوو بەریتانیا هەوڵی بدایە كە عێراق وەك دەوڵەت لەگەڵ ئەم بەشە تازە بگونجێنێت كە عێراقی لێ پێكدێت، نەك باشوری كوردستان لەگەڵ دەوڵەتێكی بەزۆر دروستكراودا بگونجێنێت، بەریتانیا كە خۆی بەدەوڵەتێكی دیموكراتی دەزانی، دەبوو پرسی بە خەڵكی باشوری كوردستان بكردایە و ئەم لكاندنەی لە لكاندنێكی زۆرەملێوە بگۆڕیبایە بۆ لكاندنێكی ئارەزوومەندانە و بەریتانیا كە خۆی بە خاوەنی تیۆری كلاسیكی لیبرالی دەزانێت و یەكەم نەتەوە بووە جاڕی دەوڵەتی نەتەوەیی داوە، دەبوو بەڵێنەكەی خۆی ببردایە سەر و خۆی بە رزگاركەری ئەو گەلانە بزانیایە كە پێشتر لەسەر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بوون، خۆ ئەگەر ئەو گەلانەی كەوتنە ژێر دەسەڵاتی بەریتانیا وەك گەل و نەتەوەی ئازاد مامەڵەیان لەگەڵ بكرایە، ئەوا دەبوو پێكەوە كۆكردنەوەیان بەپێی تێوری كلاسیكی لیبرالی پێكەوە لكاندنیان ئارەزوومەندانە بێت، بەڵام بەریتانیا ئەم كارەی نەكرد و هەر ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی بۆ ماوەی نزیكەی سەدەیەك ئەو عێراقە بەزۆر دروستكراوە ئارامی بەخۆیەوە نەبینێت، لەدوای ساڵی 2003یشەوە كە ئەمریكا و هاوپەیمانی ئارەزوومەندانە لە چوارچێوەی پرۆسەی ئازادكردنی عێراقدا رژێمی پێشوویان رووخاند، لەگەڵ ئەوەی ئەمجارەیان هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی هەرسێ پارێزگای (هەولێر و سلێمانی و دهۆك) هەرێمێكی سەربەخۆی دیفاكتۆی دیموكراتی بوو، تا رادەیەك ئەم دیفاكتۆیە لەبەرچاو گیراو لەدەستووری عێراقدا دانی پێدا نرا، بەڵام دیسان ئەمریكاش بە هاوشێوەی بەریتانیا، پرۆسەی ئازادكردنەكەی بەو ئاڕاستەیە نەبوو كە تێكڕای پێكهاتەكانی عێراق وەك پێكهاتە و گەلی ئازاد سەیر بكات، لەمەش خراپتر ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم كە ئازاد نەبوون و لە ژێردەستی رژێمی پێشوو مابوونەوە نەگەڕانەوە سەر هەرێمی كوردستان، كە دەبوو لانی كەم لەگەڵ سەركەوتنی پرۆسەی ئازادكردنی عێراق، زەمینیەكی ئازادی ئەوتۆ بڕەخسێنرایە كە ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی هەرێم بگەڕانایەوە سەر هەرێمە ئازاد و سەربەخۆكەی خۆیان كە ئەویش هەرێمی كوردستانە، لەدوای گەڕانەوەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمیش دەبوو عێراقی تازە بەوجۆرە بونیاد بنرێتەوە كە لەگەڵ تایبەتمەندی و سەربەخۆی هەرێمی كوردستان بگونجێت، نەك هەوڵبدرێت هەرێمی كوردستان لەگەڵ دەوڵەتی تازەی عێراق بگونجێنرێتەوە، ئەم حاڵەتە وەك دەیبنین لەماوەی 10 ساڵی رابردوو بە راشكاوی هەستی پێكراوە كە بەردەوام حكومەتی عێراقی هەوڵیداوە هەرێمی كوردستان بگێڕێتەوە بۆ دواوە و بیانووشی بۆ ئەم كارانەی ئەوە بووە ناكرێت دەسەڵاتەكانی هەرێم بە ئاستی هەرێمێكی فیدرالی فراوان بێت، هەر ئەمەش وایكردووە كاتێك هەرێمی كوردستان مافە دەستوورییەكانی خۆی پیادە دەكات، پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا دەگاتە ئەو ئاستەی جوڵەی سەربازی دروست بێت وەك لە دروستكردنی فەرماندەی دیجلە بینیمان، یان وەك ئەوەی ئێستا دەیبینین باس لە كەمكردنەوەی بودجەی هەرێمی كوردستان دەكرێت. پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا