بیركـــــردنەوەی نــــــــوێ داتــــــای نـــــــــــوێ ئاكامی نوێ

((بەشی هەرە زۆری پرۆسەی دروستكردنی بڕیارە سیاسییەكان لەنێو دامەزراوە سیاسییە گەورەكان بەڕێوەدەچن، وەك پارتە سیاسییەكان، پەرلەمانەكان، وەزارەتەكان. پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ناكرێت توخمی وردی سیاسەت (مایكرۆ پۆلیتیك) لە پرۆسەی دروستكردنی بڕیاری سیاسی بەشداری پێبكرێت، ئەم لایەنە هەتا ئێستا كەمتر لە زانستی سیاسەت بایەخی پێدراوە، بەڵام بایەخدان بە بەشداری پێكردنی مایكرۆ پۆلیتیك دەبێتە فاكتەرێكی هاریكار بۆ توێژینەوەی ورد لەسەر دامەزراوە سیاسییەكان، ئەم چەمكە گریمانەی ئەوە دەخاتە روو كە بەردەوام چوارچێوەیەكی كاركردن لەنێو هەیكەلی دامەزراوەكاندا هەیە، بەڵام لەناو ئەم چوارچێوەی كاركردنە لەسەر بنەمای بنەما فەرمیەكان كارلێككردن دروست نابێت، بەڵكو ئەم كارلێككردنە بەمیكانیزمی جیاواز دروست دەبێت، بۆئەوەی ئەم كارلێككردنە دروست بێت، ئەوا دەبێت بیر لەوە بكەینەوە بە تیۆری جیاواز كاربكەین بۆئەوەی میكانیزمی جیاواز بەرهەم بهێنین، پێكەوە گرێدانەوەی ئەو میكانیزمە جیاوازانەش چەمكێك بەرهەم دەهێنێت، كە جەختكردنەوەی هاوبەش، گرنگی پێدانی هاوبەش دروست دەكات، كەواتە پێكەوە گرێدانەوەی توخمی گەورەی سیاسەت(ماكرۆ پۆلیتیك) لەگەڵ توخمی وردی سیاسەت (مایكرۆ پۆلیتیك)، واتە پێكەوە گرێدانەوەی چەند تیۆرێكی جیاواز بۆ بەرهەمهێنانی میكانیزمی جیاواز، ئەمەش واتە بەرهەمهێنانی مەعریفەیەكی هاوبەش، ئەم مەعریفە هاوبەشەش وەك رۆشنبیریەكی رێكخراو ئەو بیركردنەوە تازەیەمان بۆ بەرهەم دەهێنێت، كە دەبێتە هۆكاری ئەوەی لەچوارچێوەی هەڵسوڕانی دامەزراوەكاندا ئاڵۆزییەكانی كاركردن كەمبكاتەوە(واتە رۆتین و بیرۆكراسی كەمبكاتەوە)، هەر بۆیە كاتێك كاری دامەزراوەكان لەچوارچێوەی ئەم مەعریفە هاوبەشە پیادە دەكرێت، سەقامگیری لەچوارچێوەی كاری دامەزراوەییدا دروست دەكات. ئەمە مانای ئەوەیە هەوڵدان بۆ توێژینەوە لەسەر توخمە وردەكانی سیاسەت و بەشداری پێكردنی لەپرۆسەی دروستكردنی بڕیاردا، دەبێتە هۆكاری ئەوەی چاودێری پراكتیكی ئەو مەعریفە هاوبەشە بەرهەمهاتووە بكەین كە لە كۆنتێكستی دامەزراوەیەكی دیاریكراودا، میكانیزمی تازە بەرهەم دەهێنێت)).



پرۆفیسۆر رۆناڵد ڤالنەر – زانكۆی هامبۆرگ
بیرمەندی ئەمریكی ئەمیتا ئیتزایۆنی خاوەنی تیۆری كۆمەڵگەی چالاكە (the active society)، ئەم تیۆرە لە حەفتاكانی سەدەی رابردوو توێژینەوەیەك بوو لەسەر ئەو فاكتەرانەی كە سستی و تەمەڵی لە كۆمەڵگەی لیبرال دیموكراتی رۆژئاوا دروست دەكرد، هەربۆیە تیۆری كۆمەڵگەی چالاك هەوڵێك بوو بۆ گەڕان بەدوای ئەو فاكتەرە وردە شاردراوانەی كە لە كۆمەڵگە نایانبینین و دیاردەی سستی یان تەمەڵی لەناو تاكەكان دروست دەكات، سەرەنجامیش كۆمەڵگە تێكڕا سست دەبێت و چالاكی كۆمەڵگە دەكەوێتە مەترسیەوە، پرۆفیسۆر ئەمیتا ئیتزایۆنی لەم تیۆرە تازەیەدا سۆسۆلۆژیا دابەش دەكات بۆ دووبەش، ماكرۆسیسیۆلۆژیا و مایكرۆسیسیۆلۆژیا، مەبەستی لەم دابەشكردنە ئەوەیە، هەتا ئێستا سیسیۆلۆژیا لەسەر توخمە گەورەكان كاری كردووە، بەڵام بۆ چارەسەركردنی ئەم حاڵەتە پێویستە رۆچینە ناو وردەكارییەكانی كۆمەڵگە، ئەمەش بەو مانایەی سیسیۆلۆژیای تەقلیدی كۆمەڵگە لەسەر بنەمای چین یان نەتەوە دابەش دەكات، بەڵام سیسیۆلۆژیای نوێ كە پێی دەگوترێت مایكرۆ سیسیۆلۆژی دادەبەزێتە خوارەوە بۆ ناو وردەكارییەكانی وەك (چوارچێوەی كاركردن، گرووپەكان، خێزان..