((بۆ ئەوەی هاوپەیمانێتیەكی سەقامگیرت بۆ پێكهێنانی حكومەت هەبێت، دەبێت توانای هێنانەدی ئەو كۆمپرۆمایزەش هەبێت كە لەلایەن لایەنەكانی هاوپەیمانێتیەكەوە قبوڵ بكرێت، لە زۆربەی حاڵەتەكاندا جۆری كۆمپرۆمایزەكە ژیانی هاوپەیمانێتیەكە دیاری دەكات.. هەندێ جار پێكهێنانی هاوپەیمانێتی كاتێكی زۆری دەوێت و پێویستی بە گفتوگۆی پێشوەختی لایەنە بەشداربووەكان دەبێت و هەندێ جاریش سەركەوتوو نابێت، كاتێكیش پارتەكان روودەكەنە یەكتر و ئەوە بە یەك رادەگەیەنن كە ئێمە ئەم بەڵێن و ئەو بەڵێنەمان بە خەڵكی داوە ئەگەر زۆرینە بەدەست بهێنین، بەڵام ئێستا كە زۆرینەمان نەهێناوە، ئەوا دەبێت كار بۆ بەرژەوەندی وڵاتەكە و بەرژەوەندی پارتەكەمان بكەین و دەبێت قوربانی بدەین و سازش لەو ئامانجانە بكەین كە لە كاتی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردندا بەرزمان كردبوونەوە بۆ ئەوەی بەشداری لە حكومەتەكەدا بكەین. هەندێ لە پارتەكان تا دوا راددە توندن و رایدەگەیەنن كە ئێمە هیچ سازشێك ناكەین و ئەوەی ئێمە لەگەڵ دەنگدەراندا هەمانبووە وەك گرێبەستێك وایە و هەرچیەك لە دوای هەڵبژاردنەكانەوە رووبدات- واتە دەرئەنجامەكانی هەرچیەك بن- ئەوا ئێمە بەڵێنەكانی خۆمان ناگۆڕین، لە حاڵەتی لەم شێوەیەدا پارتەكان ناتوانن هاوپەیمانێتی پێكبهێنن و لە دەرەوەی حكومەتدا دەمێننەوە و دەبنە موعارەزە. بۆیە لە زۆربەی حاڵەتەكاندا پارتێك یان چەند پارتێك بەرپرسیارێتی دەسەڵاتی جێبەجێكردنیان لە ئەستۆیە و لە هاوپەیمانێتیدان، و هەندێ پارتیش لە دەرەوەی دەسەڵات دەمێننەوە. لە هەندێ حاڵەتی دەگمەندا هاوپەیمانێتیەك پێكدەهێنرێت كە سەرجەم پارتەكان لە خۆبگرێت، كە ئەمە لە هەندێ كانتۆنی سویسرادا روودەدات كە سەرجەم پارتەكان بەشداری لە حكومەتدا دەكەن و ئەندامیان تێیدا هەیە، واتە حكومەت لە سەدا سەد نوێنەرایەتی پەرلەمان دەكات و موعارەزە بوونی نییە، ئەمەش زۆر دەگمەنە)).

ئەلسكەندەر تریچل بۆ گوڵان

زۆربەی پسپۆرانی زانستی سسیاسەت كە باسی سیستمی حزبایەتی لە پرۆسەی دیموكراتی دەكەن، سیستمەكە دابەش دەكەن بۆ دوو حزبی وەك بەریتانیاو ئەمریكا، یان فرەحزبی وەك لەزۆربەی وڵاتانی دیموكراتی بوونی هەیە، لەنێو ئەم پۆلینكردنەدا، پسپۆران پێیانوایە براوە و دۆڕاو وەك دیاردەیەكی زەق تەنیا لە سیستمی دوو حزبیدا بوونی هەیە، لەبەر ئەوەی حزبی براوە بەتەنیا دەتوانێت حكومەت پێكبهێنێت و پێویستی بە سازش یان وتووێژ لەگەڵ حزبەكەی دیكە نییە، ئەوجا لەبەر ئەوەی دیموكراتی لەو وڵاتانە كامڵ بووە، ئەوا لایەنی دۆڕاو دوای ئەوەی بەفەرمی ئاكامی هەڵبژاردن قبوڵ دەكات، ئامادەیە ببێتە ئۆپۆزسیۆن و هیچ بەشدارییەكی لە حكومەتدا نەبێت، هەربۆیە براوە و دۆڕاو لەسیستمی دوو حزبی دیاردەیەكی زەقە و دەكرێت وەك براوە یان دۆڕاوی راستەقینە پێناسە بكرێت، بەڵام هەر ئەو پسپۆرانە پێیانوایە لە سیستمی فرەحزبیدا راستە لایەنێكی سیاسیی وەك براوە دەردەكەوێت كە لە هەموو حزبەكانی دیكە دەنگی زیاتر هێناوە، بەڵام لەبەر ئەوەی لایەنی براوە بە تەنیا ناتوانێت حكومەت پێكبهێنت و پێویستی بە كۆمپرۆمایز و وتووێژ هەیە بۆ ئەوەی هاوپەیمانیەك پێكبهێنێت بۆ ئەوەی بتوانێت حكومەت پێكبهێنت، ئەوا بەتەنیا براوە نییە و لایەنەكانی دیكەش كە دەنگی كەمیان هێناوە دۆڕاو نین، بۆیە پێیان دەگوترێت لایەنە براوەكانی هەڵبژاردن، ئەم چەمكە كە دەگوترێت لایەنە براوەكان، دوو مەبەست لە پشتیەوەیە:

1. لەهەندێ وڵات بۆ نموونە توركیا كە رێژەی %10 دانراوە بۆ ئەوەی حزبەكان بتوانن بچنە ناو پەرلەمان و ئەندامیان هەبێت، ئەوا تەنیا ئەو حزبانە بە دۆڕاو حساب دەكرێن كە نەیانتوانیوە رێژەی %10ی دەنگەكان بەدەست بهێنن، ئەو حزبانەی كە رێژەی لە %10 زیاتر بەدەست دەهێنن بە براوە حسابن، چونكە هەم دەتوانن لە حكومەت بەشدار بن و هەم لەپەرلەمانیش، یان بەشدار نەبن و ببنە ئۆپۆزسیۆن.

