دەستوور میكانیزمێكە بۆ چۆنیەتی رێكخستنی دەسەڵاتەكان لەهەموو دەوڵەتێكدا، بەپێی پێناسەی دەستووردانەرەكانیش، دەستوور هۆكارێكە بۆ رێكخستنی حكومڕانی و هەروەها دەسنیشانكردنی ماف و ئازادییەكانی هاووڵاتیانیش لەناو ئەو دەستوورە دایە، ئەگەر لەم پێناسە سادەیەی دەستوورەوە سەیری چۆنیەتی پیادەكردنی دەسەڵاتەكان بكەین، ئەوا دەستوور نەخشەی رێگەیە بۆ دەسنیشانكردنی جۆری حكومڕانی، بەواتای ئەوەی ئەم سیستمە پادشایەتیە، كۆمارییە، پەرلەمانی-یە، سەرۆكایەتیە، یاخود نیمچە پەرلەمانیە یان نیمچە سەرۆكایەتیە، كەواتە ئەگەر لەم چوارچێوەیەدا بپرسین ئایا پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان چۆن دەستنیشانی جۆری حكومڕانی لە هەرێمی كوردستاندا دەكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ماددەی یەكەمی پرۆژە دەستوورەكە دەیداتەوە كە بەدەق بەمجۆرەیە: ((كوردستان – عێراق، هەرێمێكە لەنێو دەوڵەتی عێراقدا، سیستمە سیاسیەكەی پەرلەمانی، كۆماری و دیموكراتیە، پشت بە فرەلایەنی سیاسیی و بنەمای لێكجیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان و دەستاودەستكردنی ئاشتیخوازانەی دەسەڵات لە رێگەی هەڵبژاردنی گشتی راستەوخۆی نهێنی و دەورییەوە دەبەستێت).
ئەم دەقە كە ماددەی یەكەمی پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستانە، شێوازی حكومڕانی لە هەرێمی كوردستانی بە پەرلەمانی وەسفكردووە، هەربۆیە ئەو حزب و لایەنە سیاسیانەی پێشتر ئەم دەقەیان پەسەند كردووە و ئێستا بۆ ئامانجی سیاسیی و بەرژەوەندی حزبی خۆیان ئەم راستیە دەشارنەوە و شێوازی حكومڕانی لە كوردستان بە سەرۆكایەتی وەسف دەكەن، ئەمە هەڵەیەكی یاساییە كە ئەو لایەنە سیاسیانە دەیكەن و لە پێناوی بەرژەوەندی حزبیاندا دەیانەوێت ئاڕاستەی راستیەكان و ئاڕاستەی رای گشتی بەلاڕێدا بەرن، لەمەش گرنگتر ئەو ئەو ماددە دەستوورییەی بەدەق لێرەدا ئاماژەمان پێكردووە، بێجگە لەوەی وەك پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان یەك ملیۆن نوسخەی لێ چاپكراوە، لە سایتی پەرلەمانی كوردستانیش وەك دیكۆمێنێكی سەرەكی لە لاپەرەی یەكەمی ماڵپەرەكە شوێنی بۆ دیاریكراوە، بۆیە ناكرێت دەستووری كوردستان، شێوازی سیستمی حكومڕانی لەكوردستان بە پەرلەمانی وەسف بكات و، حزبە سیاسیەكانی كوردستان بۆ چەواشەكردنی خەڵك، تەفسیرێكی دیكە بۆئەم دەقە دەستوورییە بكەن.