تاد)، ئەو لەو تیۆرەدا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە ئەو فاكتەرانەی دەبنە هۆكاری ئەوەی تەمەڵی یان سستی لەناو كۆمەڵگە دروست دەكات، ئەو فاكتەرانە بینراو نین، بۆیە ناوی لێناوە فاكتەری مایكرۆسكۆبی، واتە پێویستە مایكرۆسكۆبیكی سیسیۆلۆژی دروست بكەین بۆئەوەی ئەو فاكتەرە وردە نەبینراوانە بخەینە ژێر ئەو مایكرۆسكۆبە بۆئەوەی بیانبینین و چارەسەری بۆ بدۆزینەوە، دروست وەك ئەو ڤایرۆس و بەكتریایەی كە لەشی مرۆڤ دووچاری نەخۆشی دەكات و دەبێت پشكنینی وردی بۆ بكرێت بۆئەوەی نەخۆشیەكە دەسنیشان بكرێت و چارەسەری بۆ بدۆزرێتەوە، ئیتزایۆنی لەم تێورە سیسیۆلۆژیەدا جەخت لەوەدەكاتەوە دەبێت ئەم دیاردەیە وەك نەخۆشیەك سەیر بكرێت و بەدواداچوون لەسەر فاكتەرە وردە نەبینراوەكان بكرێن، لەبەر ئەوەی زۆر لەو فاكتەرانەی سستی و نائومێدی لای تاك دروست دەكەن پەیوەندی بە فاكتەری زۆر وردەوە هەیە كە لەچوارچێوەی كاری دامەزراوەییدا هەستیان پێ ناكرێت، هەر بۆ نموونە ئەوەی دەبێتە سەرچاوەی نائومێدی لای گەنجەكان فەراهەم نەبوونی ئەو هەلی كارەیە كە گەنج ئومێدی بۆ دەخوازێت، ئەگەر بۆ هۆكاری فەراهەمنەبوونی هەلی كاری گونجاو بگەڕێین، هەست دەكەین ئەو فاكتەرە شاراوانەی ئەم دیاردەی دروست كردووە، ئەوەیە مەرجەكانی كەرتی تایبەت یان بوارەكانی كەرتی گشتی، لەگەڵ پسپۆری و لێهاتوویی ئەو گەنجە یەكناگرێتەوە، بۆیە ئەمە بەوە چارەسەر نابێت كە بیمەی بیكاری بۆ تەرخانبكرێت، بەڵكو بەوە چارەسەر دەبێت، مەرجەكانی كەرتی تایبەت لەگەڵ توانا و پسپۆری گەنجەكان بگونجێنرێت. ئەم میكانیزمە تازەیە كە دووبارە ئومێد لای تاكەكان دروست دەكاتەوە، پەیوەندی بە فاكتەرە وردەكانی مایكرۆسیسیۆلۆژیەوە هەیە، نەك ماكرۆسیسیۆلۆژی كە بە تەرخانكردنی بیمەی بیكاری هێندەی دیكە نائومێدی دەكات.
ئەوەی لەم دێڕانە مەبەستمانە هەوڵدانە بۆ بەرهەمهێنانی بیركردنەوەی نوێ بۆ داهێنانی میكانیزمی جۆراوجۆر و كاركردن بە مەعریفەی هاوبەش، هاوبەش بەمانای گرێدانەوەی مەعریفەی كۆمەڵگە تێكڕا پێكەوە كە ئەمەش دەبێتە هۆكاری رەوینەوەی ئەو ئاڵۆزییەی لەكاری دامەزراوەییشدا هەستی پێدەكرێت، لەم راستەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ئەو پەرەگرافەی پرۆفسیۆر رۆناڵد ڤالنەر كە لەپێشەكی ئەم راپۆرتە ئاماژەمان پێكردووە و بەشێكە لەو لەتوێژینەوەیەی كە بەناونیشانی (مایكرۆ پۆلیتیك: كێڵگەی گریمانەی ورد بۆ دیراسەتی جۆری لە زانستی سیاسەت) پێشكەشی زانكۆی هامبۆرگی كردووە، ئەوا دیسان هەست بەوە دەكەین، ڤالنەر بە هاوشێوەی ئیتزایۆنی ئامانجی ئەوەیە گۆڕانكارییەك لە پرۆسەی دروستكردنی بڕیارە سیاسییەكان بێتە ئاراوە، پرۆسەی بڕیار دروستكردن تەنیا پەیوەست نەبێت بە دامەزراوە سیاسییە گەورەكان وەك حزبە سیاسییەكان و پەرلەمان و حكومەت و وەزارەتەكان، بەڵكو لەچوارچێوەی كاری دامەزراوەكاندا كارلێك لەچوارچێوەی كاركردن دروست بێت، كە پرۆسەی بڕیار دروستكردن ببێتە بەرهەمی مەعریفەیەكی هاوبەش، بۆئەوەی میكانیزمی جۆراوجۆر لە چوارچێوەی كاری دامەزراوەیی بێتە ئاراوە بۆئەوەی ئاڵۆزییەكانی بەردەمی كاری دامەزراوەیی كەمبكاتەوە، دامەزراوەكان كە لەبنەڕەتەوە بۆ ئەوە دروستكراون هەم دەسەڵات سنوردار بكات و هەمیش لەچوارچێوەی یاسا بێ لایەنی بكات، واتە دەبێت بۆ هەموو هاووڵاتیان وەك یەك لە چوارچێوەی یاسا كاربكات، لەم حاڵەتە بەشداری پێكردنی یەكە بچووكەكان دەبێتە هۆی چالاككردنی دامەزراوەكان، چالاكبوونی دامەزراوەكانیش دەبێتە هۆكاری ئەوەی هەم بەشداری خەڵك لەپرۆسەی سیاسیی و حكومڕانی زیاتر بێت، هەمیش دامەزراوەكان بەوجۆرە هەڵبسوڕێن كە رەنگدانەوەی خواستی كۆمەڵگە بێت و لای زۆربەی تاكەكانی كۆمەڵگە پەسەند بێت. كەواتە ئەوەی پرۆفیسۆر رۆناڵد ڤالنەریش بۆ سستی دامەزراوەكان ئاماژەی پێكردووە هەمان شێوازی ئیتزایۆنییە كە بۆ سستی كۆمەڵگە ئاماژەی پێكردووە، بۆیە پێكەوە گرێدانەوەی ئەم بۆچوونە سەبارەت بە سستی دامەزراوەكان و سستی كۆمەڵگە، فێری ئەوەمان دەكات لە هەڵسەنگاندنی ئەدای حكومەتی خۆمان و شێوازی كاركردنی حكومەتی خۆمان، هێندەی بەدوای فاكتەرە وردەكان بەدواچوون بكەین، هێندە خۆمان لەچوارچێوەی دامەزراوە فەرمیەكاندا كۆت نەكەین، ئەمەش دەروازەیەكی تازەیە هەم بۆ هەڵسەنگاندن و هەمیش بۆ بەراوردكاری، بەڵام بەراوردكاری بەو مانایە بەكارناهێنین كە ئەم كابینەیە لەگەڵ كابینەیەكی دیكە بەراورد بكەین، بەڵكو تەنیا بەراوردكردنی خودی ئەم كابینەی حەوتەمە لەگەڵ شێوازی هەڵسوڕانی حكومەت لەناو كایەی حكومڕانی باشدا، كە بێگومان حكومەتی باش و كارا بزوێنەری حكومڕانییە بە ئاڕاستەی حكومڕانی باش.



