رەخنەكانی ئۆپۆزسیۆن بنەمای یاسایی نییە و

خودی رەخنەكەیان ئیشكالیەتی لەخۆی گرتووە



((چەمكی دەستوور لای هەر گەلێك چەمكێكی پیرۆزە))

ئەمانۆئیل كانت





ئەمانوئیل كانت لە كتێبی ((پرۆژەی ئاشتی هەمیشەیی))، بوونی دەستوورێكی مەدەنی كۆماری بە هەنگاوێكی گرنگ دەزانێت بۆ ئەوەی پرۆژەی ئاشتی هەمیشەیی لەناو وڵات و لەنێوان نەتەوەكان لەگەڵ یەكدی بێتە ئاراوە، لەو دەستوورە مەدەنییەی ئەمانوئیل كانت باسی دەكات جاڕدانی شەڕ بەدەستی پەرلەمانە نەك حكومەت، بۆیە پێشنیاری ئەو بەو جۆرەیە كە پێویستە پەرلەمان كە نوێنەرایەتی میللەت دەكات بڕیاری شەڕبدات، ئەوجا ئەگەر بڕیاری شەڕ بگەڕێتەوە بۆ میللەت و، لەبەر ئەوەی میللەتیش زۆر زەحمەت بڕیاری شەڕدەدات، ئەوا ئەو ئاگربەستە كاتیەی لەنێوان نەتەوەكان بوونی هەیە و هەمیشە هەڕەشەی شەڕێكی نوێی لەناخی خۆیدا هەڵگرتووە، دەبێتە نییەتێكی راستەقینە بۆ ئاشتی هەمیشەیی، ئەم قسەیەی كانت، هەمان ئەو شانازییەیە كە دەوڵەتانی لیبرال دیموكراتی بەخۆیانەوە دەكەن، كە هەمیشە ئەو قسەیە دووبارە دەكەنەوە، لەوكاتەوەی دەستووری مەدەنی لیبرالی لە وڵاتەكانیان دانراوە، دوو دەوڵەتی دیموكراتی پێكەوە شەڕیان نەكردووە.