سیستمی پەرلەمانی و
هەڵبژاردنی سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن گەلەوە
ئەو خاڵەی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن بە تایبەتیش حزبی گۆڕان دەیەوێت خەڵكی پێ چەواشە بكات و ناوەڕۆكی دەستوورەكە بشێوێنن و تەمومژو ئاڵۆزی لەسەر ئەم ماددەیە دروست بكات، ئەو خاڵەیە كە رێگەی داوە سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەلایەن گەلەوە راستەوخۆ بە دەنگدانی نهێنی و راستەوخۆ هەڵبژێردرێت، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا یاسای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان كە یاسای ژمارە یەكی ساڵی 2005ی پەرلەمانی كوردستانە چۆن ئەم مەسەلەیەی یەكلایی كردۆتەوە؟ ئایا لە یاسای ژمارە یەكی ساڵی 2005ی پەرلەمانی كوردستاندا هاتووە سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەناو پەرلەمان هەڵدەبژێردرێت، یان راستەوخۆ لەلایەن گەلی كوردستانەوە؟ ئەمەش بەرەو پرسیارێكی دیكەمان دەبات ئایا بە تەنیا هەڵبژاردنی سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن گەلەوە، سیستمی پەرلەمانی دەگۆڕێت بۆ سەرۆكایەتی؟ بە شێوازێكی دیكە ئایا نموونەی سیستمی حكومڕانی پەرلەمانی لە سیستمی لیبرال دیموكراتی هەیە كە سەرۆك لەلایەن گەلەوە راستەوخۆ هەڵبژێردرێت و سیستمەكەش هەر پەرلەمانی بێت؟ سەبارەت بە وەڵامی ئەم پرسیارە، بۆ ئەم راپۆرتە لەچەندین پسپۆری یاسای دەستووریمان پرسی، ئەو پسپۆرانە پێیانوایە مەرج نییە بە هەڵبژاردنی راستەوخۆی سەرۆك لەلایەن خەڵكەوە، شێوازی سیستمەكە بگۆڕدرێت بۆ سەرۆكایەتی، یان تەنانەت بگۆڕێت بۆ سیستمی تێكەڵاوی نیمچە سەرۆكایەتی، ئەو پسپۆرانە خاڵی سەرەكی بۆ گۆڕینی شێوازی سیستم لە پەرلەمانیەوە بۆ نیمچە سەرۆكایەتی یان تێكەڵاوی پەرلەمانی و سەرۆكایەتی، دەگەڕێتەوە بۆ سەیركردنی دەسەڵاتەكانی سەرۆك لە ناو حكومڕانی دەوڵەتدا، لەبەر ئەوەی زۆر جار سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن خەڵكیشەوە هەڵدەبژێردرێت، كەچی دەسەڵاتی لە سەرۆكێك كەمترە كە لەپەرلەمانەوە دەسنیشانكرابێت، بۆیە دەسەڵاتەكانی سەرۆك بڕیار دەدات ئایا سیستمەكە پەرلەمانیە یان سەرۆكایەتیە نموونەش لەمبارەوە دەوڵەتی نەمسایە كە سەرۆك لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت و سیستمەكەش پەرلەمانیە، لێرەدا دەكرێت سیستمی نیمچە سەرۆكایەتی فەرەنسا وەربگرین كە ژەنراڵ دیگۆل لە كۆماری پێنجەمدا بڕیاری لەسەرداوە، دەبینین دەسەڵاتی سەرۆكی فەرەنسا كەلەمادەی 5-19 دەستوری فەرەنسا دیاریكراوە، لەگەڵ دەسەڵاتی سەرۆكەكانی نەمسا و ئێرلەندا بەراورد ناكرێت، بۆیە ناكرێت سیستمی سیاسیی نەمسا لەگەڵ ئەوەی سەرۆكەكەشی راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێت بە سیستمی نیمچە سەرۆكایەتی پێناسە بكرێت، بەڵكو سیستمەكە هەر بە پەرلەمانی دەمێنێتەوە، سەبارەت