((ئەوەی بۆتە جێگەی سەرسامیم ئەوەیە، هونەر بۆتە شتێك كە پەیوەندی بەشتەكانەوە هەیە نەك بە تاكەكان و ژیان. ئایا ناكرێت ژیانی هەر تاكێك وەك شاكارێكی هونەری سەیر بكرێت؟ بۆ دەبێت گلۆپێك یان ماڵێك ببنە دوو بابەتی هونەر، بەڵام ژیانی خۆمان نەبێتە بابەتێك بۆ هونەر؟))
مێشیل فۆكۆ
گەورەترین كێشە و ئاستەنگی قۆناخی رۆشنگەری لە ئەوروپای دوای سەدەكانی ناوەڕاست، پابەندبوونی ئەو كەسانە بوو بە كەلتوری سەدەكانی ناوەڕاستەوە و نەیاندەتوانی لەگەڵ قۆناخی رۆشنگەری بگونجێن، نەیاندەتوانی خۆیان لەو كۆت و بەندە كەلتورییە رزگار بكەن كە ئەوروپای لەسەدەكانی ناوەڕاستدا كردبووە تاریكستان، تاریكستانی ئەقڵ، خۆبەستنەوە بە كەلتورێكەوە كە بێجگە لە خوێنڕێژی شتێكی دیكەی بەرهەم نەدەهێنا، ئەم دیاردەیە زۆر بە ئەقڵانی لەلایەن فەیلەسوفی گەورەی شۆڕشی فەرەنسی ڤۆڵتێر رەگ و ریشەی ئەو پەتایە دەستنیشانكراوە و گۆڕینی كەلتوری رەتكردنەوە و ناسینی بەرامبەری بە دوژمن ریسوا كردووە، ئەمەشی راشكاوانە لە نووسینە بەرزەكەی (نامەیەك بۆ لێبوردەیی) ئاماژ پێكردووە و تیایدا دەڵێت: (من ئامادەم لەپێناوی ئەوەی كە تۆ بە ئازادی قسە بكەی بمرم، لەگەڵ ئەوەی تەواویش لەگەڵت جیاوازم)، ئەم چەند قسەیە ئەوەمان پێدەڵێت كە لەسەردەمی پێش شۆڕشی فەرەنسا، ئەوی دی وەك دوژمن سەیر كراوە نەك جیاواز، بۆیە ڤۆڵتێر داوا دەكات ئەو جیاوازیانە بپارێزین و ئامادەشە بۆ ئەوەی ئەو جیاوازیانە بە ئازادی بخرێنە روو كە ئەو گیانی خۆی لەپێناودا بەخت بكات، بەهەمان شێوە بیرمەندی گەورەی ئینگلیزی جۆن لۆك هەمان پەتای ئەقڵی توندڕەویی هۆكاری سەرەكی ئاژاوەی كۆمەڵگەیە، لۆك راشكاوانەتر لە ڤۆڵتێر ئەویش لە نووسینێكدا بەهەمان ناونیشانی ڤۆڵتێر (نامەیەك بۆ لێبوردەیی) و داوا لە پیاوانی كەنیسە دەكات حەزرەتی مەسیحیش لەگەڵ خۆتان ناشرین مەكەن و بەناوی مەسیحەوە خەڵك مەكوژن، لەبەر ئەوەی حەزرەتی مەسیح خۆی فێری لێبوردەییمان دەكات نەك ناسینی بەرامبەر بە دوژمن و دابەشكردنی كۆمەڵگە بۆ كافر و باوەڕدار، جۆن لۆك ئەم نامەیەی بە ئینگلیزی نەنووسیوە، بەڵكو بە زمانی لاتینی نووسیویەتی، لەبەر ئەوەی كێشەی نەبوونی لێبوردەیی و سەیركردنی ئەوی دی بە دوژمن و كافر، تەنیا كێشەی ئینگلتەرا نەبووە، بەڵكو كێشەی هەموو ئەوروپای سەردەمی رۆشنگەری بووە، ئەوجا لەبەر ئەوەی هەموو قەشەكانی ئەوروپا زمانی لاتینیان زانیووە، بۆیە بەو زمانەی كە ئەوان تێیدەگەن بۆی نووسیون، ئەگەر مەسیحیەت ئەو پەیامە بێت كە حەزرەتی مەسیح پێمان دەڵێت، ئەوا من لە هەموو كەسێك مەسیحی ترم. لەبەر ئەوەی حەزرەتی مەسیح فێرمان دەكات لەگەڵ دوژمنەكانیشمان لێبوردەبین، نەك پێڕەوانی یەك ئایین كە ئەویش مەسیحیەتە. بەڵام ئەگەر مەسیحیەت ئەو پەیامە بێت كە كەنیسە خەڵك هاندەدات بۆ یەكتری كوشتن ئەوا جۆن لۆك دەڵێت من دژی ئەو پەیامەم، پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەم پەتایەی كە ئایدۆلۆژیەتی هەندێك گرووپ و لایەن ئەوی دی (الاخر) بە دوژمن سەیر دەكات، دوای سەركەوتنی شۆڕشی فەرەنسا و دووجار شكستهێنانی فیكری تۆتالیتاری نازیزم و شیوعیەت كۆتایی هاتووە؟ بێگومان مێژووی جیهان پێمان دەڵێت نەخێر كۆتایی نەهاتووە، ئەو كەسانەی پاشخانی فیكریان لەسەر بنەمای ئایدۆلۆژیەتی شمولی بینا كراوە، ناتوانن فێری هونەری لێبوردەیی بن، كە دەبێتە هونەری پێكەوە ژیان، ئەو جۆرە خەڵكانەی كە پاشخانێكی فیكری شمولیان هەیە بیردەكەنەوە بەڵام وەك جیل دۆڵۆز لە كتێبی (جیاوازییەكان و دووبارەبوونەوە) ئاماژەی پێكردووە، (تەنیا بیركردنەوە پێویست نییە، بەڵكو پێویستی ئەوەیە چۆن دەگەینە فیكرێك كە پێویستمان پێیەتی)، دۆڵۆز لەو كتێبەیدا كە لە هەمانكاتدا تێزی نامەی دكتۆراكەشیەتی، جیاوازییەكانی ناو كۆمەڵگە، جیاوازی نێوان بیروبۆچوونەكان وەك جیاوازی نێوان دۆستان پێناسە دەكات، بۆیە داوا دەكات پێویستە لەنێوان دۆستە راستەقینەكان و دۆستە تەزویرەكان جیاوازی بكەین، كەواتە دۆڵۆز پێمان دەڵێت ئەوانەی جیاوازن و خۆیان بە دۆستی راستەقینەی یەكتری دەزانن لەكۆمەڵگە دەبێت لەو گرووپ و لایەنانە جیابكرێنەوە كە تەنیا بە رواڵەت خۆیان بە دۆست دەزانن و رەفتاری دوژمنكارانە بەرامبەر ئەوی دی دەكەن و كۆمەڵگە دابەش دەكەن، بۆیە لەم راستەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پێناسەی فیكر و بیركردنەوە لای دۆڵۆز، تەنیا ئەو فیكر و بیركردنەوانە لە خانەی فیكر حساب دەكرێت، كە ئامانجی داهێنانە بۆ شێوازی تازەی ژیان، كەسی بیرمەند ئەو كەسەیە كە لە ناو بۆچوونە جیاوازەكاندا چەمكی تازە دادەهێنێت بۆ ئەوەی مرۆڤایەتی و كۆمەڵگە پێی ئاسوودە بێت نەك كۆمەڵگەی پێ وێران بكات. بۆیە لەم چوارچێوەیەدا بیركردنەوە بونیادنانی تازەیە واتە رێگەیەكی تازە بۆ بیركردنەوە، ئەم رێگە تازەیە چۆن بۆ بیركردنەوە دروست دەبێت، ئەوا دەبێت وەك ڤۆڵتێر پێمان دەڵێت لەپێناوی خستنەڕووی جیاوازییەكانی ئەوی دی گیانی خۆمان بەخت بكەین، وەك جۆن لۆكیش پێمان دەڵێت بگەڕێنەوە بۆ پەیامی كوردایەتی و هەروەها پەیامی پیرۆزی ئایینی ئیسلام، بەوەی ئایا كوردایەتی فێری كردوین یەكتری رەتبكەینەوە و یەكتری وەك دوژمن سەیر بكەین، یان ئەحمەدی خانی ئەویش هاوشانی ڤۆڵتێر و لۆك داوا لە گەلەكەی خۆی دەكات، هەموو یەكڕیز بن و هەموو یەكتری بەدۆست بزانن، ئەمەش تەنیا رێگەیە بۆ ئەوەی بگەینە سەرفرازی، یان وەك پەیامی پیرۆزی ئیسلام پێمان دەڵێت ((هاوكاری یەكتری بن بۆ خێر و چاكە نەك گوناهـ و دوژمنایەتی) ئەم پەیامە بەرز و پیرۆزە مانای ئەوەیە كە پەروەردگار دژی دابەشكردنی كۆمەڵگەیە لەنێوان باوەڕدارانی ئاینی ئیسلام بۆ دۆست و دوژمن، ئەمە فێرمان دەكات كارێكی شیاو نییە موسڵمانێك بە چاوی دوژمن سەیری موسڵمانێكی دیكە بكات، بۆیە ئەم نووسینە ئامانجی ئەوە نییە بەو جۆرە بەرامبەر ئەو بیروبۆچوونە مامەڵە بكات، وەك ئەوەی لایەنگر و هەوادارانی ئەو لایانە سەیری بەرامبەری پێدەكەن و ئەوی دی بێجگە لە دوژمن بەشتێكی دیكە پێناسە ناكەن، بەڵكو هەوڵدانە بۆ گەڕانەوە بۆ مێژوو، ئەمەش نەك بەو مانایەی خۆمان بە رابردوو گرێبدەینەوە، بەڵكو بەو مانایەی بە گەڕانەوە بۆ رابردوو ئەو شەڕاڕەیە دروست بێت كە ئاییندەمانی پێ رووناك بكەینەوە، بۆیە ئەو جۆرە بیركردنەوانە چەند بەردەوام بن لەسەر سەیركردنی بەرامبەر یان ئەوی دی بەدوژمن، ئەم دێڕانە كاردانەوەی هاوشێوەی ئەوان بەرهەم ناهێنێت، بەڵكو دەگەڕێتەوە بۆ ئەحمەدی خانی كە داوامان لێدەكات یەكڕیز و یەكگرتوو بین، ئایینی پیرۆزی ئیسلام داوامان لێدەكات یەكگرتوو بین، بۆیە پرسیار ئەوەیە دابەشكردن و تەفرەقە و دوژمنایەتی لەپێناوی چیدا و ئایا نموونەیەك هەیە لە هەموو جیهاندا بەم ئاراستەی بیركردنەوەیە سەركەوتنی بەدەست هێنابێت؟ ئایا پیادەكردنی سیاسەت لەسەر گریمانەی سەركوتكردن، لەسەر ناشرینكردنی بەرامبەر بەرەو كوێمان دەبات؟ بۆیە وەڵامی ئەم پرسیارانە بەرەو ئەوەمان دەبات چەمكێكی تازە بۆ جیاوازییەكانمان پێناسە بكەینەوە، لەم پێناسەیەدا جیاوازیی رەتكردنەوە و دژایەتی كردن نییە، بەڵكو جیاوازیی، بەرهەمهێنانی بیركردنەوەی جیاوازە بۆ مانا و بەهاكانی ژیان. بۆیە جیاوازی دەبێتە ئیرادەی راستەقینەی هەموو لایەنە جیاوازەكان بۆ گەڕان بەدوای هەقیقەتدا، بەڵام كام هەقیقەت؟ بێگومان ئەو هەقیقەتەی كە بەرهەمی كۆی جیاوازییەكانە، مانا جیاواز و بەها جیاوازەكانی ژیانە، بۆیە ئەگەر لایەك بە تەنیا بانگێشتی ئەوە بكات كە خۆی خاوەنی هەقیقەتە ئەوا خاوەنی هەموو شتێك بێت خاوەنی هەقیقەت نییە، ئەو خەڵكانەی كە پێیانوایە تەنیا خۆیان راستن و بەرامبەر هەڵەن، ئەوانەی پێیانوایە تەنیا خۆیان باوەڕدارن و بەرامبەر كافرە، ئەوا ئەو خەڵكانەن هێشتا لەپێش سەردەمی دۆزینەوەی تیۆری رێژەی ئینیشتاین دەژین، ئەو خاڵەكانەی كە پێیانوایە بیركردنەوە كۆتایی هاتووە، هێشتا لەو راستیە حاڵی نەبوون كە فیكر و بیركردنەوە لەدوای دۆزینەوەی تێوری رێژەییەوە دەست پێدەكات، ئەو بیركردنەوەی كە چەمكە جیاوازەكان پێكەوە ئاشت دەكاتەوە، هەموو مانا جیاوازەكان چەمكەكان پێكەوە گرێدەداتەوەو مانا و بەهای چەمكەكان پێكەوە پیشاندەداتەوە.
چەمكی ئۆپۆزسیۆنبوون لە كۆمەڵگەی دیموكراتی و مانا و دەلالەتەكانی
جوانی سیستمی دیموكراتی رەنگدانەوەی فرە حزبی كۆمەڵگەیە، هونەری سیستمی دیموكراتیش ئەوەیە چۆن بیروبۆچوونە جیاوازەكان بۆ پاراستنی سیستمە دیموكراتیەكە پێكەوە كاردەكەن، كەواتە دۆستایەتی نێوان حزبەكانی فەرمانڕەوا و حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن لەو خاڵەوە دەست پێدەكات، كە هەردوولا پەرۆشی پاراستنی سیستمە دیموكراتیەكەن، هەر بۆیە كاتێك گەل متمانە بەحزبی زۆرینە یان هاوپەیمانی زۆرینە دەبەخشێت، لەسەر بنەمای بەرنامەی ئەو حزبە یان ئەو هاوپەیمانییە كە بەڵێنی داوە سیستمە دیموكراتیەكە بپارێزێت و كۆمەڵگەش بەرەو پێشەوە ببات، لەم حاڵەتەدا ئۆپۆزسیۆن كە ئەویش خاوەنی هەمان بەرنامەی پاراستنی سیستمە دیموكراتیەكە و پێشكەوتنی كۆمەڵگەیە، مافی خۆیەتی چاودێری حزبەكانی فەرمانڕەوا بكات بۆ ئەوەی لەكاتی حكومڕانیدا ئاییندەی سیستمە دیموكراتیەكە نەخاتە مەترسیەوە، هەر بۆیە كە ئامانجی حزب یان هاوپەیمانی فەرمانڕاوە پاراستنی سیستمە دیموكراتیەكە بێت، ئەوا ئۆپۆزسیۆن كە حزبی فەرەمانڕاوە ئاگادار دەكاتەوە، مانای ئەوەیە ئۆپۆزسیۆن كارێكی دۆستانە بۆ بەرژەوەندی پاراستنی سیستمە دیموكراتیەكە لەگەڵ حزب یان هاوپەیمانی حكومڕان دەكات، بۆیە لە كۆمەڵگەی دیموكراتی پێگەیشتوو(نەك تازە دامەزراو) هێندەی حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن پابەندن بە میكانیزم و بەهاكانی سیستمە دیموكراتیەكەوە، هێندە حزبەكانی فەرمانڕەوا لەبەر چەندین هۆكار كە لە چۆنییەتی پیادەكردنی بەرنامەكانیان رووبەڕووی دەبنەوە، وەك حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن پابەند نین یان ناچار دەبن پابەند نەبن، بۆیە لەم جۆرە حاڵەتەدا حزب یان هاوپەیمانی فەرمانڕەوا زۆرجار خۆی لە دیالۆگ یان دانوستاندن و كۆمپرۆمایز لە