كەواتە كە باسی دەستوور دەكەین، مەبەست لە (دەستووری مەدەنی، نوێنەرایەتی، كۆمارییە)، لەبەر ئەوەی كانت پێیوایە دەستوور ئەگەر دەستوورێكی دیموكراتیانە بوو، شایەنی قسە لەسەركردن نییە، ئەم پاشخانە مێژووییە بەوجۆرە سروشتی دەستوورمان لە سیستمی دیموكراتی بۆ پێناسە دەكات كە سروشتی دەستوور بەو جۆرەیە كە دەبێت مشتومڕی لەسەر بكرێت، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر شێرزاد نەجار ئوستادی فەلسەفەی زانستی سیاسەت كرد، بەوەی ئایا بۆ دەبێت مشتومڕ لەسەر دەستوور بكرێت؟ پرۆفیسۆر نەجار لەسەر ئەم پرسە بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (لەبەر ئەوەی دەستوور بریتییە لە ئامڕازێك یان رێگەیەك بۆ رێكخستنی كۆمەڵگە و رێكخستنی دەوڵەت، سروشتی دەستوورەكە جێگەی مشتومڕە. لە سیستمی دیموكراتیشدا بۆ رێكخستنی دەوڵەت و كۆمەڵگە بۆچوونی جیاواز هەیە، هەریەك لەو بۆچوونە جیاوازانەش هەوڵدەدات بۆچوونی خۆی هەژموونی هەبێت بەسەر بۆچوونەكانی دیكەدا، بۆیە هەر لایەك هەوڵدەدات بیروبۆچوونی خۆی لە دەستووردا بچەسپێنێت، ئەمەش مانای ئەوەیە دەستوور لە سیستمی دیموكراتی بیروبۆچوونی هەموو لایەنە سیاسیەكان لەخۆی دەگرێت، بەڵام مەرج نییە هەر لایەنێكی سیاسیی هەموو بۆچوونەكانی لەناو دەستوورەكەدا بچەسپێت، بۆیە لە پرۆژەی دانانی دەستووردا بیروبۆچوونە سیاسیەكان ململانێ دەكەن بۆ ئەوەی ئەو بیروبۆچوونانە بچەسپێت، ئەمە پێمان دەڵێت سروشتی دەستوور لە كۆمەڵگەی دیموكراتی دەربڕی ئایدلۆژییەتەكانە، بەڵام كام ئایدلۆژیەت، بێگومان ئایدلۆژیەتی ئەو حزبە سیاسیانەی كە لە كۆمەڵگە سیاسەت دەكەن، ئەمەش فەرزی دەكات بۆ ئەوەی پرۆژەی دانانی دەستوور سەركەوتوو بێت، ئەوا دەبێت لەنێو لایەنە سیاسیەكاندا وتووێژێكی فیكری سیاسیی هەبێت، بۆ ئەوەی بتوانن لەسەر شێوازێك رێكبكەون و بیروبۆچوونی هەموویان لەناو دەستوورەكە بچەسپێت، لەم چوارچێوەیەدا و كاتێك دەبینین لەكاتی پرۆژەی دانانی دەستوور حزبە سیاسیەكان هەندێك بیروبۆچوونی پرۆژەی دەستوورەكە رەتدەكەنەوە یان سەرنج و تێبینی خۆیان دەخەنە روو، ئەمە كارێكی ئاساییە، لەبەر ئەوەی لەكاتی داڕشتن یان دانانی دەستووردا لەوڵاتانی دیموكراتی ئەم مشتومڕە هەر هەبووە، لێرەدا من باسی نموونەی دەستووری شۆڕشی فەرەنسی و شۆڕشی ئەمریكا دەكەم، دەستووری فەرەنسی ماوەی 3 ساڵ مشتومڕی لەسەر كراوە، واتە لە 1798- 1791، ئەمەش مانای ئەوەیە شۆڕشگێڕانی دوای شۆڕشی فەرەنسا هاتن بیری نوێیان داهێنا و دەستوورەكەشیان لەبەر رۆشنایی ئەو بیرە نوێیە دانا، بەهەمان شێوە لە دوای شۆڕشی ئەمریكاش، ئەوانیش فیكری فیدراڵیەتیان خستەڕوو، لەسەر ئەم پرسە لە كۆنگرەی فلادیلفیا مشتومڕی زۆر كراوە لەلایەن جیفرسۆن و هاملتون وجای و ئەوانی دیكەش كە بە باوكانی دامەزرێنەر ناسراون، ئەوانیش لەدەستووری