2. لە هەڵبژاردنی ساڵی 1992ی هەرێمی كوردستان وەك یەكەم ئەزموونی پرۆسەی دیموكراتی لە مێژووی حكومڕانی كوردستاندا، رێژەی %7 دیاری كرابوو بۆ ئەوەی حزبەكان بچنە پەرلەمان، ئەوەبوو بێجگە لە پارتی و یەكێتی لە هەڵبژاردنی 1992 هیچ حزبێك ئەو رێژەی تێنەپەڕاند بۆیە، سیستمی دووحزبی وەك ئەمری واقیع دەركەوت و شێوازی حكومڕانی پەنجا بە پەنجای لێ كەوتەوە، بەڵام لەدوای ئەم هەڵبژاردنە ئەم رێژەیە لابرا و تەنیا پێوەر كرا بەوەی حزبێك ئایا دەتوانێت بەهای كورسیەكی پەرلەمانی كۆبكاتەوە یان نە، لەمەش زیاتر كام لە حزبەكان رێژەی نزیك لە بەهای كورسیەكی پەرلەمانی بەدەست دەهێنێت، ئەمە وایكرد كە لە هەرێمی كوردستان سیستمی دوو حزبی بگۆڕێت بۆ سیستمی فرە حزبی، بۆیە لەم سیستمەی كوردستاندا، دەكرێت تەنیا ئەو لایەنانە بەدۆڕاو حساب بكرێن كە نەیانتوانیووە بەهای كورسیەكی پەرلەمانی دەنگ بەدەست بهێنن، ئەوانی دیكە بەو حزبانەشی نزیكەی بەهای كورسیەكی پەرلەمانیان بەدەست هێناوە بە براوەی هەڵبژاردن حساب دەكرێن، ئەمەش وایكردووە هەندێ حزبی سیاسی وەك حزبی شیوعی كوردستانی، حزبی سۆشیال دیموكراتی كوردستان، بزووتنەوەی ئیسلامی لە كوردستان، لەگەڵ ئەوەی لە هەڵبژاردنەكانی 2009 هەر لایەنێك یەك دوو كورسیشی هێنابوو، بەڵام هەر یەكەیان بە وەزارەتێك لە كابینەی شەشەم و حەوتەم بەشدار بوون.

ئەم دوو حاڵەتەی ئاماژەمان پێكرد، هەردووكیان گەرەنتین بۆ بەردەوامی ژیانی فرەحزبی لەوڵاتدا، بەڵام ئەگەر رێژەیەكی دیاریكراو هەبێت، فرەحزبی سنوردار دەبێت، وەك ئەوەی ئێستا لە توركیا هەیە كە هەندێ حزب ناتوانن بەشداری پەرلەمان بن، توركیاش هەستی بەم دیاردەیە كردووە بۆیە لە پاكێجی دیموكراتی ئەم دواییەی ئەردۆگان رایگەیاند، ئاماژە بەوەكراوە رێژەی %10 كەمبكرێتەوە بۆ رێژەی %5 بۆ ئەوەی ئاستەنگی بەردەم حزبەكان بۆ چوونە ناو پەرلەمان كەمبكرێتەوە، بەڵام لە هەرێمی كوردستان كە لەدوای هەڵبژاردنی 1992 ئەم رێژەیە بوونی نەماوە، ئەمە مانای ئەوەیە هیچ سنوورێك بۆ فراوانبوونی فرەحزبی لەم هەرێمە نییە و ئەمەش بۆ وڵاتێكی تازە پێگەیشتوو كە لە سەرەتای قۆناخی بونیادی دیموكراتیدایە دەسكەوتێكی گەورە و دەگمەنە، كە وڵاتان هەن، بەتایبەتی وڵاتانی سەركەوتووی وەك وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا نەیانتوانیووە ئەم هەنگاوە لەدوای چەندین ساڵ هەڵبگرن، كە ئێستا بە وڵاتانی سەركەوتوو لەپرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە و دەوڵەت لەسەر ئاستی جیهان هەژمار دەكرێن.