عێراق بارودۆخی زۆر باشە هەتا بەمجۆرە مامەڵە لەگەڵ مافە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان بكات؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا پسپۆران پێیانوایە كێشەی سەرەكی بەغدا لەگەڵ بەشە عەرەبیەكەی عێراقە نەك هەرێمی كوردستان، هۆكاری ئەمەش دەگێڕنەوە بۆ ئەوەی كە بەشێك لە پارێزگاكانی عێراق بەم دواییە داوای ئەوەیان كردووە ببنە هەرێمی فیدرالی، بەڵام لەبەر ئەوەی بەپێی دەستووری عێراق، هەموو هەرێمێكی فیدرالی هەمان دەسەڵاتی هەرێمی كوردستانی هەیە، ئەوا حكومەتی بەغدا ترسی ئەوەی هەیە، ئەمە بێتە سەرەتایەك بۆ لەبەریەكهەڵوەشانەوەی عێراق، هەر ئەو پسپۆرانە پێیانوایە دەكرێت حكومەتی بەغدا لەبری ئەوەی بیر لە دژایەتی دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان بكاتەوە، باشترە هەوڵبدات بە شێوەی دانوستاندن لەسەر دەسەڵاتی هەرێمە تازەكان بكات و بیر لەوە بكاتەوە چۆن بەشە عەرەبیەكەی عێراق لە چوارچێوەی فیدرالیدا رێكدەخاتەوە.
رێكخستنەوەی پەیوەندییەكانی
نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق
جارێكی دیكە ناكرێت هەرێمی كوردستان وەك ئەو بەشەی عێراق سەیر بكرێت كە لەچوارچێوەی عێراقدا و بەپێی بەرنامەی بەغدا كۆنترۆڵی كاروبارەكانی بكرێت، هۆكاری سادەش بۆ ئەمە ئەوەیە پێش ئەوەی ئۆپەراسیۆنی ئازادكردنی عێراق دەست پێبكات و دەستبكرێتەوە بە بونیادنانەوەی ئەوەی پێی دەڵێن عێراقی نوێ، هەرێمی كوردستان بوونی هەبووە و یەكێك بووە لە ئەندامانی هاوپەیمانی ئارەزوومەندانەی نێودەوڵەتی بۆ رزگاركردنی عێراق لە دەستی دیكتاتۆری و هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی و ئۆپۆزسیۆنی عێراقیش پێش رووخانی پرۆسەكە رەزامەند بوون لەسەر ئەوەی هەرێمی كوردستان وەك دەوڵەتی ئەمری واقیع هەم بەشداری پرۆسەی ئازادكردنی عێراق بكات و هەمیش بەشێك بێت لە پرۆسەی بونیادنەوەی عێراق، بۆیە هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی سەربەخۆ و ئازاد، هەم مامەڵەی لەگەڵ پرۆسەی ئازادكردنی عێراق كردووە، هەمیش لە پرۆسەی بونیادنانەوەی عێراق و هەموو كات بەشێك بووە بۆ رزگاركردنی عێراق و بونیادنانەوەی عێراق و رێكخستنەوەی پرۆسەی سیاسیی لە عێراقدا، ئەم واقیعە چەند راستیەك فەرز دەكات كە لێرەدا بە چەند خاڵێك ئاماژەیان پێدەكەین:
1. پێش رووخانی رژێمی پێشووی عێراق، هەرێمی كوردستان و عێراق یەك قەوارە نەبوون، تەنانەت لە چوارچێوەی بڕیاری 986ی نەتەوە یەكگرتووەكان كە ناسرابوو بە (بەرنامەی نەوت بەرامبەر بەخۆراك)، بەشی هەرێمی كوردستان لە بەشە داهاتی نەوتی عێراق بە رێژەی 13%ی داهاتەكە جیادەكرایەوە و بەرێگەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ هەرێمی كوردستان خەرجدەكرا، ئەمەش مانای ئەوەیە پێش رووخانی رژێمی بەعس، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەوە رازی بوون هەرێمی كوردستان و دەوڵەتی عێراق راستە دەبێت لەسەرچاوەی داهاتدا هاوبەش بن، بەڵام دوو قەوارەی سیاسیی جیاوازن و ناكرێت تێكەڵ بكرێن، ئەگەر ئەم خستنەڕووە لەڕووی تێۆرییەوە نەیانەوێت دانی پێدابنێن بەڵام لەسەر ئەرزی واقیع ئەم واقیعە بوونی هەبووە.