كابینەی حەوتەم میكانیزمێكی نوێی كاركردن
نێچیرڤان بارزانی لەو وتارەیدا كە لە رۆژی 5/4/2012 لەبەردەم پەرلەمانی كوردستان بەبۆنەی دەستبەكاربوونی وەك سەرۆك وەزیرانی كابینەی حەوتەم پێشكەشی كرد، بەرنامەیەكی جیاوازی لە كابینەكەی خۆی ئاماژە پێنەكرد، بەڵكو ئاماژەی بەوەكرد هەموو كابینەكانی حكومەت درێژە پێدەری یەكترین و هەریەك كاری ئەوی دی تەواو دەكات، لەهەمانكاتدا نێچیرڤان بارزانی ئەوەشی راگەیاند كە بەرنامەی كابینەی حەوتەم بەرنامەیەكی گشتگیرە بە ستراتیژیەتی تازەوە كە لەداهاتوو دایان دەڕێژین بە رەزامەندی پەرلەمان دەیانخەینە بوای جێبەجێكردنەوە.
كەواتە بەرنامەی كابینەی حەوتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەوڵدانێك بووە بۆ دۆزینەوەی میكانیزمێكی نوێ بۆئەوەی ئاستەنگەكانی بەردەم كاری حكومەت كەمبكاتەوە و متمانەی نێوان خەڵك و حكومەت پتەوتر بكات و هەموو كوتلە سیاسییەكانی ناو پەرلەمانی كوردستان بەشداری پێبكات، ئەم هەنگاوەی كە نێچیرڤان بارزانی بیری لێكردۆتەوە بۆئەوەی ئەو میكانیزمە تازەیەی كاركردنی پێبنێتە ئاراوە، فراوانكردنی بازنەی دروستكردنی بڕیارە كە لە وتارەكەیدا بەمجۆرە ئاماژەی پێكردووە: (دوای بیست ساڵ دەبینین هێشتا دەسەڵات لە لوتكەی هەرەمی حكومەتە، ئەمە ئەنجامێكی چاوەڕوانكراو بوو بە فەلسەفەی یاسا دانراوەكانی رابردوومان، لەو بڕوایەداین ئەم مەركەزی بوونە لەهەموو حاڵەتێكدا ئیجابی نییە و زۆر جار دەبێتە هۆكاری ئەوەی بۆشاییەك لەنێوان حكومەت و هاووڵاتیان دروست بێت، یەكەم كاری ئێمە ئەوە دەبێت پلانێك دابڕێژین بۆ گواستنەوەی هەندێك لەدەسەڵاتەكان و تەرخانكردنی بودجەی زیاتر بۆ ئەنجوومەنی پارێزگا و قەزاو ناحیەكان، ئەوكات هاووڵاتیان دەتوانن لەگەڵ حكومەت بەشدار بن و نزیك بن))).



كەواتە ئەگەر لە هەردوو روانگەی سستی كۆمەڵگە و سستی هەڵسوڕاندنی دامەزراوەكانەوە، دووبارە ئەم قسەیەی نێچیرڤان بارزانی هەڵبسەنگێنینەوە، هەست دەكەین ئەو بۆشاییەی لەنێوان خەڵك و حكومەت بۆتە دیاردە و سستی هەڵسوڕاندنی دامەزراوەكان كە ئەویش بۆتە دیاردە، ئەگەر لەڕووی فەلسەفەی یاسا دانراوەكانەوە سەیری بكەین، ئەوا هەرچۆنێك بێت لە چوارچێوەی فەلسەفەی ئەو یاسا دانراوانەی دەسەڵاتی پێ رێكخراوە كاربكەین ئاكامی باشترمان دەست ناكەوێت، بۆیە ئەو وەك سەرۆكی كابینەی حەوتەمی هەرێمی كوردستان لەسەر بنەمای ئەو بۆچوونەی كە خۆی بڕوای پێیەتی و دەڵێت: (كاتێك ئێمە ترسی سەرنەكەوتنمان لەبیر و رەفتاری خۆمان داماڵی، دەروازەی زۆر شت لەبەردەممان كرایەوە، ئێمە نەترساین تووشی نوشستی بین)، بۆیە هەر لەسەر ئەم بنەمایە و بەداماڵینی ترسی سەرنەكەوتن هەنگاوی بۆ ئەوە هەڵگرت چیتر دەسەڵاتەكان لە هەرەمی حكومەتدا نەمێننەوە و دابەش بكرێن بۆ خوارەوە بۆئەوەی میكانیزمی هەڵسوڕانی حكومەت ببێتە بەرهەمی مەعریفەیەكی هاوبەشی وەزارەتەكان و فەرمانگە بچووكەكانی خوارەوە، بۆئەوەی ببێتە بەرهەمی هەماهەنگی نێوان هەموو وەزارەتەكان و یەكە ئیدارییەكان وەك ئەنجوومەنی پارێزگاكان و پارێزگاكان و قەزاو ناحیەكان و تەنانەت ئەو گوندە گەورانەی كە ژمارەی دانیشتوانیان رێگەدەدا شارەوانییان تێدا بكرێتەوە، كەواتە دەكرێت لەبەر رۆشنایی تیۆرەكەی ئیتزایۆنی و توێژینەوەكەی رۆناڵد ڤالنەر بڵێین، نێچیرڤان بارزانی ئەو كەسەیە بۆ یەكەمین جار لە كوردستان و ناوچەكە، شێوازی