بەهەرێمی كوردستانیش كە زۆر كەس دەیانەوێت بەو شێوەیە پیشانی بدەن، كە ئەم دەستوورە بەوشێوەیە داڕێژراوە بۆ ئەوەی سیستمی حكومڕانی لە كوردستان لەپەرلەمانیەوە بگۆڕێت بۆ سەرۆكایەتی، ئەمە لەكاتێكدا لەسیتمی سەرۆكایەتی ئەنجوومەنی وەزیران نییە وەك سیستمی سەرۆكایەتی ئەمریكا، ئەوا دیسان ئەمەشیان جۆرێكە لە بەهەڵەدابردنی رای گشتی خەڵكی كوردستان، لەم راپۆرتەدا بەدەق ئەو دەسەڵاتانەی پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان بە سەرۆكی هەرێمی كوردستان و پەرلەمانی كوردستانی داوە بڵاو دەكەینەوە، بۆ ئەوەی خوێنەر دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم و دەسەڵاتەكانی پەرلەمانی كوردستان بەراورد بكات و پاشان لەگەڵ سیستمەكانی سەرۆكایەتی و نیمچە سەرۆكایەتی بەراوردیان بكات، بۆ ئەوەی خۆی لەبەر رۆشنایی ئەو زانیاریانەوە بڕیار بدات، نەك لەپێناوی پڕوپاگەندەی حزبیی، ئێمە هەوڵبدەین قەناعەتی پێبكەین. ئەمەش لەبەر ئەوەیە بۆ ئەوەی خوێنەر خۆی لەو راستیە تێبگات كە ئەو 24 دەسەڵاتەی دەستوور بۆ سەرۆكی هەرێمی دیاریكردووە ئەگەر سەیری ئەو 24 دەسەڵاتە بكەین كە لەدەستووردا بۆ سەرۆكی هەرێم دیاریكراون، دەبینین:
1- لەو بیست و چوار دەسەڵاتەی بۆ سەرۆكی هەرێم دیاری كراوە، 14 دەسەڵاتیان تەنیا مەرسوم دەركردنە، لەم مەرسومانەش 12 یان دوای رەزامەندی پەرلەمان و ئەنجوومەنی وەزیران و دەسەڵاتی دادوەری هەرێمی كوردستانە، تەنیا دوو مەرسوم راستەوخۆ سەرۆك بەپێی یاسا كارپێكراوەكان دەسەڵاتی هەیە دەریان بكات، ئەوانیش بەخشینی پلەی سەربازی و بەخشینی نیشانە و مەدالیایە.
2- سەرۆكی هەرێم بۆی هەیە ناڕەزایی لەسەر بەشێك یان هەموو بڕیار و یاساكان دەرببڕێت و بیانگێڕێتەوە بۆ پەرلەمان، بەڵام دواتر بڕیاری پەرلەمان بنبڕ دەبێت، واتە دوا بڕیار بۆ پەرلەمانە نەك سەرۆك.
3- سەرۆكی هەرێم دەسەڵاتی جووڵاندنی هێزی پێشمەرگە یان ئاسایشی ناوخۆی هەیە، هەروەها دەسەڵاتی ئەوەی هەیە رێگە بە بەشێك لە هێزە فیدرالیەكان بدات بێنە هەرێم، بەڵام چۆن؟ بێگومان دەستوور دیاری كردووە دوای رەزامەندی پەرلەمان.
پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا لە دەستووری هەرێمی كوردستاندا سەرۆك ئەو دەسەڵاتە فراوانەی هەیە كە لێی بترسین؟ یان سەرۆك بەبێ پەرلەمان و ئەنجوومەنی وەزیران و دەسەڵاتی دادوەری، بێجگە لە بەخشینی پلەی سەربازی بە ئەفسەرانی پێشمەرگە بەپێی یاسا و بەخشینی نیشانە و مەدالیا چ دەسەڵاتێكی هەیە، لەم راستەوە هەقە ئەو پرسیارە لە لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن بكەین، ئایا دەستوورێك تەنیا دوو دەسەڵاتی بەخشینی پلەی سەربازی و بەخشینی نیشانە و مەدالیای بە شێوەی كردەیی دابێتە سەرۆكی هەرێم، ئایا سیستمی حكومڕانی بەو دوو دەسەڵاتەی سەرۆك، لەپەرلەمانیەوە دەبێتە سەرۆكایەتی!!!!!، یان پێوەری دیكەی یاسایی و دەستوری هەیە ئەو بڕیارە دەدات.