2. دوای رووخانی رژێمی پێشوو، دەسەڵاتی كاتی لە عێراقدا كە پێی دەگوترا ئەنجوومەنی حوكم و زەمینەی بۆ داڕشتنی دەستووری عێراق ئامادە دەكرد، بەوە رازی بوون كە هەرێمی كوردستان بەم واقیعەوە جارێكی دیكە لەناو دەستووری عێراقدا دانی پێدابنرێت و شەرعیەت لە دەستووری عێراقەوە وەربگرێت، بۆیە ئەمەش پێمان دەڵێت بەپێی دەستووری 2005ی عێراق هەرێمی كوردستان تەنها هەرێمێكی فیدرالی نییە و بەس، بەڵكو دەسەڵاتەكانی ئەم هەرێمە كە شەرعیەتی لە دیفاكتۆی 1992-2003 وەرگرتووە، ئەم دەسەڵاتانە وەك خۆی خراونەتە ناو دەستوورەوە و رێككەوتنی لەسەر كراوە و پاشان گەلانی عێراق دەنگیان لەسەر داوە، بۆیە ئەگەر وردبینەوە ئەم دەسەڵاتانەی لە دەستووری عێراقدا هەن، بێجگە لەوەی سازش لەسەر هەندێك دەسەڵاتی پێش 2003ی هەرێم كراوە، دەسەڵاتێكن بەرهەمی دانوساندن و لایەنی كوردستانی بۆ ئەوەی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا سەركەتوو بێت بەو دەستوورە رازی بووە.
3. بەڵام خاڵێك كە ئیشكالیەتی لە پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا دروستكردووە، لایەنی حكومەتی ناوەندی لە بەغدا ئەم راستیە دەشارێتەوە و لایەنی هەرێمی كوردستانیش بە راشكاوی لەسەر ئاستی میدیایی و رای گشتی پێداگیری ئەوەی لەسەر ناكات، كە ئەمری واقیعی هەرێمی كوردستان پەیوەندی بە بارودۆخی عێراقەوە نییە، لەمەش گرنگتر هەرێمی كوردستان بە گێڕانەوەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم، هێندە دەوڵەمەندە نەك هەر پێویستی بە داهاتی بەغدا نییە، بەڵكو دەتوانێت ببێتە گرنگترین یاریزانی نێو گەمەی وزەی جیهانی، پرۆفیسۆر یۆست هلتەرمان پێیوایە داهاتی سەرچاوە سروشتیەكانی هەرێمی كوردستان لەماوەی 10 ساڵی داهاتوودا یەك ترلیۆن دۆلار دەبێت، ئەم ترلیۆنە ئەگەر دابەشی 10ی بكەین، واتە داهاتی ساڵانەی كوردستان دەگاتە 100 ملیار دۆلار لە ساڵێكدا، لە كاتێكدا هەرێمی كوردستان ئامادەیە ئەم داهاتە بۆ هەموو عێراقیەكان بێت، بەمەرجێ داهاتی سەرچاوە سروشتیەكانی دیكەی عێراقیش بەهەمان شێوەی هەرێمی كوردستان بە شەفافانە مامەڵەی لەگەڵ بكرێت و داهاتی نەوت و گاز ببێتە بنەمایەك بۆ خۆشگوزەرانی بونیادی دیموكراتی لە سەرانسەری عێراقدا.