ئەمریكا فیكری نوێیان داهێنا، بۆیە ئەم دوو نموونەیە ئەوەمان پێدەڵێن، بەوەی راستە دەستوور جێگەی مشتومڕ و ململانێیە، بەڵام وەك ئەمانوئیل كانت ئاماژەی پێكردووە، لەبەر ئەوەی چەمكی دەستوور لای هەر نەتەوەیەك چەمكێكی پیرۆزە، ئەوا دەبێت دیالۆگ و وتووێژ لەسەر ئەم چەمكە پیرۆزە لە ئاستێكی زۆر بەرزدا بكرێت، كە ئەویش ئاستی وتووێژی فیكری و ململانێی فیكریە، ئەمەش مانای ئەوەیە مشتومڕ و ململانێ لەسەر دەستوور، واتە مشتومڕە لەسەر چەسپاندنی ئەو فەلەسەفەیەی كە لە واقیعی حاڵدا پراكتیزە دەكرێت، هەربۆیە ئەگەر دەستووری هەر وڵاتێك بخوێنینەوە، ئامانج لە خوێندنەوەكە ئەوەیە تابزانین فەلسەفەی سیاسی دەسەڵاتی سیاسیی چۆن لەو دەستوورە چەسپێنراوە، ئەمە دیسان ئەوەمان بۆ دووبارە دەكاتەوە، بەوەی راستە ململانێ و مشتومڕ لەسەر دەستوور هەیە، بەڵام ئەم مشتومڕ و ململانێیە بۆ ئەوە نییە ئاستی پیرۆزی دەستوور بهێنێتە خوارەوە، بەڵكو بەو جۆرەیە مشتومڕ و ململانێ دەكرێت بۆ ئەوەی ئاستی پیرۆزی دەستوور بپارێزرێت، هەر بۆیە وەك بیرمەندی گەورەی فەلسەفەی یاساو دانەری دەستووری نەمساوی (كە لە ساڵی 1920 دانراوە و تا ئێستا پەیڕە و دەكرێت) هانس كیلسن دەڵێت: (دەستوور هەمیشە لە لوتكەیە و لوتكەی سیستمی سیاسی هەر وڵاتێك یان كیانێك دەستوورە))، ئەگەر لەم روانگەیەی كیلسن-ـەوە سەیری ئێستای هەرێمی كوردستان بكەین، دەبینین سیستەمی سیاسی هەرێمی كوردستان بێ لوتكەیە و پێویستە ئێمەش ئەو لوتكەیەمان هەبێت كە دەستوورە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە نەبوونی دەستوور چ زیانێكی هەیە؟ بێگومان فیقهی دەستووری لە وەڵامی ئەم پرسیارە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، لە حاڵەتی نەبوونی دەستووردا، یاساكانی وڵات بەبێ مەرجەعی دەستوور دەردەچن و یاسەدانەرانیش بە كەیفی خۆیان دەتوانن یاری بە یاساكان بكەن، هۆكاری ئەمەش ئەوەیە سەرچاوەیەك نییە پێوەی پابەند بیت، ئەم حاڵەتە ئێستا حاڵەتی هەرێمی كوردستانیشە، بۆیە ئەو سیستمە یاساییەی ئێستا لەهەرێمی كوردستان هەیە پێویستی بەدەستوورە، ئەم دەستوورەش زۆر دواكەوتووەو دەبوایە پێش 15 ساڵ هەرێمی كوردستان خاوەنی دەستووری خۆی بوایە، ئەگەر دەستوورمان هەبوایە دەمانتوانی باری سیستمی یاسایی خۆمان بپارێزین، ئەمەش واتە دەستوور هەژموونی لەسەر هەموو بارەكانی ژیان دەبوو، دەبووە چەترێك بۆ ئەوەی كارە یاسایی و كارگێڕیەكانی پێ رێكبخرێت، هەر بۆ نموونە زۆر جار باس لەوە دەكرێت كەموكورتی یاساییمان نییە، بێگومان راستە كەموكورتیمان هەیە، هۆكاری ئەم كەموكورتیە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی دەستوورمان نییە، بۆیە دیسان دەگەڕێمەوە بۆ قسەكەی كیلسن كە دەڵێت: ((لە هەرەمی یاساییدا پێویستمان بە لوتكەیە ئەو لوتكەیەش دەستوورە))..)