هەڵسوڕانی حكومەتداری، لە هەڵسوڕانی حكومەتداری بە رێگەی وەزارەتەكان گۆڕی بۆ حكومەتداریەكی هاوبەش بۆ بەرهەمهێنانی تەركیزی هاوبەش لەسەر پێداویستیە سەرەكیەكانی كۆمەڵگە، ئەو پێداویستیانەی كە خەڵكی هەژار و كەمدەرامەت و پەراوێزخراو پێویستیان پێیەتی، بە دیوێكی دیكە نێچیرڤان بارزانی پرۆسەی دروستكردنی بڕیاری لە لوتكەی هەرەمی حكومەتەوە گواستەوە بۆ ناو یەكە وردەكانی دامەزراوەكانی حكومەت، گواستیەوە بۆ ناو ناحیەك یان تەنانەت گوندێكی گەورەش، بۆیە ئەگەر لەم راستەوە سەیری بكەین، هەست دەكەین شێوازی جیاوازی بیركردنەوەی نێچیرڤان بارزانی مامەڵەكردنی نییە لەگەڵ دیاردەیەك كە بوونی هەیە، هەروەها هەوڵەكانیشی بەو ئاڕاستەیە نین لەچوارچێوەی هەمان یاسا و سیستمی كارپێكراودا موعجیزە دروست بكات، بەڵكو هەوڵەكانی بەو ئاڕاستەیەبوون و ئێستاش هەر بەو ئاڕاستەیە درێژەی پێدەدات، كە نەك ئەنجوومەنی وەزیران و وەزارەتەكان پێكەوە وەك یەك تیم كار بكەن، بەڵكو ئامانجی ئەو لەم بیركردنەوە تازەیە ئەوەیە هەموو یەكەكانی حكومەت و هەموو توخمەكانی حكومڕانی پێكەوە وەك یەك تیم كاربكەن و شێوازی تازەی كاركردن بەرهەمی ئەو مەعریفە هاوبەشە بێت كە لەكارلێكی نێوان دامەزراوە گەورەكانی حكومڕانی و كۆی دامەزراوەكانی حكومەت و كۆی توخمەكانی حكومڕانی بە توخمە گەورە و بچووكەكانەوە بێت، ئەم كارلێكە كە وەك لەمیانەی كۆبوونەوەكانی ئەنجوومەنی وەزیرانەوە دەیبینین، هەستدەكەین كۆمەڵێك میكانیزمی تازەی بۆ كاری حكومەتداری بەرهەمهێناوە، كە داتای تازەمان دەخاتە بەر دەست و هەموو پێكەوە بەرەو ئاكامی نوێ هەنگاو هەڵدەگرین. بەڵام ئەمانەش هەمووی بەرهەمی ئەو بیركردنەوە نوێیەیە كە نێچیرڤان بارزانی دەڵێت:(دەبێت ترسی سەرنەكەوتن لەرەفتاری خۆمان داماڵین)، داماڵینی ترسی سەرنەكەوتن بە میتۆدی پۆپەر واتە داننان بەو راستیەی كە سیاسەت و حكومەتداری لە كۆمەڵگەی دیموكراتی بەرهەمی (هەوڵدان و هەڵەكردن و دۆزینەوەی چارەسەرە بۆ هەڵەكان)، ئەم میتۆدە كە ئێستا نێچیرڤان بارزانی لە حكومەتداریدا پیادەی دەكات، هەوڵی ستافی پێش خۆی بەكەم سەیر ناكات، بەڵكو بەچاوی رێز و تەقدیرەوە سەیری دەكات و پێیوایە بەشێك لەو هەڵە و كەموكوڕییانەی بۆمان بەجێماون، هاوكات كۆمەڵێك پێشكەوتن و هەنگاوی باشیش بەجێماون، چۆن شانازی بە هەوڵە باشەكانەوە دەكەین، دەبێت دان بەوەشدا بنرێت بەشێك لەو كەموكورتیانەی ئێستا هەن دەرهاویشتەی هەنگاوە باشەكان و هەنگاوە باشەكان گۆڕانكارییان بەسەر خواست و داواكاری خەڵكدا هێناوە، هەر بۆ نموونە بەڕێز نێچیرڤان بارزانی كە هەرخۆی سەرۆك وەزیرانی كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە، ئەگەر پرسیاری ئەوەی لێ بكەین ئایا ئەو خواست و داواكاریانەی ئێستا وەك سەرۆكی حكومەت رووبەڕووی دەبێتەوە، هەمان خواست و داواكاری هاووڵاتیانە لەكابینەی پێنجەمدا؟ بێگومان هەر وەك خۆی لە وتارەكانیدا ئاماژەی پێكردووە، پێشكەوتن و هەنگاوەكانی حكومەت گۆڕانكاری گەورەی بەسەر خواست و داوای خەڵك هێناوە، ئەوجا لەبەر ئەوەی بەردەوام حكومەت هەنگاو بەرەو پێشەوە هەڵدەگرێت، ئەوا بەردەوامیش خواستی خەڵك گۆڕانكاری بەسەردا دێت و بۆئەوەی حكومەت بتوانێت بەردەوام لە هەوڵی ئەوەدا بێت وەڵامی خواستی خەڵك بداتەوە و كەموكورتیەكانیان بۆ چارەسەر بكات، ئەوا دەبێت خەڵك و حكومەت زۆر لێك نزیك بن.



