پێگەی جوگرافی توركیا بەوجۆرە هەڵكەوتووە كە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە سەیری دەكەیت وەك وڵاتێكی رۆژئاوایی دەردەكەوێت و ئەگەر لەرۆژئاواشەوە سەیری بكەیت وەك وڵاتێكی رۆژهەڵاتی ئیسلامی دەردەكەوێت، بۆیە توركیا ئەگەر بە دەوڵەتێكی موسڵمانی رۆژهەڵاتی لە قەڵەمبدرێت بۆ رۆژئاوا بایەخێكی گرنگی هەیە و ئەگەر بە دەوڵەتێكی رۆژئاوایش لە قەڵەمبدرێت دیسان بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرنگە، لەم چوارچێوەیەدا توركیا هەم لەسەر ئاستی رۆژهەڵات وەك دەوڵەتێكی میحوەری سەیری دەكرێت، هەم بۆ رۆژئاواو پێكەوە گرێدانەوەی رۆژهەڵات و رۆژئاواش پێكەوە، دیسان بۆ رۆژئاوا بایەخی خۆی هەیە.
زۆر لە چاودێرانی سیاسی لەسەروبەندی خۆپیشاندانەكانی پاركی جیزی لە ئەستەنبوڵ، شرۆڤەیان بەو ئاراستەیە دەكرد كە بەهاری توركیا دەستی پێكرد، بەڵام لەماوەیەكی كورتدا دەركەوت كە ئەو خۆپیشاندانانە ئاكامی شكستی پارتی داد و گەشەپێدان نییە، بەڵكو باجی سەركەوتنە ئابوورییەكانی توركیایە كە لەسەر دەستی حكومڕانی ئەو حزبە لە ساڵانی رابردوو بەدەستی هێناوە، هەروەها باجی ئەو كرانەوەیە كە توركیا لەبواری دیموكراتی و چارەسەری كێشەی كورد هەنگاوی بۆ هەڵگرتووە.
بێگومان ئەم خوێندنەوەیە بەو مانایە نییە كە خۆپیشاندەرانی ئەستەنبوڵ لەسەر تێكدانی پاركی جیزی هەقی خۆیان نەبووە، لەبەر ئەوەی دوای ئەوەی ئەم پرسە رووبەڕووی دادگا كرایەوە، دادگاش ئەو مافەی بە خۆپیشاندەراندا كە دەبوو حكومەت لەسەر ئەو پرسە رای خەڵكی وەربگرتایە، بۆیە گۆڕینی ئەو پاركەی راگرت، بۆیە لێرەوە مەبەست لەم خوێندنەوەیە ئەوەیە كە خەڵكی ئەستەنبوڵ لەبەر بێكاری و هەڵاوسانی ئابووری نەڕژانە سەر جادە وەك ئەوەی لە وڵاتانی عەرەبی بینمان، بۆیە ئەوەی لە ئەستەنبوڵ روویدا زیاتر بەكارهێنانی سۆزی خەڵك بوو بۆ دژایەتی كردنی حزبێك كە لە هەڵبژاردنەكانی ئەمجارەشدا مەزندەی زۆربەی چاودێران بەو جۆرەیە نەك هەر زۆرینەی دەنگەكان دەباتەوە، بەڵكو مەزندەی ئەوە دەكرێت نیوەی زیاتری دەنگەكان بێنێت و بەتەنیا حكومەت دروست بكات، دوای رووداوەكانی ئەستەنبوڵیش وەك راپرسیەكان دەریانخستووە هێشتا نیوەی زیاتری خەڵكی توركیا ئامادەن دەنگ بە پارتی داد و گەشەپێدان بدەن.