بۆچی گەڕانەوەی دەستوور بۆ پەرلەمان نایاساییە؟

ئەوەی پرۆفیسۆر شێرزاد نەجار ئاماژەی پێكرد، سروشتی دانانی دەستوورە لە سیستمی دیموكراتیدا، بۆیە پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا دەستووری كوردستانیش ئەم سروشتی مشتومڕ و ململانێی هەبووە یان وەك ئێستا لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن ئاماژەی پێدەكەن، ئەو دەرگایە داخراوە و بە تەنیا پارتی دیموكراتی كوردستان دەیەوێت بیخاتە پرۆسەی راپرسیەوە؟ ئەگەر ئەم قسەیەی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن بەوجۆرە نییە بۆچی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە وتارەكەیدا كە بەبۆنەی شۆڕشی گوڵانەوە پێشكەشی كرد و بە جەماوەری راگەیاند دەستوور هەموو قۆناخەكانی بڕیوە و تەنیا یەك هەنگاوی ماوە، ئەویش ئەوەیە میللەت بڕیاری لەسەر بدات؟ هەروەها پرسیاری دیكە ئەوەیە بۆچی دەستوور نەگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە پرسیارێكی دیكە دەوروژێنێت، ئەویش ئەوەیە ئایا بۆچی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەچەند رۆژێك پێش پەیامەكەی لە یادی شۆڕشی گوڵاندا لەگەڵ لیژنەی پێداچوونەوەی دەستووری هەرێمی كوردستان كۆبۆوە؟ سەبارەت بە ئامانجی ئەو كۆبوونەوەیەی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، یەكێك لەو یاساناسانەی ئەندامی لیژنەی پێداچوونەوەی دەستوور كە ئامادەی ئەو كۆبوونەوەیە بووە، بە گوڵانی راگەیاند: (ئامانجی ئەو كۆبوونەوەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەگەڵ لیژنەی پێداچوونەوەی پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەبوو، كە سەرۆكی هەرێم وتووێژ لەگەڵ ئەو لیژنەیە بكات، بەوەی ئایا لەرووی یاساییەوە بواری ئەوە ماوە دەستوور بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان یان نە؟ ئایا پرۆژەی دەستوورەكە هیچ ئیشكالیەتێكی هەیە بۆ ئەوەی بخرێتە راپرسیەوە؟ لەسەر ئەم پرسە ماوەی زیاتر لە سێ سەعات لیژنەكە لەگەڵ سەرۆكی هەرێمی كوردستان وتووێژیان كردووە و وتووێژەكەش لە ئاستێكی زۆر بەرز بووە، لەمەش زیاتر لیژنەی پێداچوونەوەی پرۆژەی دەستوور كە بێجگە لە پسپۆرانی یاسایی و دەستووری نوێنەرانی سەرجەم حزب و نەتەوەو ئاینەكانی كوردستانی لەخۆی گرتووە، كاتێك لەپەرلەمان ئەم لیژنەیە پێكهێنرا بۆ پێداچوونەوەی پرۆژەی دەستوور، واتە پرۆژەی دەستووری ساڵی 2002ی خراوەتە بەردەست و ماوەی چەند ساڵێك كاری لەسەر كردووە و بە هەزاران پێشنیار و سەرنجی تاوتوێ كردووە، ئەوجا ئەم پرۆژەی دەستوورەی تەواوكردووە و پەرلەمان دەنگی لەسەر داوە، بۆیە لەو كۆبوونەوەیە زۆربەی زۆری ئەندامانی لیژنەكە، رایان بەوجۆرە بوو بەوەی پێویستە ئەم دەستوورە بچێتە راپرسی لەبەر ئەوەی لەدەسەڵاتی كەس نەماوە، ئەمەش بەو مانایەی هیچ پاكانەو پاساوێك نییە، لەرووی فیقهی و یاساییەوە بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان))