ئەم چەند دێڕە گرنگ بوو بۆ ئەوەی ئاماژە بەوە بكەین، ئایا لەسیستمی فرەحزبیدا براوەكانی هەڵبژاردن چۆن ئاكامی هەڵبژاردن قبوڵ دەكەن؟ ئایا ئەگەر بانگێشەیەك هەبوو بۆ تانەدان لە ئاكامی هەڵبژاردن چ نیەت و مەبەستێكی لە پشتەوەیە؟

وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستی بە گەڕانەوە هەیە بۆ شێوازی جیاوازی ئایدۆلۆژیەت و بیركردنەوەی حزبە سیاسییەكان، ئەم شێوازی جیاوازی بیركردنەوە و ئایدۆلۆژیەتە، پەیوەندی نێوان حزبی سیاسیی و پرۆسەی دیموكراتی دیاری دەكات، بەمانایەكی دیكە ئایا حزبەكان دەتوانن رایەڵەیەكی پتەو لەنێو پرۆسە دیموكراتیەكە دروست بكەن، یان چەمكی دیموكراتی و ئایدۆلۆژیەتی حزبە سیاسییەكان، هەر یەكەیان لەلایەك گۆشەگیر دەبن و لەیەكتری دوور دەكەونەوە، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر ڤان بیزن ئینگرید لەزانكۆی بیرمنگهامی بەریتانی لە توێژینەوەیەكدا بە ناونیشانی (پارتە سیاسییەكان چۆن روخساری دیموكراتی دیاری دەكەن؟) خەتی لەسەر ئەم لایەنە كردۆتەوەو نووسیوویەتی ((ئەم توێژینەوەیە هەڵسەنگاندنی پەیوەندی نێوان سروشتی حزبە سیاسییەكان و شێوازی جیاوازی دیموكراتیەكانە، جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە رۆڵی جیاوازی حزبە سیاسییەكان هۆكارێكە بۆ خێراكردنی پرۆسەی وەرچەرخاندن، بەڵام ئەمەش پشت دەبەستێت بەوەی كام حزب دەتوانێت بەشێوەیەكی تەدریجی بەو شێوەیە خۆی بخاتە روو بەوەی پێویست و گرنگە وەك دامەزراوەیەك بۆ دیموكراتی، هەر ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی چەمكی حزب گۆڕانكاری بەسەردا بێت، لە رێكخراوێكی تایبەتی خۆبەخشی ئەندامەكانیەوە بۆ حزبی سیاسیی وەك بنكەیەكی جەماوەری و حزبی سیاسی وەك توخمێكی سەرەكی گرنگ بۆ دیموكراتی، وەك دەركەوتووە لەزۆربەی كەیسەكانی دیموكراتیە تازەكاندا ئەو حزبە سیاسییانەی دەتوانن بە شێوەیەكی دیار بەشدار بن لە پرۆسە دیموكراتیەكە، ئەوا بەشداری حزبی سیاسیی بۆتە هۆكاری ئەوەی پرۆسە دیموكراتیەكە سەركەوتوو بێت و پەیوەندی نێوان حزب و دیموكراتی پێویست بێت، ئەم توێژینەوەیە هەوڵێكە بۆ بازدان بەسەر ئەو چەمكەی كە ئێستا شێوەیەك لە كۆدەنگی لەبارەوە هەیە لەدیموكراتیە تازەكاندا بەوەی توێژینەوە لەسەر حزبی سیاسی و دیموكراتی بوونەتە دوو بابەتی جیاواز، ئەم بۆچوونەی كە نیمچە كۆدەنگیەكی لەسەر هەیە لەو باوەڕەدایە بەو شێوازەی ئێستا حزبە سیاسییەكان لە دیموكراتیە تازەكاندا رەفتار دەكەن، ناتوانرێت دیموكراتی بپارێزرێت)).

ئەگەر لەسەر ئەم بۆچوونەی پرۆفیسۆر ڤان ئینگرید هەڵوەستە لەسەر سروشتی ئەو حزبە سیاسییانە بكەین كە لەنێو پرۆسەی دیموكراتی بەشدار دەبن، ئەوا دەگەینە ئەو ئەنجامەی بۆچی حزبە سیاسییەكانی براوەی هەڵبژاردنی سیستمی فرەحزبی، ئاكامی هەڵبژاردن رەتدەكەنەوە، یاخود بۆچی هەوڵدەدەن تانەی نابەجێ لە ئاكامی هەڵبژاردن بدەن؟ ئەمە دەكرێت بە چەند خاڵیك ئاماژەی پێبكەین:

1. هەڵبژاردن و دەنگدان لە دیموكراتیدا، پرۆسەی نمایشكردنی ئایدۆلۆژیەتی جیاواز و بیركردنەوەی جیاوازی حزبە سیاسییەكانە، بۆیە كاتێك حزبێكی سیاسیی كە چەند هەزار دەنگێك لە مەزندەی خۆی كەمتر بەدەست دەهێنێت و لە پرۆسەكە خۆی لە براوەوە دەكات بە دۆڕاو، ئەمە مانای ئەوەیە دیموكراتی بە ئایدۆلۆژیەت و بیركردنەوەی ئەو حزبە سیاسییە نە دروست دەبێت و نە دەشپارێزرێت. راشكاوانەتر ئەو حزبە سیاسییانە نكۆڵی لە بڕیاری جەماوەر دەكەن بۆ ئەو پێگەو قەوارەیەی لە پرۆسەكە بۆی دیاریكردون، ئەم نكۆڵی كردنەش بە رەتكردنەوەی لایەنی بەرامبەر و ئاستەنگ دروستكردن بۆ پێكهێنانی حكومەت دەردەبڕێت.