ئەو چەند خاڵەی ئاماژەمان پێكرد، هێشتا زۆری ماوە حكومەتی ناوەندی مەبەستی بێت تێی بگات، یان ئەسڵەن پێی رازی بێت، بۆیە لەم حاڵەتەدا كە حكومەتی بەغدا ئەم دەسەڵاتانەی ئێستای هەرێم و گواستنەوەی ئەم دەسەڵاتانە بۆ ئەو هەرێمانەی لە ئاییندە لە عێراقدا دروست دەبن، بەهەڕەشە بۆ سەر دەسەڵاتی خۆی دەزانێت و بەناوی یەكپارچەیی عێراق بەرگری لێدەكات، ئەوا باشترە چۆن هەتا ئێستا هەرێمی كوردستان نەبۆتە بەشێك لە كێشەكانی عێراق، لە ئێستاش بەدواوە هەقە ئاستی دانوستاندنی خۆی لەگەڵ بەغدا بۆ رێكخستنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان هەولێر و بەغدا، وەك عێراق و هەرێمی كوردستان سەیر بكات، هەرێمی كوردستان وەك بەشێك لە عێراق سەیر نەكات، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا هەرێمی كوردستان دەتوانێت بەمجۆرە هەنگاو هەڵبگرێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا دەڵێین بەڵێ دەتوانێت لەبەر ئەوەی:
ا- هەرێمی كوردستان پێش رووخانی رژێمی پێشووی عێراق خۆی بڕیاری لە دەسەڵاتەكانی خۆی داوە و سەرچاوەی شەرعییەتی دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستانیش گەلی كوردستانە.
ب- هەرێمی كوردستان بەوجۆرە بەشداری لە پرۆسەی بونیادنانەوەی عێراق كردووە كە ئەم ئەمری واقیعەی هەرێم وەك خۆی بمێنێتەوە و عێراقیش ببێتە دەوڵەتێكی فیدرالی و دیموكراتی و فرەیی و پەرلەمانی.
ج- ئەم هەرێمە كە لەرووی سیاسییەوە بە ئەمری واقیع هەرێمێكی سەربەخۆ بووە، ئەوا دەبێت لەڕووی دەستوورییەوە ئابوورییەكەشی سەربەخۆ بێت، دەستووری عێراقیش بەو جۆرە داڕێژراوە ئابووری هەرێمی كوردستان بەرەو سەربەخۆی بچێت، لایەنی كوردستانی كە پێداگیری لەسەر ئەم لایەنە كردووە و وەك خاڵێك لە دەستوورەكە جێگیر كراوە، پەیوەندی بە بەشە عەرەبیەكەی عێراقەوە نییە، بەڵكو پەیوەندی بە هەرێمی كوردستان و عێراقەوە هەیە. بۆیە كاتێك ئەم خاڵە وەك خاڵێكی گشتی بۆ هەموو عێراق گشتگیر كراوە، ئەمە هەڵەی سیاسەتمەدارنی عێراقەو دەبێت خۆیان راستی بكەنەوە، بەڵام هەوڵبدەن دەسكاری ئەم خاڵە بكەن بۆ ئەوەی دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان كەمبكەنەوە، ئەوا كورد نەك هەر بەمە رازی نابێت، بەڵكو هەنگاوی گەورەتر بەرەو ئایندەیەكی گەشتر هەڵدەگرێت.