بەرامبەر ئۆپۆزسیۆن دەشارێتەوە و نایەوێت ئەو بارە دروست بێت، بۆیە ئۆپۆزسیۆن ئەمە دەكاتە كارتێكی فشار و دەسەڵات ناچار دەكات بۆ ئەوەی دیالۆگی لەگەڵ بكات و لەسەر ئەوپرسانەی كە پەیوەستن بە هەردوولاوە سازش یان كۆمپرۆمایز بكەن و هەوڵدەدات ژینگەی دیموكراتی بێنێتە جێگەی خۆی هەتا ئەگەر حزبی دەسەڵات هەوڵبدات ئەو ژینگەیە بگۆڕێت، لە دیموكراتیزە تازەكاندا(ئەو پرۆسانەی لە قۆناخی دەسپێكی دیموكراتین) دیسان حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن زیاتر پابەندن بە دیموكراتی و هەوڵدانیان بۆ دیالۆگ، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئۆپۆزسیۆن پێویستی بەوە هەیە كە بەرێگەی دیالۆگ و كۆمپرۆمایز كێشەكان چارەسەر بكات، بۆیە لەم ژینگە دیموكراتیەدا ئەو قسەیە زۆر راستە كە دەڵێن (ئۆپۆزسیۆن ئۆكسجینی دیموكراتیە)، بەڵام گرفت لەو حاڵەتە دروست دەبێت كە حزبە سیاسییەكان چ لە دەسەڵات بن یان ئۆپۆزسیۆن، دیموكراتی نەبن، لەم حاڵەتە بوونی ئەم جۆرە حزبانە ئاییندەی ئازادی دەخەنە مەترسیەوە. پرۆسەی دیموكراتیەكە نەخۆش دەكات، كە پرۆسەكەش نەخۆش كەوت، ئەوا ناتوانێت بەو ئاستە هەڵبسوڕێت كە تاكەكانی كۆمەڵگەی چاوەڕێی دەكەن.
سیستمی دیموكراتی نەخۆش
كاتێك سیستمی دیموكراتی وەك سیستمێكی نەخۆش پێناسە دەكرێت، كە بنەماكانی لیبرالیزم یان یاساكانی گەمەی دیموكراتی بۆ مەبەستی جیاواز لە پاراستنی سیستمە دیموكراتیەكە بەكاربهێنرێت، فەرید زەكەریا بیرمەندی ئەمریكی بە رەگەز هیندستانی ئەمەی ناو لێناوە گۆڕینی (لیبرال دیموكراتی بۆ ئیللیبرال دیموكراتی)، ئەوەی ئەم حاڵەتە دروست دەكات نەبوونی هەڵبژاردن یان رەتكردنەوەی ئاكامی سندوقی دەنگدان نییە، نەخێر لە زۆر وڵاتدا هەڵبژاردن بە ئاستی ستاندەری جیهانی بەڕێوە دەچێت، بەڵام سندوقی دەنگدان لەبری ئەوەی جیاوازییەكان كۆبكاتەوە و فرەڕەنگی كۆمەڵگە دروست بكات و ئەم فرەڕەنگیەش پێناسەی ئازادی بكات، بەپێچەوانەوە سندوقی دەنگدان فرەدژی بەرهەم دەهێنێت و ئەم فرەدژییەش ئاییندەی ئازادی دەخاتە مەترسیەوە، ئەم حاڵەتە كە لەدوای شەپۆلی سێهەمی دیموكراتی وەك سەركەوتنی لیبرالیزم بەسەر تۆتالیتاریەت هاتۆتە ئاراوە، نەك جیهانی دوای رووخانی دیواری بەرلینی نەكردە كۆمەڵگەی ئازاد دیموكراتی، بەڵكو دیموكراتیەتی بەبێ بنەمای لیبرالیزم كردە سەرچاوەیەكی دیكەی بەرهەمهێنانی تۆتالیتاریەت، ئەم حاڵەتە لەوانەیە تارادەیەك لە ناوەڕاستی ئەوروپا بە حكومی ئەوەی ئەو دەوڵەتانە ژێرخانێكی لیبرالیان هەبوو راست نەبێت، بەڵام بۆ دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئەوروپا و دەوڵەتانی پێشووی یەكێتی سۆڤیەت و تەنانەت بەشی زۆری دەوڵەتانی ئەمریكای لاتینی راستە و، بۆتە هۆكاری ئەوەی كە تۆژەرانی بواری دیموكراتی سەرسام بكات، هۆكاری ئەمەش لەبەر ئەوەیە حزبە تۆتالیتار و شمولیەكان كە دێنە ناو پرۆسەی دیموكراتیەوە، بۆ ئەوە نایەن بۆ ئەوەی گۆڕانكاری بەسەر ئایدۆلۆژیەتی تۆتالیتاری خۆیان بێنن و ببنە خاوەنی بیروبۆچوونێكی كراوە، بەپێچەوانەوە ئەوان دێن میكانیزمەكانی دیموكراتی بەكاردەهێنن بۆ شەرعیەت پێدانی فیكری تۆتالیتاری خۆیان، زەكەریا لە كتێبی (ئاییندەی ئازادی) هۆكاری بەكارهێنانی میكانیزمی دیموكراتی لەلایەن ئەو جۆرە حزبانەوە دەگێڕێتەوە بۆ ئەوەی لەو وڵاتانە دەستوورێكی