پیادەكردنی حكومڕانی دەوڵەت
وەك یەك تیم
حكومەت لەكۆمەڵگەی دیموكراتی پێگەیشتوو ئەگەر تەنیا كۆمەڵێك دامەزراوە بێت وەك بەشێك لەپرۆسەی حكومڕانی، ئەوا لەو وڵاتانەی لەپرۆسەی دەسپێكی دیموكراتیدان، حكومەت ئەو توخمە گرنگەیە كە كۆی پرۆسەی حكومڕانی بە توخمی گەورە و بچووكەوە پێكەوە گرێدەداتەوە و، لەوانەیە ئەگەر تەنیا لەچوارچێوەی پرۆسەی حكومڕانی، حكومەت هەڵبسەنگێنین، لەوانەیە وابێتە بەرچاو كە كارلێكی حكومەت تەنیا لەگەڵ دەسەڵاتی یاسادانان و دەسەڵاتی دادوەرییە، بەڵام ئەگەر لەچوارچێوەی پرۆسەی حكومڕانی باش، بۆ وڵاتی ئێمە یان وڵاتانی هاوشێوەی ئێمە كە لەدەسپێكی هەنگاو هەڵگرتنین بۆ پرۆسەی دیموكراتی و سەرخستنی پرۆسەی پەرەپێدان، ئەوا رۆڵی حكومەت لەوە گەورەترە كە تەنیا كارەكانی بە كارلێك لەگەڵ دەسەڵاتی یاسادانان و دەسەڵاتی دادوەری كۆتایی پێبێت، بەڵكو ئەركی سەرشانی حكومەت دەبێتە ئەو رایەڵەی كە كۆی توخمەكانی پرۆسەی حكومڕانی بە توخمە گەورە و بچووكەكانەوە پێكەوە بكاتە یەك تیم و ئەم تیمە یەك ئامانجی هەبێت، ئەو ئامانجەش سەرخستنی پرۆسەی دیموكراتی و سەرخستنی پرۆسەی پەرەپێدانە، ئەمەش لەپێناوی ئەوەی دیموكراتی لەوڵاتدا پێبگات و پرۆسەی پەرەپێدانیش بگۆڕێت بۆ پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوام، پێكەوە گرێدانەوەی دیموكراتیەتی پێگەیشتوو و پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوامیش واتە گەیشتن بە حكومڕانی باش، كە تەنیا حكومڕانی باشە دەتوانێت قۆناخی راگواستن لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو تێپەڕێنێت، كەواتە ئەمە پێمان دەڵێت حكومڕانی باش بەو جۆرە دێتە دی كە كۆی توخمەكانی حكومڕانی پێكەوە وەك یەك تیم كاربكەن، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەو زەمینەیە بۆ حكومڕانی بەگشتی و بۆ حكومەتداری كابینەی حەوتەم بەو ئاستە فەراهەم بووە كە بتوانرێت كۆی توخمەكانی حكومڕانی پێكەوە وەك یەك تیم كاربكەن؟ وەڵامی واقیعیانە بۆ ئەم پرسیارە لەوانەیە تا رادەیەكی زۆر رەشبینمان بكات، لەبەر ئەوەی كۆی توخمەكانی حكومڕانی تەنیا دامەزراوە فەرمیەكان ناگرێتەوە، بەڵكو دامەزراوە نافەرمیەكان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و كەرتی تایبەت و حزبە سیاسییەكان و پەرلەمان و حكومەت و دەسەڵاتی دادوەریش دەگرێتەوە، بۆیە ئەگەر بمانەوێت كۆی هەموو ئەم توخمانە وەك یەك تیم بۆ حكومڕانی كۆبكەینەوە و هەریەك لەو توخمانە لەگەڵ جیاوازی ماف و ئەركیان وەك تەواوكاری توخمەكەی دیكە سەیر بكەین، هەست دەكەین هێشتا ئەمە دروست نەبووە، ئەمەش ئەو رەشبینییەمان لا دروست دەكات كە نەتوانین هەنگاوەكان وەك پێویست بەرەو حكومڕانی باش هەڵبگرین، بەڵام لەبەرامبەر ئەم رەشبینیە ئەوەی جۆرێك لە ئومێد و گەشبینی دروستدەكاتەوە، ئاڕاستەی هەنگاوەكانی حكومەتە هەم لەشێوازی حكومەتداری و هەم لەهەوڵدانی بۆ پێكەوە گرێدانەوەی كۆی توخمەكانی پرۆسەی حكومڕانی بۆئەوەی هەموو لەپێناوی ئامانجە سەرەكیەكە كە پیادەكردنی حكومڕانی باشە پێكەوە وەك یەك تیم كاربكەن، لێرەدا دەكرێت ئاماژە بەهەندێك پەیامی راشكاوانەی بەڕێز نێچیرڤان بارزانی بدەین كە هەموویان لەیەك رەهەندی گشتی یەكدەگرنەوە ئەویش ئەوەیە (دەبێت بڕیارە سیاسییەكان بەرهەمی كۆی مەعریفە هاوبەشەكانی توخمەكانی حكومڕانی ناو كۆمەڵگە بێت) پرسیار ئەوەیە چۆن هەموو بڕیارێك دەبێتە كۆی مەعریفە هاوبەشەكانی كۆمەڵگە؟ بێگومان ئەو پرسیارە بەرەو ئەو وەڵامەمان دەبات بەوەی دەبێت ئامانجی هاوبەشی كۆی توخمەكانی حكومڕانی لەسەر پرۆسەی حكومڕانی باش چڕبێتەوە، ئەم چڕبوونەوەیەش نەك لەروانگەی بەرژەوەندی حزبیەوە بەڵكو لە روانگەی بەرژەوەندی گشتی خەڵك و كۆمەڵگەوە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا بوونی توخمەكانی حكومڕانی بەیەك تیم نابێتە هۆكارێك بۆ خزمەتی توخمێكی دیاریكراو بۆ نموونە كە حكومەتە لەناو كۆی پرۆسەی حكومڕانیدا؟ پێش ئەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە بدەینەوە باشترە هەڵوەستە لەسەر ئەو ژینگەیە بكەین كە ئەم پرسیارەی دروستكردووە، لەبەر ئەوەی ئەگەر ئەم پرسیارە هەڵقوڵاوی ژینگەی ئایدۆلۆژیەتی حزبی بێت، ئەوا بێگومان وەڵامەكەی بەرەو ئەو ئاراستەیە دەچێت بەوەی نابێت كۆی توخمەكانی حكومڕانی ببنە یەك تیم، لەبەر ئەوەی ئەم تیمە هەمووی دەكەوێتە خزمەتی یەك توخمەوە كە ئەویش حكومەتە، بەڵام ئەگەر ئەم پرسیارە لەنێو ژینگەی بەرژەوەندی گشتی خەڵكەوە دروست بووبێت، ئەوا وەڵامەكەی بەرەو ئەو ئاراستەیە دەچێت، كە بوونی توخمەكانی حكومڕانی بە یەك تیم پرۆسەی دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات ئاسان دەكات، ئەو زەمینەیە دروست دەكات حكومەت بەرنامەی خەڵك جێبەجێ بكات نەك بەرنامەی خۆی، ئەوجا لەبەر ئەوەی بەرنامەی خەڵك لەگۆڕانكاری بەردەوامدایە و بەردەوام خواست و داواكاری تازە دێتە بەرهەم، ئەوا بەردەوام حكومەت دەكەوێتە ژێرباری ئەركێكی قورس و هاووڵاتیان بۆ بەدیلی دیكە دەگەڕێن، بۆئەوەی بەدیلی دیكەش دەست بكەوێت، ئەوا بەردەوام حزبەكان هەوڵدەدەن میكانیزمی جیاواز بۆ چۆنییەتی چارەسەركردنی كەموكورتیەكان و وەڵامدانەوەی خواستی خەڵك بەرهەم بهێنن، ئەوا لەم حاڵەتە هاووڵاتی یان خەڵك بەگشتی بژاردەی زیاتریان لەبەردەم دەبێت و لەپێناوی پاراستنی بەرژەوەندی گشتی لەنێوان بژاردە باش و باشترەكاندا، لەسەر سندوقی دەنگدان توانای بڕیاردانی باشتری دەبێت، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر پرۆسەی راگرتنی هاوسەنگی نێوان جیاوازییەكانی توخمەكانی حكومڕانی جۆرێك لە ئاشتبوونەوە بێت بۆئەوەی هەموو پێكەوە وەك یەك تیم لە پرۆسەی حكومڕانی كاربكەن، ئەوا ئەو لایەنەی كە لەهەمووان كەمتر سوودمەند دەبێت، توخمی حكومەت دەبێت، هۆكاری ئەمەش ئەوەیە حكومڕانی باش، واتە حكومڕانی باشی بەردەوام، سەرخستنی پرۆسەی پەرەپێدان، واتە پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوام، كە ئەم بەردەوامیە بوونی هەبێت، واتە نە پرۆسەی پەرەپێدان لە خاڵێكدا كۆتایی دێت و نە پرۆسەی حكومڕانی باشیش كۆتایی دێت، بۆیە ئەم بەردەوامیە، بەردەوام پێویستی بە گۆڕانكاری و نوێبوونەوەو وەڵامی خواست و داوا تازەكانی هاووڵاتیان دەبێت.



كابینەی حەوتەم
لەمەحەكی حكومڕانی باشدا
بۆچی دەمانەوێت كابینەی حەوتەم لەمەحەكی حكومڕانی باشدا هەڵبسەنگێنین؟ ئایا مەبەستمان ئەوەیە بڵێین ئەم كابینەیە گەیشتۆتە ئەو ئاستەی پێی بڵێین حكومڕانی باش و وەڵامی هەموو خواست و داواكانی خەڵكی داوەتەوە و ئیتر خەڵك شتێكی نەماوە داوای بكات؟ ئایا بۆچی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە حكومەتەكانی دەوروبەر یان تەنانەت حكومەتانی لیبرال دیموكراتی بەراورد ناكەین، بۆ یەخەی حكومڕانی باشمان گرتووە؟ ئایا كاتێك باسی حكومڕانی باش دەكەین مەبەستمانە چی بە خوێنەرانمان بڵێین؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارانە لەو خاڵەوە دەست پێدەكەین كە مەبەستمان لە هەڵسەنگاندنی كابینەی حەوتەم بەمەحەكی حكومڕانی باش ئەوەیە:
1. پرۆسەی حكومڕانی باش واتە ئەو پرۆسەیەیە كە حكومڕانی تیایدا بۆ دابینكردنی مافەكانی مرۆڤە، ئەمەش واتە تەواوی ئەو مافانەی لەجاڕنامەی جیهانی مافەكانی مرۆڤدا هاتوون بە هەردوو لایەنی مافە سیاسیی و مەدەنی و كۆمەڵایەتیەكان.
2. پرۆسەی حكومڕانی باش واتە راستكردنەوەی ئەو كەموكورتیانەی لەئاكامی گرێبەستی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی لیبرال دیموكراتی دروست دەبن، ئەمەش وەك جۆن رۆلز لەكتێبی (دادپەروەری وەك ویژدان) ئاماژەی پێكردووە، واتە دەبێت یەكسانی لەلانی كەمی پێداویستیەكانی مرۆڤ بوونی هەبێت، راشكاوانەتر دەبێت لە كۆمەڵگەی لیبرال دیموكراتیشدا لانی كەمی یەكسانی لە بوارەكانی (نیشتەجێ، تەندروستی، خوێندن، ئافرەت، كار، خزمەتگوزارییە سەرەكیەكانی كۆمەڵگە) بۆ هەموو هاووڵاتیان هەبێت، ئەوجا لەدوای بەدیهێنانی ئەم یەكسانییە گرێبەستی كۆمەڵایەتی گرێبدرێت.
3. حكومڕانی باش پرۆسەیەكە بۆ سەقامگیری كاری دامەزراوەیی و دروستبوونی ئاشتی كۆمەڵایەتی لەنێوان تاكەكانی كۆمەڵگە و لەنێوان گروپە جیاوازەكانی كۆمەڵگە و لەنێوان ئایین و نەتەوە جیاوازەكاندا.
4. پرۆسەی حكومڕانی باش واتە حكومەت خزمەتكاری خەڵكە، ئەم خزمەتكارییە تەنیا دروشم نەبێت، بەڵكو حكومەت بەرنامەی خەڵك جێبەجێ دەكات، خەڵك وەك سەردار و سەرچاوەی شەرعیەت ئەو مافەی هەیە لەسەر چۆنییەتی جێبەجێكردنەكە لە حكومەت بپرسێتەوە تەنانەت لێپرسینەوەی لەگەڵ بكات، لەسەر سندوقەكانی دەنگدان سزای بدات.