كەواتە ئەو كۆبوونەوەیەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەگەڵ لیژنەی بەدواداچوونەوەی پرۆژەی دەستووری هەرێم لە پێناوی ئەوە بووە، كە سەرۆكی هەرێم بزانێت ئایا یاسا رێگە دەدات لەسەر داوای لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن دەستوور بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان یان نە؟، بەڵام پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە ئایا سەرۆكی هەرێمی كوردستان هەوڵینەداوە دەروازەیەك بدۆزێتەوە بۆ ئەوەی هەم یاسا پێشێل نەكرێت و هەمیش یەكڕیزی نێو ماڵی كورد بپارێزرێت؟ بێگومان ئەگەر بە وردی وتارەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بخوێنینەوە دەبینین سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە پێناوی ئەوەی یەكڕیزی نێو ماڵی كورد بپارێزرێت، پێش ئەوەی لایەنی یاسایی پرۆژەی دەستوور بۆ جەماوەر بخاتەڕوو، نامەی بۆ حزبە سیاسیەكان ناردووە، بۆ ئەوەی هەموو پێكەوە پارێزگاری بە یاساوە بكەین و هەموو پێكەوە لەسەر هەمواركردنەوەی دەستوور بسازێین بە سازانێكی نیشتمانی، بەدەق لە پەیامەكەی سەرۆكدا هاتوو: ((نامەیەكم بۆ حزبەكان ناردووە و داوام لێكردوون لەماوەی یەك هەفتەدا تێبینی و پێشنیارەكانیان لەسەر پرۆژەی دەستوور بنێرن بۆ ئەوەی دوای ئەنجامدانی راپرسی لە ماوەیەكی كورتدا كار بۆ هەمواركردنی دەستوور بكرێت، وێڕای هەموو ئەو راستیانەش، چونكە لەكاتی داڕشتنی ئەو پرۆژەیە 36 حزبی كوردستانی بە ئیجماع قبوڵیان كردووە و ئیمزایان لەسەر كرد، ئێستاش من دەڵێم هەر پێشنیارێك لەسەر ئیجماعی پێشووبێت، پێویستە بە هەمان شێوە ئیجماعی هەموو حزبەكانی ئێستای لەسەر بێت)). بێگومان ئەم پەرەگرافەی پەیامەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان ئاشكرایە، كە لەكاتی داڕشتنی پرۆژەی دەستوور تەنیا حزبی گۆڕان بوونی نەبووە و بەشێك بووە لە یەكێتی نیشتمانی كوردستان، بەڵام بۆ ئەوەی یەكڕیزی نێوماڵی كورد بپارێزرێت، سەرۆكی هەرێمی كوردستان دووبارە داوای كردۆتەوە كە هەموو حزبەكان بە حزبی گۆڕانیشەوە سەرنج و تێبینیەكانیان بنێرنەوە، بۆ ئەوەی دوای راپرسی لەسەر دەستوور، لەسەر ئیجماعی هەموو لایەنەكان جارێكی دیكە دەستوور هەموار بكرێتەوە، ئەوەشی لێرەدا گرنگە بگوترێت ئەوەیە كە لە دەستووری هەرێمی كوردستاندا تایبەتمەندیەك هەیە كە هیچ وادەیەكی بۆ هەمواركردن دیاری نەكردووە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر مەسەلەكە راگرتنی دەستوورەكە نەبێت ئەوا دەرگا لەبەردەم سازانی نیشتمانی و هەمواركردنەوەی دەستوور دانەخراوەو و بەپێچەوانەوە سەرۆكی هەرێم بە دەستی خۆی ئەو دەرگایەی زیاتر واڵاكردەوە. كەواتە كاتێك سەرۆكی هەرێم هەوڵیداوە دەروازەیەك بۆ ئەم بارە بدۆزێتەوە، مەسەلەكە ئەوەیە پسپۆران و یاساناسان پێیانوایە لەڕووی فیقهی دەستوورییەوە، وتووێژی لایەنە سیاسیەكان لەم قۆناخە یاسا رێگە نادات بێتە ناو پرۆسەی پرۆژەی دەستوورەوە، بەڵام دەكرێت لەدەرەوەی پرۆژەی دەستوور وتووێژبكرێت، رێككەوتن لەنێوان لایەنە سیاسیەكان هەبێت وەك دیكۆمێنتێك لەسەر چۆنییەتی هەڵسوڕانی حكومڕانی لە وڵاتدا، لەمەش گرنگتر سەبارەت بەو رەخنەیەی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن كە دەڵێن سیستمەكە پەرلەمانی نییە، ئەمەش تەنیا لەبەر ئەوەی سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت، ئەمەش هیچ بنەمایەكی یاسایی نییە، لەبەر ئەوەی یاساناسان و دەستووردانەران سەبارەت بەم پرسە جەخت لەسەر ئەوەدەكەنەوە، سروشتی سیستمی سیاسی بە هەیكەلی سیستمە سیاسیەكە دەگۆڕێت نەك بە هەڵبژاردنی راستەوخۆی سەرۆك لەلایەن گەلەوە، بۆیە ئەگەر سەیری هەیكەلی سیستمی نەمسا و ئەڵمانیا بكەین، دەبینین لە ئەڵمانیا سەرۆك لە پەرلەمان هەڵدەبژێردرێت لە نەمسا لەلایەن خەڵكەوە، بەڵام لە دەسەڵاتی ئەنجوومەنی وەزیران هیچ جیاوازییەكیان نییە، ئەگەر سەیری هەرێمی كوردستانیش بكەین، دەبینین دەسەڵاتی سەرۆكی هەرێم زۆر جیاوازە لە دەسەڵاتی سەرۆكی فەرەنسا، بۆیە دەبینین دەسەڵاتی سەرۆكی هەرێم دەسەڵاتی سەرۆكێكی پەرلەمانییە، نەك نیمچە سەرۆكایەتی و نیمچە پەرلەمانی كە لە فەرەنسا پەیڕە و دەكرێت، بۆیە ئەو پسپۆرە یاسایی و دەستووریانەی بۆ ئەم پرسە وتووێژمان لەگەڵ كردوون، هەموویان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە سیستمی حكومڕانی كوردستان پەرلەمانییە و، باشترە ئەم پرسە بۆ یاساناسان بە جێبهێڵدرێت نەك حزبە سیاسیەكان بەپێی بەرژەوەندی حزبی خۆیان قسەی لەسەر بكەن.