مەدەنی بوونی نییە كە بنەماكانی لیبرالیزمی رێكخستبێت، بۆیە لەحاڵەتی نەبوونی ئەم دەستوورە دیموكراتی بەرێگەی سندوقی دەنگدان بوونی دەبێت، بەڵام دیموكراتی لیبرالی بەرهەم نایەت، فەرید زەكەریا چەسپاندنی بنەماكانی لیبرالی بە پیادەكردنی پرۆسەی دیموكراتی بە گرنگتر دەزانێت، بۆیە ستایشی سیتمی حكومڕانی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا دەكات وەك (سەنگافورا، كۆریای باشور، ژاپۆن، تایوان، تارادەیەك مالیزیاش) لەبەر ئەوەی لەو وڵاتانە راستە دیموكراتی كەموكورتی هەیە، بەڵام لەبەر ئەوەی بنەماكانی لیبرالیزم چەسپاون، ئەوا ئێستا هەر یەك لەو دەوڵەتانە بە هاوشانی دەوڵەتانی لیبرال دیموكراتی رۆژئاوا وەك دەوڵەتانی جیهانی یەكەم لەقەڵەم دەدرێن نەك دەوڵەتانی جیهانی سێهەم، بەڵام پاكستان لەگەڵ ئەوەی ئەندامە لەدەوڵەتانی كۆمۆنویلس و زیاتر لە 50 ساڵە هەڵبژاردنی تێدا دەكرێت، بەڵام لەبەر ئەوەی هێشتا نەتوانراوە بنەماكانی لیبرالیزم بچەسپێنرێت، بۆیە هەتا ئێستاش لەناو دەوڵەتانی جیهانی سێهەمدا لە ریزی زۆر دواوە پۆلین دەكرێت، لێرەدا دەكرێت ئەو پرسیارە بكەین، ئایا مەبەست لە بنەماكانی لیبرالیزم ئەو مافانەیە كە سیستمی لیبرالی لەكۆمەڵگە دابینی دەكات، یان مەبەست لە چۆنییەتی هەڵسوڕاندنی سیاسەتە كە ئەو مافانە بۆ كۆمەڵگە دەستەبەر دەكات؟ بێگومان ئەم دێڕانە مەبەستی چۆنییەتی هەڵسوڕاندنی سیاسەتە كە ئەو مافانە بەرهەمدەهێنێت، نەك چۆنیەتی داڕشتنی ئەو مافانە، بەڵگەشمان بۆ ئەمە ئەوەیە زۆربەی ئەو دەوڵەتانەی كە ئەندامن لە پەرلەمانەكانی دەوڵەتانی كۆمونویلس، هەموویان بەشێوەی تیۆری هاوڕا و هاودەنگ لەسەر ئەو مافانەی كە سیستمی لیبرالی دیاریكردون، بەڵام لەبەر ئەوەی چەسپاندنی ئەم مافانە پێویستی بە شێوازی رەفتار و پیادەكردنی ئەو حزبانەوە هەیە كە لە كۆمەڵگە بوونیان هەیە، ئەوا وەك دەبینین لەو دەوڵەتانە وەك لایەنی تیۆری پابەندبوون بە لیبرالیزم هەیە، بەڵام لەباری كردەیی لەبەر ئەوەی حزبە سیاسیەكان نەیانتوانیوە ببنە هاوبەش و شەریك لە پرۆسە سیاسیەكەدا و حزبەكان خۆیان لەناو خۆیاندا دابەش بوون و یەكتری وەك دوژمن سەیر دەكەن، ئەوا ئەم دیاردەیە رەنگدانەوەی لەسەر كۆمەڵگە دروستكردووە و كۆمەڵگەی دابەشكردووە و هەر لایەك ئەوی دی وەك دوژمن سەیر دەكات، سەرەنجامیش نەك ئازادی لەوڵاتدا بەدینەهێنراوە، بەڵكو ئازادی ئێستا و ئایندە كەوتۆتە مەترسیەوە، كەواتە ئەم موناقەشەیە لەسەر ئەوە نییە كام رەفتار دیموكراتیە و كامیان نادیموكراتیە، بەڵكو كرۆكی ئەم باسە لەسەر ئەوەیە چۆن دیموكراتی بەمانای لیبرال دیموكراتی بەرهەم دێت، لەم چوارچێوەیە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژووی سیاسی بەریتانیا، دەبینین تۆماس هۆبز بۆ رزگاركردنی ئینگلتەرا لە ئاسەواری شەڕی ناوخۆ و گێڕانەوەی كۆمەڵگەی ئینگلیزی بۆ باری سروشتی خۆی، تیۆری لیڤاسانی بۆ دەوڵەت داڕشت، بۆ ئەوەی وەك خۆی لە كتێبی لیڤاسان ئاماژەی پێكردووە، ئاژاوە بگۆڕێت بۆ سەقامگیر و بێ نیزامی بگۆڕێت بۆ نیزامێكی تۆكمە و سەرلەنوێ ژیان دەست پێبكاتەوە، هۆبز بۆ ئەم تیۆرە گەڕاوەتەوە بۆ یاسای رۆمانییەكان، ئەو ئیمپراتۆریەتەی كە فەرید زەكەریا بەو جۆرە پێناسەی دەكات لەگەڵ جووڵاندنی قوستەنتین لە رۆماوە بەرەو ئەستەنبوڵ هەموو شتێك گۆڕا، یاسای كەنیسە كۆتایی