بۆیە لەم خاڵەوە جێگەی خۆیەتی هەرێمی كوردستان، چارەنووسی خۆی گرێنەداتەوە بە سەركەوتنی شێوازێكی تایبەت لە فیدرالیزم لە عێراقدا، بەڵكو دەبێت زەمینە بۆ ئەوە خۆش بكات بەوەی دەكرێت، بە دانوستاندن لەگەڵ بەغدا بگەنە ئەوەی ئەو دەسەڵاتانەی كە دەسەڵاتی ئەمری واقیعی هەرێمی كوردستانن وەك قەوارەیەكی سەربەخۆی پێش ئازاد كردنی عێراق، بە شێوەیەكی تایبەتمەند سەیر بكرێت و ئەم دەسەڵاتانە تەنها بۆ هەرێمی كوردستان بن، دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان بكرێتە پێوانە بۆ بەشە عەرەبیەكەی عێراق، پرۆفیسۆر یۆست هێلتەرمان سەبارەت بەم لایەنە و لە توێژینەوەكەی بەناونیشانی تەڵەزگەی فیدرالیزمی عێراق، ئاماژە بەوە دەكات، ئەگەر بە چاوێكی جیاواز سەیری ئەو دەسەڵاتانەی هەرێمی كوردستان نەكرێت كە دەسەڵاتەكان دەسەڵاتی ئەمری واقیعی هەرێمی كوردستان و لەدەستووردا داڕێژراونەتەوە، ئەوا نەك هەر ناتوانرێت هەنگاو بۆ جێبەجێكردنی فیدرالیزم لە عێراق هەڵبگیرێت، بەڵكو بە بیانووی ئەوەی فیدرالیزم تەڵەزگەیە بۆ عێراق، عێراق دەگەڕێتەوە بۆ سەنترالیزمێكی هاوشێوەی رژێمی پێشوو لەم حاڵەتەشەدا كە ماوەی 100 ساڵە كورد خەو بەدەوڵەتی سەربەخۆەوە دەبینێت، ئەو هەلە لەدەست نادات و دەوڵەتی خۆی رادەگەیەنێت، ئەوجا بۆ ئەوەی بارودۆخەكە نەگاتە ئەم ئاستە، هێلتەرمان داوادەكات، لەنێو فیدرالیزمی عێراقدا، شێوازی فیدرالی هەرێمی كوردستان لەگەڵ عێراق جۆرە تایبەتمەندییەكی پێبدرێت و لەسەر بنەمای پێكەوە دەڕۆین (Coming to gether)،واتە پێكەوە ژیانی ئارەزوومەندانە لە چوارچێوەی ئەو واقیعەی هەیە، لەمەش راشكاوانەتر عێراق كاتێك دانوستاندن لەگەڵ هەرێم دەكات، بۆ شێوازی رێكخستنی پەیوەندییەكانی هەرێم لەگەڵ بەغدا لە چوارچێوەی دەستووری عێراقدا، دەبێت راشكاوانە دان بەوەدا بنێت كە ئەوە دەستووری عێراقی 2005 نییە ئەو دەسەڵاتانەی بۆ كورد دیاری كردووە، بەڵكو ئەمە بەرهەمی ئەو كۆمپرۆمایزەیە كە لایەنی كوردستانی كردویەتی بۆ ئەوەی تەنها ئەو دەسەڵاتانە لەدەستووردا تۆمار بكرێن، ئەمە خاڵێكی گرنگە، لایەنی كوردستانی لە داڕشتنی دەستووری عێراقدا سازشی لەسەر كۆمەڵێك دەسەڵاتی دیكە كردووە بۆ ئەوەی عێراقی نوێ سەركەتوو بێت، بۆیە كە دانوستاندنیش دەكرێت، دەبێت حكومەتی بەغدا بزانێت ئەو دەسەڵاتانە سازشی لەسەر ناكرێت و دەبێت حكومەتی ناوەند بەوجۆرە بەرنامەی خۆی دابڕێژێتەوە كە لەگەڵ شێوازی رێكخستنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ هەولێر یەكبگرێتەوە، نەك هەرێم سازش بكات بۆ ئەوەی لەگەڵ بەغدا یەكبگرێتەوە.