لەلایەكی دیكە و سەبارەت بەو مشتومڕ و كێشمە كێشە سیاسیەی ئێستا لەسەر پرسی گەڕانەوەی دەستوور بۆ پەرلەمان هەیە، ئایا هۆكاری سیاسیی رێگە نادات یان ئەوە هۆكاری یاساییە رێگرە دەستوور بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا پرۆفیسۆر شێرزاد نەجار بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو وتی: (پێش هەموو شت پرۆژەی دانانی دەستوور كاری پەرلەمان نییە، لەبەر ئەوەی پەرلەمان دەستوور دانانێت، بەڵكو یاسا دەردەكات، بۆیە لێرەدا دەبێت ئەو پرسیارە بكەین ئایا دەستوور چۆن دادەنرێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێین هەتا ئەگەر پەرلەمان خۆشی هەستێت بەدانانی دەستوور، ئەوا ئەم كارە لەدەرەوەی كاری پەرلەمانی دەكات و دەبێتە دەسەڵاتێك بۆ دانانی دەستوور، ئەمەش واتە دانانی دەستوور نابێتە دەسەڵاتێك بۆ پەرلەمان، بەڵكو پەرلەمان دەگۆڕێت بۆ دەسەڵاتێك بۆ دانانی دەستوور، ئەمەش بە سیفەتی دەسەڵاتی دامەزرێنەری دەستوور، لەوانەیە بپرسن بۆ دانانی دەستوور كاری پەرلەمان نییە؟ لەوەڵامی ئەمەشدا دەڵێین لەبەر ئەوەی كاری پەرلەمان تەشریعی یاسایە، دەستووریش دادەنرێت و تەشریع ناكرێت، بۆیە هەتا ئەگەر پەرلەمان ئەو دەستوورە دابنێت، ئەوا بە سیفەتی دەسەڵاتی دامەزرێنەر ئەو كارە دەكات نەك بە سیفەتی پەرلەمان، شێوازێكی دیكە بۆ دانانی دەستوور بە رێگەی پێكهێنانی لیژنەیەك دەبێت كە ئەركی ئامادەكردنی پرۆژەی دەستووری پێدەسپێردرێت، ئەم لیژنەیەش دەسەڵاتی دامەزرێنەری دەبێت و پێی دەگوترێت لیژنەی ئامادەكردنی پرۆژەی دەستوور، واتە دەستوورەكە ئامادە دەكات بۆ ئەوەی پەسەند بكرێت، كێ ئەم دەستوورە پەسەند دەكات بێگومان لە راپرسیدا میللەت پەسەندی دەكات، بەڵام میكانیزمی ناردنی ئەم پرۆژە ئامادەكراوە بۆ پەسەندكردن لەلایەن میللەتەوە بەو جۆرەیە، لەبەر ئەوەی پەرلەمان ئەو لیژنەیەی پێكهێناوە، ئەوا ئەو لیژنەیە كە كارەكانی تەواو كرد دەیداتەوە پەرلەمان، دەنگدانی پەرلەمان بەپێی یاسا لەسەر رەشنووسی دەستوور بۆ ئەوەیە بینێرێت بۆ ئەوەی خەڵك تەسدیقی بكات، بۆ ئەوەی مەسەلەكە زیاتر روون بكەینەوە، راستە پرۆژەی دەستوور وەك یاسا لە پەرلەمان دەردەچێت و بە پرانسیپی معیاری ئەو پرۆژەیە یاساییە، بەڵام جیاوازی ئەم