هات و یاسای دانراوی مرۆڤ داڕێژرا و كاری پێكرا، لەوانەیە یاسای رۆمانی جێگەی كۆمەڵێك رەخنەی بەجێ بن، هەروەها لەوانەیە بە پێودانگی ئەمڕۆی دیموكراتی كتێبی لیڤاسان دیسان جێگەی رەخنەی زۆر گەورە بن و تەنانەت ئینگلیزەكانیش كە كتێبی لیڤاسان وەك توحفەیەكی دەگمەنی مێژووی سیاسیی بەریتانیا سەیر بكەن، ئێستا نەتوانن هەمان تیۆری لیڤاسان پیادە بكەن یان لەگەڵ واقیعی ئێستای كۆمەڵگەی بەریتانی نەگونجێت، بەڵام هەموو ئینگلیزێك بە تایبەتی و مرۆڤایەتی بەگشتی بەڕێزەوە سەیری لیڤاسان دەكەن، لەبەر ئەوەی بەردی بناخەی یەكەم سیستمی لیبرالی لە جیهاندا دانا، پێش شۆڕشی فەرەنسا بە چەند سەدەیەك، ئەم باكگراوەندە بۆ مێژووی لیبرالیزم لەگەڵ ئەوەی هەندێك درێژدادڕی پێوە دیارە بەڵام پێویست بوو بۆ ئەوەی بزانین چۆن رێگە لەوە دەگرین دیموكراتی نەخۆش بكەوێت، ئەمە دروست وەك ئەوە وایە چۆن پێویستە منداڵ ڤاكسینی لێبدرێت بۆ ئەوەی لە نەخۆشی دوور بكەوێتەوە، بۆیە ئەمە پێمان دەڵێت لیبرالیزم ڤاكسینی دیموكراتیە، هەر ئەمەش پێمان دەڵێت ئەو حزب و گرووپە سیاسیانەی بڕوایان بەلیبرالیزم نییە، ئەوا كە بەشداری پرۆسەی دیموكراتی دەكەن، لەبری ئەوەی دیموكراتی بونیاد بنێن دیموكراتی نەخۆش دەخەن.
هەرێمی كوردستان و پەیوەندی نێوان
دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن
ئایا دەكرێت بڵێین دیموكراتی لەهەرێمی كوردستانیش نەخۆشە؟ ئایا دەتوانین بزانین هۆكاری ئەم نەخۆشیە چییە؟ ئایا چۆن ئەم نەخۆشیە چارەسەر بكەین و ڤاكسینێك بەدەست بخەین بۆ ئەوەی تووشی ئەم نەخۆشیە نەبینەوە؟ ئەم پرسیارانە ئەگەر بە راشكاوی قسەی لەسەر بكەین، بێگومان دیارە باری دیموكراتی لەكوردستان بارێكی تەندروست نییە، راستە بەرەو نەخۆشی هەنگاو هەڵدەگرێت، بەڵام هێشتا بواری ئەوە ماوە ئەم نەخۆشیە چارەسەر بكرێت و تەنانەت رێگەچارەیەكیش بگیرێتەبەر بۆ ئەوەی تووشی ئەم نەخۆشیە نەبێتەوە، سەبارەت بەم لایەنە ئەگەر پرسیارێكی دیكە بوروژێنین، ئایا پێشتر پرۆسەی دیموكراتی لەكوردستان نەخۆش كەوتووە؟ چۆن هۆكارەكانی دەستنیشان كراو چۆن هەوڵدرا چارەسەری بۆ بدۆزرێتەوە؟ وەڵامدانەوەی ئەم دوو پرسیارەی دوایی دەرگایەك دەكاتەوە بۆ ئەوەی وەڵامی پرسیارەكانی دیكەش بدەینەوە، بۆیە لەم راستەوە لەو خاڵەوە دەست پێدەكەین كە كێشە و ناكۆكی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان پرۆسەی دیموكراتی لەكوردستان بە ئاستێك نەخۆش خست، كە دەكرێت بڵێین لەلێواری مردن نزیكی كردەوە، بەڵام حیكمەتی سەرۆك بارزانی و سەرۆك تاڵەبانی و تێگەیشتنی سەركردایەتی هەردوولا بۆ رزگاركردنی پرۆسە دیموكراتیەكە لە مردن و چاكبوونەوەی نەخۆشیەكەی، گەیشتە ئەوەی هەردوولا رێككەوتنی ستراتیژیی ئیمزا بكەن، ئامانج لەم رێككەوتنە ستراتیژییە ریزكردنی خاڵ بەخاڵی رێككەوتنەكە نییە، بەڵكو ئامانج ئەوەبوو لەو كاتەی كوردستان بە بارودۆخێكی هەستیاری گۆڕانكاریدا تێدەپەڕێت ناكرێت پارتی و یەكێتی وەك دوژمن سەیری یەكتری بكەن، بۆیە ئەم رێككەوتنە ئیمزا كرا بۆ ئەوەی وەك دوو هاوپەیمان ئەو قۆناخە ناسكە بەڕێوەبەرن و هەردوولا بتوانن لەچوارچێوەی ئەو رێككەوتنە پرۆسەی دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات پیادە بكەن و ئەو نەریتە بێتە ئاراوە كە دوای ئەوەی رێككەوتنەكەش كۆتایی هات ئۆپۆزسیۆنێكی ئیجابی لە كوردستان بوونی هەبێت، ئەم رێككەوتنە لەگەڵ ئەوەی بێ كەموكورتی نییە و دەكرێت رەخنەشی لێ بگیرێت، بەڵام وێڕای ئەمانەش ئەم رێككەوتنە دەسكەوتی مێژوویی گرنگی بۆ هەرێمی كوردستان و كورد بەگشتی بەدەست هێناوە لەوانە:
1. ئەم رێككەوتنە لایەنی كوردی كردە بەشێك لە پرۆسەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بۆ ئازادكردنی عێراق و رووخانی رژێمی پێشوو، ئەگەر كورد نەبوایە بەشێك لە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی، دەوڵەتێكی ئیقلیمی جێگەی كوردی دەگرتەوە، ئەو دەوڵەتەش توركیا، ئەگەر توركیا ببوایە بە هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە جێگەی هەرێمی كوردستان، نەدەتوانرا دەستووری عێراق بەوجۆرە بنووسرێتەوە كە بەوجۆرە مافی كوردی تێدا بچەسپێنرێت، هەموو لایەك ئاگادارن كە دوای رووخانی رژێمی پێشووی عێراق، توركیا چۆن مامەڵەی لەگەڵ هەرێمی كوردستان دەكرد، خۆ ئەگەر كورد ئەو ئەمری واقیعەی دروست نەكردایە، ئێستا توركیا بە هاوشانی دەوڵەتێكی دراوسێ مامەڵەی لەگەڵ هەرێمی كوردستان نەدەكرد.
2. رێككەوتنی ستراتیژی پارتی و یەكێتی بووە هۆكاری ئەوەی بۆ یەكەمین جار لەمێژووی كورد و لە مێژووی دەوڵەتی عێراقدا، سەرۆك كۆماری عێراق كورد بێت و وەزیری دەرەوەی عێراق كورد بێت.
3. رێكەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی و یەكێتی هۆكاری ئەوەبوو، لەگەڵ ئەوەی كەمتەرخەمی لەجێبەجێكردنی ماددەی 140 كرا، بەڵام بە ئەمری واقیع ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان ئیدارەی بەدەست كوردەوە بێت.
4. رێككەوتنی پارتی و یەكێتی بەستەڵەكی بێ متمانەیی لەنێوان پارتی و یەكێتی تواندەوە، توانی پارتی و یەكێتی فێر بكات پێكەوە حكومڕانی بكەن، ئێستا لە وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا، كەس هەست بەوە ناكات كام بەڕێوەبەری گشتی سەر بەكام لایەنی سیاسییە.
5. رێككەوتنی ستراتیژی بووە هۆكاری ئەوەی كە كوردستان بكەوێتە سەر نەخشەی جیهانی وزە، ئەم هەنگاوە لەگەڵ ئەوەی بزووتنەوەی گۆڕان پێی خۆش بوو ئەسڵەن كورد ئەو دەسەڵاتەی نەبێت ئیدارەی سەرچاوە سروشتیەكانی خۆی بكات، بەڵام ئەوەی ئێستا گوێمان لێدەبێت ئەوەیە كوردستان لەیەك دوو مانگی داهاتوو راستەوخۆ بە رێگەی بۆری نەوتی خۆی نەوت هەناردەی دەرەوە دەكات، ئەم هەنگاوە نەك بۆ ئێستا بەڵكو لەڕوویی سیاسیی و ئابوورییەوە ئاییندەی كوردستان دیاری دەكات، لەوانەیە هەوادارانی حزبی گۆڕان كاتێك راشكاوانە پێیان دەڵێن چاوتان بەم سەركەوتنە هەڵنایەت، بەو جۆرە وەڵامبدەنەوە كە ئەوان لەسەر گەندەڵی كەرتی نەوت قسە دەكەن، لەوەڵامی ئەمەشدا پێیان دەڵێین داهاتی نەوت داهاتی هەموو عێراقیەكانە، باشە ئەگەر ئەوەندە بەتەنگ خەڵكی كوردستانەوەن بۆچی لەسەر گەندەڵی نەوتی بەسرا قسە ناكەن، كە هەر حزبێك بەجیا بە قاچاغی نەوت رەوانەی دەرەوە دەكات، بەڵام لە هەرێمی كوردستان جیا لەوەی وەزیری سامانە سروشتیەكان بە شەخسی سەردانی سەرۆكی حزبی گۆڕانی كردو، پاشانیش سەرۆكی حكومەتی كوردستان رێزدار نێچیرڤان بارزانی هەموو كۆنتراكتەكانی نەوتی كردە كتێب و لەسەر ئەنتەرێت بڵاوی كردەوە، بۆچی دەتانەوێت ئاو بكەنە ئاشی حوسەین شارستانییەوە و كورد ئەو دەسەڵاتە دەستوورییەی نەبێت سامانی خۆی بەڕێوەبەرێت.