لە سفر كێشەوە
بۆ گێژاوی قەیرانەكان
توركیا لەسەردەمی پارتی داد و گەشەپێدان سیاسەتی دەرەوەی خۆی لەسەر بنەمای سفركردنەوەی كێشەكانی لەگەڵ دراوسێكانی داڕشتەوە، بەڵام بەهۆی گۆڕانكارییەكانی ناوچەكەوە، ئێستا توركیا بێجگە لە هەرێمی كوردستان، كێشەی لەگەڵ هەموو دراوسێكانی هەیە، دروستبوونی ئەم كێشانەش نەك وایكردووە ستراتیژیەتی سیاسەتی سفركردنی كێشەكان ئاڵۆزی تێبكەوێت، بەڵكو لەهەندێك بواردا بە تایبەتی لەگەڵ كێشەی سوریا خۆی خەریكە دەبێتە بەشێك لە كێشەكە و پەلكێش كراوە بۆ ناو كێشەیەك كە خۆی خوازیاری ئەو كێشەیە نییە، هەر بۆ نموونە مانگی رابردوو بە هۆی تەقینەوەكانی شاری رێحانە ئاڵۆزی بۆ دروست بوو و لە كێشەی پاركی جیزیش زۆر لە چاودێران پێیانوابوو ئەم كێشەیە رەهەندێكی تائیفی عەلەوی هەیە و لەژێر كاریگەری سوریا و وڵاتانی دراوسێی دیكەی توركیا هاندراون، بۆیە لەم حاڵەتەدا توركیا دەبێت لەهەمبەر ئەم كێشانە هەڵوێستی خۆی هەبێت، كە هەرە گرنگەكەیان كێشەی سوریایە كە ئێستا توركیا بۆتە باوەشێك بۆ كۆكردنەوەی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن، ئەمەش هێندەی دیكە میحوەری سوریا و ئێران و روسیای لە توركیا نیگەران كردووە، لەبەرامبەریشدا لەبەر ئەوەی ئەمریكا و دەوڵەتانی رۆژئاوای ناتۆ لەبەر چەندین هۆكار هەوڵی جددیان نییە بۆ یەكلاكردنەوەی كێشەی سوریا و لابردنی رژێمی ئەسەد، ئەوا توركیاش ناتوانێت تاكلایەنە یان لانی كەم بەبێ پشتگیری ناتۆ هەنگاوێكی لەم جۆرە هەڵبگرێت، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە جەنگیز چاندار رۆژنامەنووسی ناوداری توركیا كرد، ئەویش بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (لە ناوەوەی توركیا چەند شەپۆلێكی خۆپیشاندان روویدا. ئێستاش لەمیسر ئەو گۆڕانكارییە روویداوە و محەمەد مورسی لابراوە، لە سوریاش رژێم چەند سەركەوتنێكی بەدەست هێنا بەرامبەر بە ئۆپۆزسیۆن. ئەمریكاش لەو شوێنە نەوەستا كە پێشتر توركیا دەیویست و لەگەڵ روسیا كەوتۆتە گەڕان بەدوای رێگە چارەیەك بۆ كێشەی سوریا. بۆیە لەم قۆناخەدا پێویستە بڕیاردەران لە توركیا كۆببنەوە و ئەم دۆخە هەڵبسەنگێنن. بە گوێرەی ئەو گۆڕانكاریانەی لە ناوەوە و دەرەوەی توركیا روویانداوە، زەحمەتە توركیا بتوانێت رۆڵێكی كاریگەر ببینێ لە چارەسەركردنی كێشەكە. بەڵام ئەگەر پێداچوونەوەیەكی زیاتر بە سیاسەتی خۆیدا بكات لەهەمبەر چارەسەری كێشەی كورد و پەیوەندی خۆی لەگەڵ كوردەكانی سوریا باش بكات كە ئەمەش پەیوەندی بە چارەسەری كێشەی كورد لەناوخۆی توركیا هەیە، ئەوا لەم بارودۆخە دەتوانین مەزندەی ئەوە بكەین توركیا دەتوانێت لەچارەسەری كێشەی سوریاش رۆڵێكی بەرچاو بگێڕێت. بەڵام لە ئێستا ناتوانێت، بۆیە تا بارودۆخی میسر جێگیر نەبێ و تا ئەو بارەی كە لە ئیستانبول و شارە جیاجیاكانی توركیا هەزم نەكرێت، نواندنی هەڵوێست بەرامبەر بە سوریا لە چوارچێوەی عەقڵدا نییە، بۆیە دەڵێم دەبێ هەناسەیەك وەرگرێت و پاشان بارەكە هەڵبسەنگێنن)).