2. ئەو حزبە سیاسییانەی لە هەڵبژاردنی سیستمی فرەحزبی دۆڕاو و براوە بەپێی قەوارەی خۆیان پۆلین دەكەن، نایانەوێت لە رێزگرتن لە ئیرادەی گەلەوە بۆ دانپێدانان بە بەرامبەر هەنگاو هەڵبگرن، هەروەها لەبەر ئەوەی ئەو بنەمایانەی كە بۆ كۆكردنەوەی دەنگ سوودی لێوەرگرتووە، پیشاندانی بەرنامە و بیركردنەوەی ئەو حزبە نەبووە و لەسەر ناشرینكردن و رەتكردنەوەی بەرامبەر كاری كردووە، بۆیە ناتوانێت هۆكارێك بێت بۆ پێكەوە گونجان و كۆمپرۆمایز و پەنا بۆ رەتكردنەوە و هاندانی توندوتیژی دەبات، كە ئەمانەش لەبری ئەوەی خزمەت بە پرۆسەی دیموكراتی و پاراستنی سیستمە دیموكراتیەكە بدات، دەبێتە هۆكارێك بۆ كۆتایی هاتن بە لێبوردەیی و كۆتایی هێنان بە سیاسەتی نەرمی نواندن و كۆمپرۆمایز بۆ ئەوەی پێكەوە گونجان و هاوپەیمانی نیشتمانی بێتە ئاراوە.

ئەگەر لەسەر بنەمای ئەم دووخاڵە شرۆڤەیەك بۆ ئاكامی هەڵبژاردن و بیروبۆچوونی جیاوازی حزبە سیاسییەكانی كوردستان بكەین، ئەوا راشكاوانە هەموو ئەو بیركردنەوە جیاوازانە هەست پێدەكەین كە مەبەستیانە چۆن مامەڵە لەگەڵ پرۆسە دیموكراتیەكە بكەن، ئەم مامەڵە كردنەش پەیوەندی نێوان بیركردنەوەی حزبە سیاسییەكان و ئەو سیستمە دیموكراتیە دیاری دەكات كە لە هەرێمی كوردستان بوونی هەیە، كە هەندێك جار ئاستی رەشبینی دەگاتە ئەو ئاستەی نەزانرێت ئایا ئەم بیركردنەوە جیاوازانە دەتوانن پێكەوە بگەنە هاوپەیمانیەكی ئەوتۆ كە حكومەتێكی بەهێز پێكبهێنن؟ یان ئەم شێوازە نەخوازراوە ئەوەمان بیردێنێتەوە كە بەم شێوازی بیركردنەوەی حزبیانە دیموكراتیەت ناپارێزرێت. هەر ئەم حاڵەتەشە كە بیرمەندێكی گەورەی وەك هنتنگتن هەڵوەستە لەسەر ئەو لایەنە بكات و بپرسێت، ئایا بۆچی حزبە سیاسییەكان لە دیموكراتیە پێگەیشتووەكاندا هۆكارێكن بۆ گەشە و زیاتر رەگداكوتانی دیموكراتی، بەڵام لە دیموكراتیە تازەكاندا خودی حزبی سیاسیی دەبێتە هەڕەشە بۆسەر پرۆسەی دیموكراتی؟ سەبارەت بەوەڵامی ئەم پرسیارە پرۆفیسۆر دەیڤید هێڵد لە كتێبی (مۆدیلەكانی دیموكراتی) جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە ئەو حزبە سیاسییانە لە پێناوی ئەوەی پارێزگاری بە دەنگەكانیانەوە بكەن، پەنا بۆ هەموو رێكارێك دەبەن و سەرەنجامیش ئەم بیركردنەوەیە بەلاوازی سیستمە دیموكراتیەكە كۆتایی پێ دێت، بۆیە ئەگەر لەو بۆچوونەی دەیڤید هێڵدەوە راشكاوانەتر لەسەر ئەم پرسە هەڵوەستە بكەین كە زۆر بە سادەیی لە بیركردنەوەی حزبە سیاسییەكاندا هەستی پێدەكەین، دەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە حزبە رادیكاڵەكانی ئۆپۆزسیۆنی پێشوو، هێندەی جەخت لە دروستكردنی تەنگژە و هەوڵدان بۆ شەرعیەتدان بە تەنگژە كاردەكەن، هێندە هەوڵیان نەداوە لەدوای كۆتایی هاتنی پرۆسەی هەڵبژاردن بازنەی ئایدۆلۆژیەتی حزبی خۆیان تێپەڕێنن و بەرەو كرانەوە و گونجان لەناو بەرنامەیەكی نیشتمانی خۆیان ببیننەوە، ئەمە بەدرێژایی ماوەی نێوان هەڵبژاردنەكانی تەمموزی 2009- تا ئەیلوولی 2013، ئامانجی هەرسێ لایەنی ئۆپۆزسیۆن بووە لە كوردستان و هەر لەسەر ئەم بەرنامەیەش بەشداریان لە پرۆسەی هەڵبژاردنی ئەیلوولی 2013 كردووە، كرۆكی بەرنامەكەش كە هەرسێ لایەن تیایدا یەكدەگرنەوە، دروستكردنی تەنگژە و هەوڵدان بۆ شەرعیەتدان بە تەنگژە بووە، ئەمەش راشكاوانەتر مانای ئەوەیە هەوڵدان بووە بۆ دروستكردنی ئاستەنگ بۆ حكومەت و ناشرینكردنی پارتی و یەكێتی وەك دوولایەنی سەرەكی لە حكومڕانی كوردستاندا . ئەم جۆرە رەفتار و بیركردنەوەیەی ئۆپۆزسیۆنی پێشووش لە نێو پرۆسەی دیموكراتی كوردستاندا، مۆدیلێك لە دیموكراتی بەرهەم هێناوە كە پەیوەندی پێویستی نێوان حزب و دیموكراتی بەرادەیەك لێكجیاكردۆتەوە، وەك ئەوەی دیموكراتیەت لە شوێنێك بێت و حزبی سیاسیی لە شوێنێكی دیكە بێت، یان وەك ئەوەی ئەوان وەك ئۆپۆزسیۆن خاوەنی بەرنامەیەكی نیشتمانی بن و لایەنی پارتی و یەكێتی وەك دوولایەنی سەرەكی لەنێو پرۆسەی حكومڕانی خاوەنی بەرنامەیەكی نانیشتمانی بن، ئەم جۆرە بیركردنەوەیە كە لە بنەڕەتدا سووكایەتیكردنە بە دەنگ و بڕیاری گەلی كوردستان، نەك هەر ناتوانێت دیموكراتی بونیاد بنێت، بەڵكو ئەگەر گۆڕانكاری ریشەیی بەسەردا نەیەت دیموكراتی لەبەر یەك هەڵدەوەشێنێت و لۆژیكی كۆمپرۆمایز و پێكەوە گونجان و پێكەوە كاركردن دەگۆڕێت بۆ بەرهەمهێنانی توندوتیژی و رەتكردنەوەی بەرامبەر.