پرۆژەیە وەك یاسا لە یاساكانی دیكە ئەوەیە، دوای دەرچوونی لەپەرلەمان راستەوخۆ جێ بەجێ ناكرێت، بەڵكو پێویستە میللەت دەنگی لەسەر بدات بۆ ئەوەی دەستوورەكە پەسەند بكرێت و دوای پەسەندكردنی جێبەجێ بكرێت، ئەم لیژنەیەی بۆ پێداچوونەوەی دەستووری هەرێم پێكهێنراوە، تەنیا لایەنی دەستووریەكەی پرۆسەكە هەڵدەسەنگێنێت، رەهەندی سیاسی ئەم پرۆسەیە پەیوەندی بەم لیژنەیەوە نییە، هەربۆیە رەهەندە سیاسیەكان پەیوەندی بە لایەنە سیاسیەكانەوە هەیە، ئەوان دەتوانن لەدەرەوەی ئەم پرۆژەیە پێكەوە دیالۆگ بكەن و بگەنە رێككەوتنێك، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە زۆربەی زۆری بۆچوونی ئەندامانی لیژنەی پێداچوونەوەی دەستوور لەرووی فیقهی دەستووریی و ئەزموونە جیهانییەكانەوە ئەوەبوو كە پێویستە ئەو دەستوورە بدرێتە میللەت و میللەت رای خۆی لەسەر بدات. لەبەر ئەوەی پرۆسێسێكی دەستوورییە و هەموو هەنگاوەكانی خۆی بڕیوەو دوایین هەنگاوی ماوە ئەویش ئەوەیە میللەت رای خۆی لەسەر بدات، بۆیە لێرەدا ناكرێت هیچ موناقەشەیەكی لەرووی یاساییەوە لەسەر بكرێت لەبەر ئەوەی هیچ پاساوێك نییە، پێشتر پێش ئەوەی بگاتە ئەم قۆناخە سەرۆكی هەرێمی كوردستان چەندین جار تێبینی گرنگی خۆی ئاڕاستەی لیژنەكە كردووە، هەر بۆ نموونە مەسەلەی پێگەی ئایینی ئیسلام هەبوو لە دەستوور، مافی كەمینەكان لە دەستووردا، ئەگەر سەیر بكەین لەماددەی 35 كە دەستوور گەرەنتی مافی نەتەوەو ئایینە جیاوازەكان دەكات و بەدەق هاتووە: (ئەم دەستوورە مافی نەتەوەیی و رۆشنبیری و كارگێڕی دەستەبەر دەكات، بۆ توركمان و عەرەب و كلدان سریان ئاشوری، ئەرمەن بە مافی ئۆتۆنومیشەوە بۆ هەر پێكهاتەیەك كە لە هەر شوێنێك زۆرینەی دانیشتووانی هەبێت)، هەروەها لەماددەی 6 بەمجۆرە پێگەی ئایینی ئیسلام و ئاینەكانی دیكەی دیاری كردووە و بەدەق بەمجۆرە هاتووە: (ئەم دەستوورە دان دەنێت بە ناسنامەی ئیسلامی زۆرینەی گەلی هەرێمی كوردستان و رێزی لێدەگرێت، و دان بە تەواوی مافە ئایینییەكانی مەسیحی و ئیزدییەكان و ئەوانی دیكە دادەنێ و سەربەستی بیروباوەڕ و بەڕێوەبردنی رێوڕەسم و داب و نەریتی ئایینی لە هەرێمدا بۆ هەموو كەسێك دابین دەكات و بنەماكانی شەریعەتی ئیسلام سەرچاوەیەكی سەرەكی یاسادانانن و نابێ:

یەكەم: یاسایەك دابنرێت ناكۆك بێت لەگەڵ حوكمە نەگۆڕەكانی ئیسلام

دووەم: یاسایەك دابنرێت ناكۆك بێت لەگەڵ بنەماكانی دیموكراتی

سێهەم :یاسایەك دابنرێت ناكۆك بێت لەگەڵ ئەو ماف و ئازادییە بنەڕەتیانەی لەم دەستوورەدا هاتوون.))

لەم دوو ماددەیەدا ئەوە سەرنج و تێبینی سەرۆكی هەرێم بووە كە پێگەی ئایینی ئیسلامی بەو جۆرە لەدەستووردا چەسپاندووە كە سەرچاوەیەكی سەرەكی یاسادانان بێت لە كوردستان، هەروەها پێدانی مافی ئۆتۆنۆمی بە كەمینەكان ئەگەر داوا بكەن.))

كەواتە وەك یاساناسان لەرووی فیقهی دەستوورییەوە سەیری ئەم مەسەلەیە دەكەن، ئەو رەخنەیەی ئۆپۆزسیۆن لە پرۆسەی خستنە ریفراندۆمی دەستووری هەرێمی كوردستان دەیگرن، رەخنەیەكە هیچ بنەمایەكی یاسایی نییە، بەڵكو خودی ئەو رەخنەیە ئیشكالیەتی تێدایە، واتە ئەم رەخنەیە لەسەر زەمینەیەكی دەستووری سەرچاوەی نەگرتووە، ئەو پرۆفیسۆرانەی دەربارەی راپرسی لە فیقهی دەستووری قسەیان كردووە، ئەوان بەوجۆرە راپرسی دادەنێن بەوەی كارێكە كە سروشتێكی دیموكراتیانە دەداتە دەستوور، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە بۆچی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن لە پرۆسەی راپرسی لەسەر دەستوور دەترسن؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسە ئاشكرایە ئەوان لە راپرسیەكە دەترسن، لەبەر ئەوەی دەزانن میللەت ئەو دەستوورە پەسەند دەكات، كە میللەت پەسەندی كرد پاش 30 رۆژ ئەو دەستوورە جێبەجێ دەكرێت، بۆیە ئەگەر ئەوان ئەم ترسەیان نییە، با مەسەلەكە بەجێبهێڵرێت بۆ میللەت، ئاكامەكەی هەرچیەك بێت قبوڵ دەكرێت، لەمەش گرنگتر لە دەستووری هەرێمی كوردستاندا، راپرسی رێگری لە هەمواركردن ناكات، لەبەر ئەوەی ئەم دەستوورە هیچ ماوەیەكی دانەناوە بەوەی نابێت هەموار بكرێت.





پرۆفیسۆر شێرزاد نەجار:



پرۆژەی دانانی دەستوور كاری پەرلەمان نییە، هەتا ئەگەر پەرلەمان خۆشی هەستێت بەدانانی دەستوور، ئەوا ئەم كارە لەدەرەوەی كاری پەرلەمانی دەكات و دەبێتە دەسەڵاتێك بۆ دانانی دەستوور، كەواتە كاری پەرلەمان تەشریعی یاسایە، دەستووریش دادەنرێت و تەشریع ناكرێت، شێوازێكی دیكە بۆ دانانی دەستوور بە رێگەی پێكهێنانی لیژنەیەك دەبێت كە ئەركی ئامادەكردنی پرۆژەی دەستووری پێدەسپێردرێت، ئەم لیژنەیەش دەسەڵاتی دامەزرێنەری دەبێت و پێی دەگوترێت لیژنەی ئامادەكردنی پرۆژەی دەستوور، واتە دەستوورەكە ئامادە دەكات بۆ ئەوەی لە راپرسیدا میللەت پەسەندی بكات، راستە پرۆژەی دەستوور وەك یاسا لە پەرلەمان دەردەچێت و بە پرانسیپی معیاری ئەو پرۆژە یاسایە، بەڵام جیاوازی ئەم پرۆژەیە وەك یاسا لە یاساكانی دیكە ئەوەیە، دوای دەرچوونی لەپەرلەمان راستەوخۆ جێبەجێ ناكرێت، بەڵكو پێویستە میللەت دەنگی لەسەر بدات، زۆربەی زۆری بۆچوونی ئەندامانی لیژنەی پێداچوونەوەی دەستووریش لەرووی فیقهی دەستووریی و ئەزموونە جیهانیەكانەوە ئەوەبوو كە پێویستە ئەو دەستوورە بدرێتە میللەت و میللەت رای خۆی لەسەر بدات.