ئەگەر سەیری گوتەكانی جەنگیز چاندار بكەین، هەست دەكەین گێژاوی قەیرانەكانی ناوچەكە چەند كاریگەری لەسەر رەوتی سیاسەتی توركی هەیە، لەمەشدا گۆڕانكارییەكانی میسر پاش رووخانی موحەمەد مورسی و كاریگەری بەسەر سیاسەتی توركیا دەبێت، لەسەر ئەم كاریگەرییە پرسیارمان لە حوسین گویلرچە رۆژنامەنووس و شرۆڤەوانی سیاسی لە رۆژنامەی زەمانی توركی كرد، ئەویش بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی:( بەرای من توركیا پێیەكی لە رۆژئاوایەو پێیەكی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جوگرافیای دەوڵەتانی ئیسلامیدایە. ئەمەش مانای ئەوەیە توركیا ناتوانێت هەنگاوێك بەرەو رۆژئاوا هەڵبگرێت سەیری رۆژهەڵات نەكات و بەپێچەوانەشەوە، ئەمە وایكردووە ناكرێت توركیا نەوەك دەوڵەتێكی رۆژهەڵاتی تەواو یان رۆژئاوای تەواو سەیر بكرێت، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر سەیری رۆڵی توركیا بكەین لە چارەسەری كێشەی سوریادا ئەوا توركیا بۆ چارەسەركردنی كێشەی سوریا، نابێت رووبەڕووی سوریا ببێتەوە. واتا نابێت وا نیشان بدرێت كە كێشەی سوریا تەنیا كێشەی توركیایە. دەبێ لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكەو نەتەوە یەكگرتووەكان لە چارەسەر بگەڕێت)).
بەڵام وێڕای ئەم بایەخەی توركیا لەناوچەكە و رۆڵی لەم قەیرانە گەورەیەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەوا زۆر لە چاودێران پێیانوایە لەم بارودۆخەدا كە توركیا ناتوانێت سیاسەتی سفر كێشە لەگەڵ دەرەوە پیادە بكات باشترە لەناوخۆدا سیاسەتی سفركردنەوەی كێشەكان پیادە بكاتەوە.
ستراتیژیەتی سفر كێشە
بۆ سیاسەتی ناوخۆی توركیا
ئەگەر هەنگاو هەڵگرتن بۆ نەهێشتنی كێشە ناوخۆییەكان لەتوركیا ببێتە ستراتیژ، لە هەمووشیان گرنگتر چارەسەری كێشەی كورد كە ئێستا كرانەوەیەك دروست بووە لەسەر ئەم پرسە و حكومەت دیالۆگی لەگەڵ پەكەكە دەست پێكردووە، ئەوا توركیا دەتوانێت رۆڵێكی كاریگەرتر لەسەر ئاستی ناوچەكە بگێڕێت، هەوڵەكانی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان هەولێر و ئەنكەرە كە جەنگیز چاندار لەم لێدوانەی بۆ گوڵان بە شەراكەتی ستراتیژی ناوی دەبات و ئەو جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە گۆڕانكارییەكان هیچ كاریگەریەكی لەسەر ئەم شەراكەتە ستراتیژییە نابێت، هەست دەكرێت جگە لەوەی بۆ بەرژەوەندی هاوبەشی نێوان هەولێر و ئەنكەرا زۆر گرنگە، لەهەمانكاتدا بۆ پرۆسەی كرانەوە لەسەر كێشەی كورد رەنگدانەوەی گەورەی هەبووە و هاندەرێك بووە بۆ حكومەتی توركیا بۆ ئەوەی بتوانێت هەنگاوی بوڵر و گەورە هەڵبگرێت، ئەوەتا ئێستا هەردوولا پەكەكە و حكومەتی توركیا هەنگاو بەهەنگاو دەچنە پێشەوە. سەبارەت بەم لایەنە جەنگیز چاندار بە گوڵانی راگەیاند: (سەبارەت بە پەیوەندی نێوان توركیا و هەرێمی كوردستان، گومانی تێدانییە توركیا وەك شەریكێكی ستراتیژی سەیری هەرێمی كوردستان دەكات. ئەم گۆڕانكاریانەی لەناوچەكە و توركیا روودەدەن، هیچ كاریگەری لەسەر پەیوەندی نێوان توركیا و هەرێمی كوردستان نابێت. سەبارەت بە چارەسەركردنی كێشەی كوردیش لەتوركیا، رەجەب تەیب ئەردۆگان رایگەیاندووە ئەو لەپرۆسەی چارەسەركردنی كێشەی كورد پاشگەز نابێتەوە، لیرەو لەوێ گوێمان لێدەبێت لایەنی كورد ئاماژە بەوە دەكات هەنگاوەكانی حكومەت لەم پرۆسەیە بەو خێراییە نییە، بەڵام لایەنی كوردیش رایانگەیاندووە بە پرۆسەكەوە پابەند دەبن، ئێستا لیژنەیەك بە سەرۆكایەتی ئەحمەد تورك و گوڵتەن كەشناك پێكهاتووە بۆ ئەوەی گفتۆگۆ لەگەڵ چەكدارانی پەكەكە لە قەندیل بكەن، ئەوان دوای ئەوەی لەگەڵ حكومەتی توركیا كۆبوونەوە ئینجا چوون بۆ قەندیل، بۆیە بۆ ئەوەی بەرەو پێشەوەچوونی زیاتر لەم پرۆسەیە ببینین پێویستە هەندێك ئاراممان هەبێت، ئومێدێكی زۆر هەیە و پرۆسەكە بەردەوامە و لە هەمووشی گرنگتر ئەوەیە هەردوو لایەنی حكومەت و لایەنی كوردی جەخت لەسەر بەردەوامی پرۆسەكە دەكەنەوە)).