لە حكومەتی زۆرینەو كەمینەوە

بۆ حكومەتی بنكە فراوان

لەگەڵ ئەوەی پارتی دیموكراتی كوردستان لە پەیامی مەكتەبی سیاسییەكەیدا بۆ پیرۆزكردنی پرۆسەكە و ئاكامی هەڵبژاردن داوای لەهەموو لایەنەكان كردووە كە رێز لەئاكامی هەڵبژاردنەكان بگرن و هەموو پێكەوە كار بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی بنكە فراوانی نیشتمانی بكرێت، بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە ئەگەر حكومەتی بنكە فراوان پێكنەهات، ناتوانرێت لەكوردستاندا حكومەت لەسەر بنەمای هاپەیمانیەكی زۆرینە و كەمینیەكی ئۆپۆزسیۆن پێكبهێنرێت، هەروەها ئەمە بەراوردیش ناكرێت لەگەڵ حاڵەتی ئاكامی هەڵبژاردنەكانی بۆ نموونە پەرلەمانی عێراق، كە بمانەوێت یان نەمانەوێت كورد و سوننە كەمینەن و لایەنی شیعە زۆرینەن، هەرگیزیش ئەم كەمینەو زۆرینەیە گۆڕانكاری بەسەردا نایەت، بۆیە ئەگەر بۆ پەرلەمانی عێراق و پێكهێنانی حكومەت لە عێراقدا، هەتا ئەوكاتە بەتەواوەتی دەستووری عێراق جێبەجێ دەكرێت و سیستمی فیدرالی لە عێراقدا بە تەواوەتی دەچەسپێنرێت، بێجگە لە پێكهێنانی حكومەتی بنكە فراوانی نیشتمانی و هاوبەشی راستەقینەی پێكهاتە جیاوازەكان، رێگەیەكی دیكە نەبێت، ئەوا بۆ پێكهێنانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بارودۆخێكی دیكە و، هەم دەكرێت بە لەبەر چاوگرتنی قۆناخی ناسكی ناوچەكە و هەنگاو هەڵگرتنی زیاتر بۆ نزیكبوونەوە لەو ئامانجە نیشتمانیانەی كە گرنگە بەدەستیان بهێنین، بۆ ئەمەش حكومەتێكی بنكە فراوان پێكبهێنرێت و هەموو لایەنە سیاسییەكان تێیدا بەشداربن، هەمیش دەكرێت هاوپەیمانیەكی زۆرینە پێكبهێنرێت و ئۆپۆزسیۆن بوونی هەبێت. ئەم حاڵەتە بەو مانایە نییە ئەوەی كورد لەبەغدا داوای دەكات و بە مافی خۆی دەزانێت، لە هەرێمی كوردستان مانایەكی دیكەی بداتێ، نەخێر مەسەلەی بنەڕەتی ئەوەیە كە مەسەلەی زۆرینە و كەمینەی پەرلەمانی لەنێو پەرلەمانی عێراقدا گۆڕانكاری بەسەردا نایەت و زۆر زەحمەتیشە هەتا بەتەواوەتی دەستوری عێراق جێبەجێ دەكرێت و دەچەسپێنرێت دەوڵەتی هاوڵاتیبوون لە عێراقدا بوونی هەبێت، ئەمەش بەو مانایەی عێراقیەكان وەك هاونیشتمانی عێراق بیربكەنەوە، نەك كورد و سوننە و شیعە، ئەوجا لەبەر ئەوەی هەتا ئێستاش پێكهاتە سەرەكیەكانی عێراق، پێش ئەوەی خۆیان بە عێراقی بزانن، خۆیان بە پێكهاتە تایبەتیەكانی خۆیان دەزانن، ئەوا دامەزراندنی حكومەت لەسەر بنەمای زۆرینەو كەمینە واتە دروستبوونی باڵا دەستی پێكهاتەی شیعە بەسەر دەوڵەتی عێراق و پەراوێزخستنی هەردوو پێكهاتەی كورد و سوننە.