5. پرۆسەی حكومڕانی باش، مۆدیلێك نییە لە حكومڕانی هەتا لاسایی بكرێتەوە، بەڵكو پرۆسەیەكی خۆماڵییە، بەرەنجامی وەڵامدانەوەی خواستی خەڵكە، بۆیە لەپرۆسەی حكومڕانی باشدا، دامەزراوەكان رەنگدانەوەی كەلتوری كۆمەڵگە دەبن و لەلایەن تاكەكانی كۆمەڵگەوە پەسەند دەكرێن.
6. لە پرۆسەی حكومڕانی باشدا، هاووڵاتی خۆی تامەزرۆی بەشداریكردنی لە پرۆسەی سیاسی دەبێت، خۆی دەبێتە فاكتەری سەرەكی لەپرۆسەی پەرەپێداندا، بۆیە بێجگە لەوەی بۆشایی نێوان خەڵك و حكومەت پڕدەبێتەوە، لەهەمانكاتدا متمانە لەبواری ئابووری دروست دەبێت و پرۆسەی وەبەرهێنان وەرچەرخانی گەورەی بەسەردا دێت.
7. پرۆسەی حكومڕانی باش پرۆسەیەكی بەردەوامە و هەموو لایەنە سیاسیی و ئابووری و كۆمەڵایەتیەكان دەگرێتەوە.
ئەم خاڵانەی ئاماژەمان پێكردن دیاریكردنی رۆڵی حكومەت نین لەنێو پرۆسەی حكومڕانیدا، بەڵكو پیشاندانی ئاماژەكانی پرۆسەی حكومڕانی باشن، لەمەش گرنگتر ئەو ئاماژانەن كە حكومەت پێویستە رۆڵ لە بەدیهێنایاندا بگێڕێت و جێگە پەنجەی پێوە دیار بێت، هەربۆیە لێرەوە دەكرێت لە روانگەی ئەم خاڵانەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان لەمەحەكی حكومڕانی باش بدەین، ئەم لە مەحەكدانە بۆ ئەوە نییە بڵێین ئەم حكومەتە باشە یان خراپە، بەڵكو بۆئەوەیە پیشانی بدەین دەبێت ئاراستەی حكومەت لەنێو پرۆسەی حكومڕانی بە ئاراستەی هەنگاوهەڵگرتن بێت بۆ حكومڕانی باش، دەبێت ئەم هەنگاو هەڵگرتنە بەردەوامی هەبێت، ئەمەش نەك لەبەر ئەوەی بگەینە حكومڕانی باش، بەڵكو بۆئەوەی حكومڕانی باش بەردەوامی هەبێت. ئەم بەردەوامیەش واتە، حكومەت بەردەوامی هەبێت لە وەڵامدانەوەی خواست و داواكانی خەڵك، ئەو خواست و داوایانەی ئێستا هەیانە ئەو خواست و داوایانەشی لە ئاكامی پێشكەوتنەكانی كۆمەڵگە دێتە ئاراوە، ئەمەش مانای ئەوەیە حكومەت بەرپرسیارە لە كەموكوڕییەكانی ئێستا و لەو كەموكوڕییانەشی كە لەئاكامی پێشكەوتنی كۆمەڵگە دێنە ئاراوە، بۆیە لەم راستەوە حكومەتی خۆمان هەڵدەسەنگێنین:
- ئەو خاڵە گرنگەی لە شێوازی كاركردنی كابینەی حەوتەم بەدی دەكرێت، ئەوەیە زەمینەی سەقامگیری سیاسیی، زەمینەی سەقامگیری كاری دامەزراوەی چالاك دروست دەكات، كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان راستە لەسەر ژینگەی تارادەیەك ناسەقامگیری سیاسی دەستی بە كارەكانی كردووە، بەڵام ئەولەویەتی بەرنامەكەی بۆ دروستكردنی سەقامگیری سیاسیە، ئەمەش لەسەر دوو ئاست یەكڕیزی و یەكهەڵوێستی بەرامبەر بە بەرژەوەندی نیشتمانی و نەتەوەیی، راگرتنی هاوسەنگی نێوان جیاوازییەكان لەژێر چەتری بەرژەوەندی گشتیدا، ئەم ئاراستەی كاركردنە ئەگەر نەیتوانیبێت بەتەواوەتی سەقامگیری سیاسیی دروست بكات، بەڵام سەقامگیریەكی رێژەیی بەرهەمهێناوە، بەردەوامی حكومەت بەم ئاڕاستەیە یەكێكە لە رەفتاری دروستی حكومەت لەناو پرۆسەی حكومڕانی باشدا.
- كابینەی حەوتەم زۆر بە بوێری فاكتەری بۆشایی نێوان خەڵك و حكومەتی دەسنیشانكردووە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر خەڵك و حكومەت لێكدووربن، ئاستی بەشداری خەڵك لەپرۆسەی سیاسیی و لە پرۆسەی پەرەپێدان دێتەخوارەوە، هەربۆیە هەنگاو هەڵگرتنی بە دابەشكردنی دەسەڵاتەكان بۆ خوارەوە، بێجگە لەوەی دیاردەی رۆتین و بیرۆكراسیەتی كەمكردۆتەوە، لەهەمانكاتدا خواست و داوای خەڵكی كردۆتە بەشێك لە پرۆگرامی حكومەت و راستەوخۆ لە خوارەوە بڕیاری لەسەر دەدرێت.