لەم پرۆسەیەدا هەرێمی كوردستان رۆڵێكی گرنگی گێڕاوە هەتا پرۆسەكە دەستی پێكردووە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا لەدوای دەستپێكردنی ئەم پرۆسەیە هەرێمی كوردستان بۆ سەرخستنی پرۆسەكە رۆڵی دەبێت؟ سەبارەت بەم پرسیارە حوسێن گولیرچە جەختی لەسەر ئەوەكردەوە بۆ گوڵان: ((لەم پرۆسەیەدا كە گەیشتۆتە قۆناخی پاشەكشەی پەكەكە، خەریكە جۆرێك لە بێ متمانەیی دروست دەبێت، لەبەر ئەوەی حكومەتی توركیا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە تا ئێستا بە رێژەی %15 چەكدارانی پەكەكە پاشەكشەیان كردووە، بەڵام سەڵاحەدین دەمیرتاش وەك لایەنی كوردی جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە لە %85 چەكدارانی پەكەكە لە شوێنی خۆیان جوڵاون، بۆیە لەم قۆناخە بەو سیفەتەی هەرێمی كوردستان پەیوەندیەكی زۆر باشی لەگەڵ هەردوو لایەنی حكومەتی توركیا و پەكەكە هەیە، دەتوانێت رۆڵێكی گەورە بۆ سەرخستنی پرۆژەكە بگێڕێت)).
چارەسەر كێشەی كورد
كلیلێك بۆ كردنەوەی قەیرانەكان
لەناو ئەو قەیرانە ئاڵۆزەی كە ناوچەكەی پیا تێدەپەڕێت و خەریكە دەگۆڕێت بۆ ململانێیەكی مەزهەبی نێوان شیعەو سوننە، كورد لەهەر چوار پارچەكە بەشێك نییە لەو ململانێیە و بەڵكو هۆكارێكە بۆ راگرتنی باڵانسی هێز و یەكلاكردنەوەی كێشەكان، هۆكاری ئەوەشی كە كورد بەشێك نییە لەو ململانێ مەزهەبیە، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كورد كێشەی نەتەوەیی هەیە نەك كێشەی ئایینی، بۆیە ئەگەر ئەم كێشەیە چارەسەر بكرێت بەشێوازی ئاشتیانە، ئەوا تەرازووی هێز بەلای ئەو دەوڵەتە دەشكێتەوە كە دەستپێشخەری لە چارەسەركردنی ئەم كێشەیەدا كردووە، لەمەش گرنگتر حكومەتی هەرێمی كوردستان زیاتر پشتگیری ئەو لایەنە دەكات كە دەستپێشخەری بۆ چارەسەری ئاشتیانەی ئەم كێشە ئاڵۆز و دێرینە دەكات، لەم راستە توركیا لەناو ئەم قەیرانە ئاڵۆزەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی پیا تێدەپەڕێت و هەوڵێكی جددیش هەیە كە پریشكی ئەم قەیرانە توركیاش بگرێتەوە، ئەوا گرنگە هەنگاوی خێراتر بۆ چارەسەری كێشەی كورد بنێت و هەرێمی كوردستانیش وەك شەریكێكی ستراتیژی پشتگیری لێدەكات، وەك جەنگیز چانداریش ئاماژەی پێكرد، ئەم هەنگاوە لەچارەسەری كێشەی كورد دەست پێدەكات، لەمەش گرنگتر دەرگایەكی فراوانتر بۆ توركیا واڵا دەبێت بۆ ئەوەی خێراتر لەیەكێتی ئەوروپا نزیك ببێتەوە.