ئەم لایەنە كە لەچوارچێوەی تایبەتمەندی سیاسی و جوگرافی خۆیدا راڤەی لەسەر دەكرێت، زۆر جار لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن بۆ مەرامی سیاسیی ئەم تایبەتمەندییە سیاسیی و جوگرافیە فەرامۆش دەكەن و دەیشارنەوە و بانگێشە بۆ ئەوە دەكەن، مادام فڵان هەنگاو لە عێراق هەڵگیراوە ئەوا دەبێت لە كوردستانیش لاسایی بكرێتەوە، ئەمەش نەك خزمەتی پرۆسەی دیموكراتی و ئەزموونی حكومڕانی كوردستان ناكات، بەڵكو هەوڵدان بۆ لاساییكردنەوەی عێراق، هەرێمی كوردستانیش بەرەو شێوازی ناوچەكانی دیكەی عێراق دەبات، بەواتایەكی دیكە ئەو دەستەواژەی ئێستا بۆ هەرێمی كوردستان بەكاردێت و پێی دەڵێن (عێراقەكەی دیكە) ئەو جیاوازییە بوونی نامێنێت.


ئەم خستنە رووە بۆ رەتكردنەوەی حكومەتی بنكە فراوان و بانگێشەكردن بۆ حكومەتی هاوپەیمانی زۆرینە و كەمینەی ئۆپۆزسیۆن نییە، بەڵكو خوێندنەوەیەكە بۆ تایبەتمەندی سیاسیی كوردستان و ئەگەری دروستبوونی گۆڕانكاری و جێ گۆڕكێ لەنێوان زۆرینەو كەمینەدا، كە ئەم ئەگەرەش لە پرۆسەی سیاسیی كوردستان، ئەگەرێكی واقیعیانە بێت و مەحاڵ نەبێت، ئەوا زۆر زۆر ئاساییە كە زەمینەی ئەو جێ گۆڕكێیە فراوان بكرێت، بۆ ئەوەی پرۆسەی دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات لە كوردستان بێتە ئاراوە، بەڵام كاتێك ئۆپۆزسیۆنی دوێنی لەوە نائومێد دەبێت لەمە زیاتر قەوارەی گەورە نابێت و هەر بەكەمینە دەمێنێتەوە، ئەوا هەقە پێش ئەوەی هەوڵبدات ئەم لایەنە بشارێتەوە، بیر لەوە بكاتەوە چۆن زەمینەی كۆمپرۆمایز بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانیەكی فراوان دەڕەخسێنرێت و چۆن لەسەر بەرنامەیەكی نیشتمانی خۆی دەگونجێنێت و لە ئایدۆلۆژیەتی حزبی دوور دەكەوێتەوە.









هاوپەیمانی فراوان

لەنێوان براوەكانی هەڵبژاردندا

لەدەسپێكی ئەم راپۆرتە ئاماژەمان بەوەكرد كە لەسیستمی فرەحزبیدا جیاواز لە سیستمی دووحزبی، ئەو حزبانەی كە توانیوویانە كورسی پەرلەمانی بەدەست بهێنن هەموویان بە براوەی هەڵبژاردن لە قەڵەم دەدرێن، هەمووشیان دەتوانن بەشداری لە حكومەت بكەن و هەروەها دەشتوانن ببنە ئۆپۆزسیۆن، بۆیە لەم حاڵەتەدا و دوای ئەوەی ئاكامەكانی هەڵبژاردن رادەگەیەنرێت و ئەو لایەنەی زۆرترین دەنگی هەیە بۆ پێكهێنانی حكومەت رادەسپێردرێت، ئەوا ئەو لایەنە بەپێی بەرنامەی خۆی بتوانێت هاوپەیمانیەكی فراوان پێكبهێنێت بۆ ئەوەی هەموو لایەنەكان لە حكومەت بەشدار بن، یان هاوپەیمانیەكی زۆرینە دروست بكات بۆ ئەوەی حكومەت پێكبهێنێت، ئەوا هەردوو شێوازەكە لە سیستمی دیموكراتی پەسەندە و دەكرێت هەردووكیان تاقی بكرێتەوە، بۆیە لێرەدا دیسان ئەوە دووبارە دەكەینەوە، ئەم راپۆرتە بۆ پەسەندكردنی حكومەتی هاوپەیمانی زۆرینەو رەتكردنەوەی حكومەتی بنكە فراوانی نیشتمانی نییە، بەڵكو ئەم باسە بۆ هەڵسەنگاندن و تاوتۆكردنی شێوازی هاوپەیمانیەكەیە، پرسیاری گرنگ ئەوەیە چۆن هاوپەیمانیەكی فراوان بۆ پكێهێنانی حكومەت دروست دەكرێت، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر پیتەر وایلهاوەر ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی وێسترن میشیگان كرد و لەوەڵامدا سەبارەت بە پرسی هاوپەیمانی نێوان لایەنەكان بۆ پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (ئەوە سروشتی دیموكراسیەتی نوێنەرایەتیە كە دەبێت سازش بكرێت بۆ ئەوەی حكومەتی هاوپەیمانێتی پێكبهێنرێت و رەنگە دەنگدەران درك بەوە بكەن كە ناتوانن هەموو شتێك لەو حكومەتە بەدەست بهێنن كە لە دوای ئەنجامی هەڵبژاردنەكانەوە هاتۆتەئاراوە. و رەنگە ئەو پارتەی زۆرترین كورسی هەیە پێویست بێت سازش بكات بۆ ئەوەی زۆرینە پێكبهێنێت و ئەمەش پێویستی بە گفتوگۆیەكی بە حەزەر و نەرم و نیان دەبێت، چونكە ئەگەرچی دوو گروپ بۆچوونی جیاوازیشیان هەبێت، ئەوا زەمینەیەكی هاوبەشیان هەیە بۆ رێككەوتن. بۆ نموونە لیبراڵ دیموكراتەكان پتر ئەگەری رێككەوتنیان هەیە، ئەگەرچی پارتی جیاوازیشیان هەبێت، هەروەها پارتە موحافیزكارە، یان راستڕەوەكانیش كۆمەڵێك باوەڕی هاوبەشیان هەیە، ئەگەرچی رەنگە لەسەر هەندێ پرس و مەسەلەی دیاریكراو سیاسەتی جیاوازیان هەبێت. لەبەر ئەوە دۆزینەوەی زەمینەی هاوبەش و دۆزینەوەی بوارێك بۆ سازش پەیوەستە بە سەركردایەتیەوە، سەركردایەتی-سیاسی- جیاوازیەكی گەورە دروست دەكات لە توانای پێكهێنانی حكومەت بە شێوەیەكی جێگیر و سەقامگیر و توانای ئەوەی هەیە بەردەوامی بەخۆی بدات لە ساڵانی داهاتوودا تاوەكو هەڵبژاردنی داهاتوو. كەواتە ئەو پارتەی كە بەرزترین رێژەی هەیە لە حكومەتدا پێویستی بە سازشكردن دەبێت، لەبەر ئەوەی سەرۆك وەزیران لەو هەڵدەبژێردرێت و دەبێت حكومەتەكە لەسەر بنەمای بەشداریكردنی پارتە سیاسییەكانی دیكە پێكبهێنرێت و رەنگە پێویست بە سازشكردن بكات لەسەر ئەو سیاسەتەی لە ئاست پرسەكاندا دەگیرێتەبەر، بەڵام نابێت سازشەكە لەسەر بەشە سەرەكیەكەی بەرنامەكە بێت، بۆ نموونە ئەگەر ئەو پارتەی زۆرترین كورسی هەیە، بەهۆی بەرنامەیەكەوە سەركەوتنی بەدەست هێنابێت كە بەڵێنی سەقامگیركردنی ئابووری دابێت، ئەوا ناكرێت سازش لەسەر ئەم بەرنامەیە بكات، بەڵكو دەتوانێت لە سەر بوارەكانی دیكە سازش بكات، وەك ئەو داراییەی بۆ بواری پەروەردە دابین دەكرێت، یان لە بواری چالاكی سەربازیدا، بەڵام نابێت بەشێكی سەرەكی بەرنامەكە بێت، لەبەر ئەوە دەبێت سەركردە سیاسییەكان ئەوە بزانن كە بەرنامە سەرەكیە هەرە گرنگەكە چیە كە ناتوانن سازشی لەسەر بكەن، و ئینجا ئامادە بێت بۆ سازشكردن لەسەر بوارەكانی دیكە)).