- بۆئەوەی حكومەت هەمووی پێكەوە وەك یەك تیم كاربكات، جیا لەوەی دەسەڵاتەكانی لەهەرەمی حكومەتدا كەمكردۆتەوە، لەهەمانكاتدا، شێوازێك لەكاری هاوبەشی مەیدانی دەستپێكردووە، ئەمەش بە سەردانی بۆ پارێزگاكان و گرێدانی كۆبوونەوەی ئەنجوومەنی وەزیران لەپارێزگاكان و لەمەش گرنگتر كۆبوونەوەی راستەوخۆی ئەنجوومەنی وەزیران لەگەڵ پارێزگاكان و فەرمانگاكانی ناو پارێزگاكان بۆئەوەی بەشێوەیەكی مەیدانی بڕیار لە كەموكورتیەكان بدرێت و وەڵامی خواستی خەڵك بدرێتەوە. هەروەها كابینەی حەوتەم بڕیاریداوە لەگەڵ هەر وەزارەتێكیش بەجیا كۆببێتەوە بۆئەوەی كێشە و كەموكورتی وەزارەتەكانیش راستەوخۆ لەناو وەزارەتەكانەوە بڕیاری لەسەر بدرێت و چارەسەری بۆ بدۆزرێتەوە.
- كابینەی حەوتەم بە بوێری دانی بەو هەڵە و كەموكورتیانە ناوە كە لە ئاكامی پرۆسەی پەرەپێدان رووبەڕووی بووینەوە، هەر بۆ نموونە هەوڵیداوە دابینكردنی یەكەی نیشتەجێ بۆ خەڵكی كەمدەرامەت و هەژار، وەك مافی هاووڵاتیبوون و مافی مرۆڤ پێناسە بكاتەوە، راستە پرۆسەی دابینكردنی یەكەی نیشتەجێ چەند ساڵێكە لە كوردستان دەستی پێكردووە، بەڵام لە كابینەی حەوتەمدا ئێستا خەریكە یاسای دەستەی نیشتەجێبوون پەسەند دەكرێت كە ئامانج لێی دابینكردنی یەكەی نیشەجێیە بۆ خەڵكی هەژار و كەمدەرامەت، ئەمەش مانای ئەوەیە كابینەی حەوتەم دابینكردنی یەكەی نیشتەجێ وەك مافی هاووڵاتیبوون پێناسە دەكات و ناكرێت هاووڵاتی كوردستان بیت و نەتوانی یەكەی نیشتەجێ دابین بكەیت.
- لە پرۆسەی چاودێری تەندروستی، كابینەی حەوتەم ئەم پرۆسەیەی فراوانكرد، لە چارەسەركردنی نەخۆشەوە بۆ رێگرتن لە سەرهەڵدانی نەخۆشی، بۆ ئەمەش جیا لەوەی هەر لەو ماوەیەدا بەردی بناخەی چەندین نەخۆشخانەی گەورەی 100-400 قەرەوێڵەیی دانرا، لەهەمانكاتدا زیاتر ئاسانكاری كراوە بۆئەوەی بەدەیان نەخۆشخانەی ئەهلی بكرێنەوە، هەروەها پرۆسەی قاچاخچێتی دەرمان قەدەغەكراوە و كوالیتی دەرمان خراوەتە ژێر چاودێرییەوە، ئەمە بێجگە لەوەی لیژنەی هاوبەش لەنێوان فەرمانگەكانی وەزارەتی تەندروستی و وەزارەتی ناوخۆ و لایەنە پەیوەندارەكان دامەزراوە بۆئەوەی رێگە لە تووشبوونی نەخۆشی بگیرێت.
- بایەخدان بە پەروەردە و فێركردن، بۆ ئەمەش هەوڵیداوە لەدایانگەكانەوە تا قوتابخانەكان چاوپێداخشانەوەیەكی گشتگیر بكرێت، بگاتە ئەو ئاستەی منداڵانی خێزانە كەمدەرامەتەكان بەئاستی پێویست پێداویستی خوێندنیان بۆ دابین بكرێت، بۆ ئەمەش ئەنجوومەنی وەزیران لەسەر پێداویستی هەر ناوچەیەك بۆ قۆتابخانە و دایانگا راستەوخۆ كۆدەبێتەوە و ئەو پێداویستیانە دەكرێنە بەرنامەی حكومەت و بڕیاری لەسەر دەدرێت.
- بۆ رێگرتن لە بێكاری و دۆزینەوەی هەلی كار حكومەت بێجگە لەوەی ساڵانە دەیان هەزار كەس دادەمەزرێنێت، لەهەمانكاتدا داوای كردووە كە هاتنی كرێكاری بیانی كەمبكرێتەوە، بۆئەوەی هەلی كار لەبەردەم لاوانی كوردستان زیاتر بێت و نرخی كاریش بەرزبێتەوە.
- بۆئەوەی دامەزراوەكان رەنگدانەوەی كەلتوری خەڵكی كوردستان بێت و خەڵكی كوردستان دامەزراوەكانی خۆی پەسەند بكات، زۆر بە راشكاوی رەخنەی لە سیستمی دامەزراوەیی ئێستای هەرێمی كوردستان دەگرێت، هەوڵدەدات دامەزراوەكان بەوجۆرە بن كە كۆمەڵگەی كوردستان لەكۆمەڵگەیەكی بەكاربەرەوە ببێتە كۆمەڵگەیەكی بەرهەم هێن.
- كابینەی حەوتەمی هەرێمی كوردستان راشكاوانە پێداویستی بوینادنانەوەی ژێرخانی كوردستانی لەهەموو بوارەكاندا دیراسەت كردووە، وەزارەتی پلاندانان بودجەی پێویستی بۆ ئەم ژێرخانە بە نزیكەی 30 ملیار دۆلار مەزندە كردووە، بۆیە ئەگەر ئەم پێداویستیانە لەگەڵ بودجەی هەرێمی كوردستان بەراورد بكرێت، ئەوا نزیكەی 10-15 ساڵمان دەوێت تا ئەم بودجەیەی بۆ دابین دەكرێت، بۆیە كابینەی حەوتەم جیا لەوەی لەسەر هەمان نەخشەی كابینەی پێنجەم بایەخ بە سەرچاوە سروشتیەكان دەدا، بەڵام لەهەمانكاتدا لەهەوڵی دابینكردنی سەرچاوەی دیكەی داهاتە، بۆ نموونە بایەخدان بەكەرتی گەشتوگوزار و گۆڕینی ئەم كەرتە بۆ پیشەسازی گەشتوگوزار بۆئەوەی پرۆسەی ئاوەدانكردنەوەی كوردستان خێراتر بكرێت.