دژایەتیكردنی رێككەوتنی ستراتیژی بۆ؟
كاتێك لە هەڵبژاردنە ناوخۆییەكانی یەكێتی گرووپەكەی نەوشیروان مستەفا دەنگی نەهێنا، نەوشیروان مستەفا جیابوونەوەی خۆی لە یەكێتی راگەیاند، دوای ئەم جیابوونەوەیە كەوتە رەخنەگرتن لە رێككەوتنی ستراتیژی، بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەگەر ئەو هەڵبژاردنەی نەدۆڕاندبایە بەهەمان شێوە دەكەوتە دژایەتی رێككەوتنی ستراتیژی یان هەڵوێستێكی دیكەی دەبوو؟ ئەوانەی شارەزای سیاسەتی ناوخۆیی كوردستانن سەبارەت بەم لایەنە بەوجۆرە شرۆڤەی دەكەن، ئەگەر نەوشیروان و گرووپەكەی هەڵبژاردنەكانی ناو یەكێتیان نەدۆڕاندبایە، ئەوا بەم جۆرە مامەڵەی لەگەڵ رێككەوتنەكە نەدەكرد، بەڵكو بەشێوەیەكی تاكتیكی مامەڵەی دەكرد و ئەم رێككەوتنەی دەكردە هودنەیەك بۆ خۆ ئامادەكرن بۆ شەڕێكی دیكە لەگەڵ پارتی، بەڵام كاتێك باڵەكەی ئەو لەناو یەكێتی رۆڵیان نەما، ئەوا قۆناخی دوژمنایەتیكردنی پارتیش كۆتایی هات، بۆیە سەرلەنوێ كەوتە دابەشكردنی یەكێتی و دامەزراندنی حزبی گۆڕان بۆ ئەوەی پرۆسەی دوژمنایەتیكردنی پارتی بەردەوام بێت، هەر بۆیەش كەوتە دژایەتیكردنی رێككەوتنی ستراتیژی و هەوڵدان بۆ هەڵوەشانەوەی ئەو رێككەوتنەی ئەو دەسكەوتە مێژووییانەی بۆ كورد بەدەست هێناوە، ئەمە لەكاتێكدا دابەشكردنی یەكێتی لەلایەن نەوشیروان مستەفاوە بۆ ئیغراكردنی پارتی بوو بۆ ئەوەی پارتی دەستپێشخەر بێت و رێككەوتنەكە هەڵبووەشێنێتەوە، بەڵام لۆژیك و دووربینی سەرۆك بارزانی و سەرۆك تاڵەبانی سەلماندیان ئەم رێككەوتنە سەیری بەرژەوەندی كورد دەكات و لەچوارچێوەی بەرژەوەندی گەلی كوردستان و ئاییندەی سیاسیی ئەم هەرێمە دەخوێنرێتەوە، نەك لە روانگەی ئەوەی پارتی چەند كورسیەكی پەرلەمانی كەمكردووە لەئاكامی جیابوونەوەی گۆڕان لە یەكێتی، لەم حاڵەتەشدا كە نەوشیروان مستەفا لەو راستیە تێگەیشت كە سەرۆك بارزانی و پارتی دیموكراتی كوردستان لەروانگەی بەرژەوەندی حزبی سەیری ئەو رێككەوتنە ناكەن و لەمەش گرنگتر دوای نەخۆش كەوتنی سەرۆك تاڵەبانی (كە هیوادارین بەزوویی و سەلامەتی بگەڕێتەوە) هەموو لایەك هەڵوێستی سەرۆك بارزانی و پارتییان بینی كە ئامادەن پشتیوانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان بن، ئەوجا نەوشیروان مستەفا بەتەواوەتی دژایەتی خۆی بۆ پارتی راگەیاند، بەتایبەتیش كە ئەمجارە یەكێتی نیشتمانی كوردستان بە لیستی جیاواز دادەبەزێت بەبێ ئەوەی رێككەوتنی ستراتیژی كۆتایی هاتبێت، ئەمەش مانای ئەوەیە حزبی گۆڕان و نەوشیروان مستەفا ئەم گەمەیەی دیموكراتیش دەدۆڕێنن، ئەوجا بۆ ئەوەی ئەم گەمەیە نەكرێت و ئاكامی دۆڕانی خۆی نەبینێت، لە ئێستاوە خەریكە بارودۆخەكە بشێوێنێت، بەڵام زۆر زەحمەتە ئەم خەوەشی وەك خەوەكانی دیكەی بۆ بێتە دی.