ئەوەی پرۆفیسۆر پیتەر وایلهاوەر ئاماژەی پێكرد، ئەوا بۆ نموونە پارتی دیموكراتی كوردستان كاتێك دەكەوێتە وتووێژ، لەسەر بنەمای ئەو بەرنامەیە وتووێژ دەكات كە لە پرۆسەی هەڵبژاردن بانگێشەی بۆ كردووە، دیاریشە تەوەری سەرەكی بەرنامەی پارتی دیموكراتی كوردستان، ئەو دروشمی (پێكەوە بەرەو كوردستانێكی گەشترە) ئەمەش مانای ئەوەیە هەموو ئەو حزبە سیاسییانەی هاوپەیمانی لەگەڵ پارتی گرێدەدەن بۆ پێكهێنانی حكومەت دەبێت لە خاڵی سەرەكی ئەم بەرنامەیە تێبگەن كە هەموو پێكەوە بەرەو كوردستانێكی گەشتر هەنگاو هەڵبگرێت و گومانیش لەوەدا نییە كە مانای هەنگاو هەڵگرتن بەرەو كوردستانێكی گەشتر هەموو لایەنەكانی سیاسیی و ئابووری و كۆمەڵایەتی دەگرێتەوە، بە تایبەتی لەسەر ئاستی سیاسیی كە پارتی دیموكراتی كوردستان بەڵێنی بە دەنگدەرانی داوە، قۆناخێكی دیكە لەبواری مافی چارەنووس بچینە پێشەوە و ئەو قۆناخەش وەك ئەمری واقیع بچەسپێنرێت، بۆیە وەك پسپۆرانی زانستی سیاسەت و تایبەتمەند لەم بوارە ئاماژەی پێدەكەن، لەوانەیە هەندێك لایەنی سیاسیی كە بەرنامەكەیان لەگەڵ پارتی یەكناگرێتەوە، یان پێشتر خۆیان بەرنامەیان نەبووە كاریان لەسەر ناشرینكردنی پارتی و حكومەتی هەرێمی كوردستان كردووە، نەتوانن بە ئاسانی لەگەڵ بەرنامەی هاوبەشی نیشتمانی ساز و گونجاو بن، یان كۆتایی بەو ئایدۆلۆژیەتە حزبیە بێنن و هەنگاو بۆ ناو پرۆسەیەكی دیكەی نیشتمانی هاوبەش هەڵبگرن، بۆیە لەگەڵ ئەوەشی بەڵێنیان بە دەنگدەرەكانیان داوە بەشداری حكومەت بكەن، بەڵام ئێستا نەتوانن بەشداری بكەن و مەرجی تەعجیزی بۆ پێكهینانی هاوپەیمانی نیشتمانی دابنێن، لەم حاڵەتەدا گرنگە ئەو لایەنانە بەو راستیە هۆشیار بن، بەوەی دەتوانن مەرجی تەعجیزیش دابنێن و لە پرۆسەی حكومڕانی هەر بەشدار بن و بەشداری حكومەت نەكەن و وەك ئۆپۆزسیۆنێكی ئیجابی چاودێری ئەو هاوپەیمانیەی زۆرینە بكەن، كە حكومەت پێكدەهێنێت. سەبارەت بەم لایەنە پرسیارێكمان ئاراستەی پرۆفیسۆر رۆبەرت سی لاوری ئوستادی زانستی سیاسەت و ئابووری سیاسی لە زانكۆی تەكساس كرد و ئەو لەوەڵامدا پێی راگەیاندین مەرج نییە لە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت هەموو جار هاوپەیمانی فراوان پێكبهێنرێت و لە درێژەی لێدوانەكەیدا بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی:(من دەڵێم مەرج نییە پێكهێنانی هاوپەیمانیەكی گەورە بۆ پێكهێنانی حكومەتێكی بنكە فروان بەشێك بێت لە هەموو كۆمەڵگەیەكی دیموكراسی، بەڵكو ئەمە بە راددەیەكی زۆر دەوەستێتە سەر بونیادەكە، ئەگەر سیستمی پەرلەمانیت هەبوو كە دوو حزب هەن، وەك بەریتانیا، -ئەوا هەر كاتێك حزبێك براوە بوو-، ئەوا زۆرینە بەدەست دەهێنێت و ئیتر پێویستی بەوە نییە سازش بكات، ئەگەر سیستمەكە بەو جۆرە بوو كە جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان هەبوو و پارتە جیاوازەكان كۆنتڕۆڵی بەشە جیاوازەكانی حكومەت دەكەن، ئەوا پێویستت بەم كەلتورە دەبێت، لەبەر ئەوەی بارودۆخێكی هاوشێوەی بارودۆخی ئێستات دەبێت. بەڵام ئەگەر حكومەتێكی –سیستمێكی- پەرلەمانیت هەبوو(كە زۆرینەی سیستمە پەرلەمانیەكان بەم شێوەیەن) ئەوا تۆ پێویستت بە سازش هەیە، لەبەر ئەوەی تاكە حزبێك ناتوانێت بەتەنیا حكومەت پێكبهێنێت، كەواتە بۆ ئەوەی پێكەوە گونجان دروست بێت، لەم حاڵەتەدا بەلای كەمەوە پێویستت بە دوو شتە، یەكەمیان بوونی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی چالاك، پێویستت بە گروپێكە لە دەرەوەی حكومەت بێت و پێكەوە كاربكەن، یاخود بەلای كەمەوە پەرە بە نەریتی پێكەوەكاركردن بدەن، چونكە ئەگەر تۆ لە بوارە ناسیاسییەكاندا پێكەوە كاربكەیت، ئەوا رەنگە بتوانیت لە بواری سیاسیدا سازش بكەیت. مەسەلەی دووەم بریتییە لە سەروەری یاسا، كە نابێت زۆرینە-زۆرینەی كاتی- كەمینە سەركوت بكات و ئەمەش ناچاریان دەكات تا راددەیەك سازش بكەن)).