ئەوجا دوای ئەوەی بەم دیدە تایبەتمەندە سەیری تایبەتمەندی هەرێمی كوردستان دەكرێت، ئاساییە حكومەتی عێراق لەبەر ئەو هەموو بیانووەی ریزی دەكات و بۆ یەكپارچەیی عێراق دەگری، لەمەش گرنگتر لەبەر ئەوەی بەشێكی زۆری عەرەبی سوننەی عێراقیش ئەم شێوازی فیدرالیزمە بە هەڕەشە بۆ سەر یەكێتی خاكی عێراق دەزانن، ئەوا باشترە كورد بەرپرسیاریەتی دابەشبوونی عێراقی عەرەبی بۆ بەشی سوننە و شیعە نەگرێتە ئەستۆ و ئەم دانوستاندنە بەجێبهێڵرێت بۆ نێوانی حكومەتی عێراق و ئەو پارێزگایانەی دەیانەوێت ببنە هەرێمی فیدرالی، زۆر راشكاوانە ئەو پارێزگایانەی عێراق، ئەوجا یەك پارێزگا بێت یان چەند پارێزگایەك ئەگەر بیانەوێت هەرێمێكی فیدرالی دروست بكەن، دەسەڵاتی ئەمری واقعیان نییە و خاوەنی پەرلەمان و حكومەتی لۆكاڵی خۆیان نین تا وەك هەرێمی كوردستان پەیوەندییەكانیان لەگەڵ حكومەتی فیدرالی رێكبخەن، ئەوا كاتێك داوای ئەوە دەكەن هەرێمی فیدرالی دروست بكەن، دەبێت دانوستاندن لەسەر ئەوە بكەن چۆن هەرێمەكە پێكدەهێنن، بۆیە ئاسایشە دانوستاندن لەسەر دەسەڵاتی هەرێمە تازەكانیش بكرێت، پرۆفیسۆر هیلتەرمان ئەم شێوازەی ناو لێناوە پێكەوە یەكگرتن (Holding together) ، ئەمەش بەپێی بۆچوونی هیلتەرمان ئەو ترسە دەڕەوێنێتەوە، هەر لەمبارەوە نموونەی ئەوە دەهێنێتەوە، ئەگەر بەو شێوازەی مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستان دەكرێت لە بواری نەوت و گازدا، بە هەمان شێوەش مامەڵە لەگەڵ نەوتی بەسرا و گازی ئەنبار بكرێت، ئایا حكومەتی بەغدا رازی دەبێت؟ بێگومان نەخێر، بەڵام ئەگەر هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی تایبەت سەیر كرا، ئەوا لەم حاڵەتەدا شێوازی فیدرالی پێكەوە لەبەر رۆشنایی ئەمری واقیع پێكەوە دەڕۆین (coming together) كێشەكانی نێوان عێراق و هەرێمی كوردستان چارەسەر دەبن، بە دانوستاندن كردنیش لەسەر شێواز و دەسەڵاتی هەرێمەكانیش لەسەر بنەمای پێكەوە یەكگرتن (holding together) كێشەكانی بەشە عێراقیەكەی عێراقیش چارەسەر دەبن، ئامانج لە فیدرالیزمیش چارەسەركردنی كێشەكانە نەك مانەوەی كێشەكان بەبێ چارەسەر.
هەرێمی كوردستان
تەحەددا و مەترسیەكانی بەغدا
ئەگەر لە چوارچێوەی شێوازی فیدرالیزمی پێكەوە دەڕۆین (coming together)، پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق چارەسەر كران، ئایا گەرەنتی چیە دوای ئەمە جارێكی دیكە هەرێمی كوردستان نەكەوێتە بەردەم هەڕەشەكانی بەغدا و تەحدای دەسەڵاتەكانی نەكرێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەگەر بۆ هەشتاكان و نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، وەڵامێكی مەترسیدار بێت، ئەوا بۆ ئێستای هەرێمی كوردستان وەڵامێكی گەشبینانە دەبێت بۆ ئاییندەیەكی باشتر، لەبەر ئەوەی ئەم شێوازی پەیوەندییەی نێوان هەرێم و عێراق و چارەسەركردنی كێشەكان بەپێی دەستووری عێراق، حكومەتی عێراق بەهێز دەكات بۆ ئەوەی بەشە عەرەبیەكەی عێراقی لەدەست نەچێت و بتوانێت كۆنترۆڵی بكات، بەڵام ئەگەر حكومەتی ئێستای عێراق بیەوێت شێوازی تەقلیدی داگیركارەكان بەكار بهێنێت و بە هیوای ئەوە بێت كە لەروانگەی شەڕی كورد و عەرەب یان جیابوونەوەی هەرێم لە عێراق شەڕ بە هەرێمی كوردستان بفرۆشێت، ئەوا بێجگە لەوەی هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ئەو پێگەیەی هەیە بەرگری لێ بكرێت، لەهەمانكاتدا لەسەر ئاستی ناوخۆش ئەو هێزەی هەیە بەرگری لەخۆی بكات و ئەو سەرچاوە ئابوورییەشی هەیە كە پێویستی بە بەغدا نەبێت.