ئەوەی لەم دوو بۆچوونە جێگەی هەڵوەستە لەسەر كردنە ئەوەیە، كە هیچ پسپۆرێكی سیاسیی شێوازی پێكهێنانی حكومەتی بنكە فراوانی نیشتمانی رەتناكاتەوە، بەتایبەتی بۆ وڵاتێكی وەكو كوردستان كە لە زۆربەی پرسەكاندا لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە پێویستی بە كۆدەنگی هەموو لایەنە سیاسییەكان هەیە، بەڵام هەموو پسپۆرانیش لەسەر ئەو بۆچوونە كۆكن، كە بۆ وڵاتێك تیایدا زۆرینە و كەمینە، زۆرینەو كەمینەی كاتی بن و ئەگەر جێ گۆڕكێیان هەبێت، ئەوا بەتەنیا حكومەتی بنكە فراوانی نیشتمانی تەنیا رێگە نییە، لەبەر ئەوەی دەكرێت حزبە سیاسییەكان هەم رێكبكەون و هەمیش دەكرێت لەبەر بەرژەوەندی حزبیان رێكنەكەون و لە ئۆپۆزسیۆن بمێننەوە، بەمەش هیچ لەمەسەلەكە ناگۆڕێت، بەپێچەوانەوە پرۆسە دیموكراتیەكە باشتر رەگ دادەكوتێت، بەڵام بۆ وڵاتێكی وەكو عێراق كە كەمینە و زۆرینە، كەمینە و زۆرینەی نەتەوەیی و مەزهەبین، ئەوا ئەم حاڵەتە گۆڕانكاری بەسەردا نایەت و هیچ لایەكی كەمینەش ناتوانێت تەنها لەپێناوی بونیادی دیموكراتی، سازش لەسەر پرسە نیشتمانی و نەتەوەیی و مەزهەبیەكانی خۆی بكات، بۆیە لەم حاڵەتەدا حكومەتی زۆرینەو كەمینە وڵات بەرەو دابەشبوون دەبات و هیچ لایەك ناتوانێت سازش یان كۆمپرۆمایز لە سەر پرسە سەرەكیەكانی خۆی بكات، بەڵام لە وڵاتێكدا كە ئەم حاڵەتە بوونی نەبوو، زۆرینەو كەمینە، زۆرینەو كەمینەی كاتی بوو، ئەوا سازشكردن لەنێوان لایەنە سیاسییەكاندا كارێكی هێندە قورس نابێت.