ئەمە لەلایەك، لەلایەكی دیكە و هەر سەبارەت بە پرسی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، كە حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن دەیانەوێت وای پیشانبدەن، كە هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لە بنەڕەتدا پەرلەمانی بووە و بۆ ئامانجی تایبەتی حزبی كراوە بە راستەوخۆ لەلایەن گەلەوە، ئەوە وەڵامی ئەم چەواشەكارییە، ماددەی 2ی یاسای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان –عێراق دەیداتەوە، لەبەر ئەوەی لەماددەی 2ی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم بە دەق هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم بەمجۆرە ئاماژەی پێكراوە: (هاووڵاتیانی كوردستان بە دەنگدانێكی گشتی و نهێنی و راستەوخۆ سەرۆكێ بۆ هەرێم هەڵدەبژێرن،كە لەسەر ئاستی ناوخۆ و ئاستی دەرەوەش نوێنەرایەتیان دەكا و بەناویانەوە دەدوێت، هەماهەنگی لەنێوان دەسەڵاتە فیدرالییەكان و دەسەڵاتەكانی هەرێمدا دەكات). ئەم دەقە ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە لە بنەڕەتدا شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆك، بەشێوازی هەڵبژاردنی راستەوخۆ لەلایەن گەلەوە بڕیاری لەسەر دراوە. بەڵام ئەوەی جێگەی تێڕامانە ئەوەیە، وێڕای بوونی ئەم دەقە، بەڵام لە ساڵی 2005 سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەلایەن پەرلەمانەوە هەڵبژێردراوە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە بۆ لەساڵی 2005 سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن گەلی كوردستانەوە بە دەنگدانی نهێنی هەڵنەبژێردرا؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە:
- پسپۆرانی یاسای دەستووری ئاماژە بەوە دەكەن ئەسڵەن لە یاساكەدا((یاسای سەرۆكایەتی هەرێم كە لە ساڵی 2005 دەرچووە) هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستان وا پێشنیار كراوە كە راستەوخۆ لەلایەن گەلەوە هەڵبژێردرێت، بەڵام موشەریعی دەستووری ئێمە ئیشێكی ناتەواوی كردووە، لە ماددەی 17 لە یاسای سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەڵێت: (بەدەر لە حوكمی ماددەی دووەمی ئەم یاسایە، سەرۆكی هەرێم لەلایەن ئەنجوومەنی نیشتمانی كوردستان – عێراقەوە بەزۆرینەی دەنگی ئەندامەكانی هەڵدەبژێردرێت بۆ (ویلایەتی) یەكەم).، ئەمەشی لەژێر ئەحكامی ئینتیقالی داناوە، بۆیە ئەگەر بپرسین ئایا فەلسەفەی ئەم یاسایە چییە؟ ئەوا ئەگەر سەیری ماددەی دووەمی یاساكە بكەین، دەبینین ماددەی دووەمی یاساكە ئاماژەی بەوەكردووە بەرێگەی دەنگدانی نهێنی و راستەوخۆ لەلایەن گەلەوە سەرۆكی هەرێم هەڵدەبژێردرێت، بەڵام لەماددەی 17 كە داوادەكات سەرۆكی هەرێم بۆ ویلایەتی یەكەم لەرێگەی پەرلەمانەوە هەڵدەبژێردرێت، ئیشكالیەتێكی دەستوری دروستكردووە، ئیشكالیەتەكەش ئەوەیە، ئایا ئەم ماددەی 17 مەبەستی كام سەرۆكی هەرێمە (سەرۆكی یەكەم دووەم سێهەم چوارەم...تاد)، ئەمەش واتە ئایا ویلایەتی یەكەم بۆ كام سەرۆك؟ كەواتە بەپێی ماددەی حەڤدە هەر سەرۆكێك دەبێت ویلایەتی یەكەمی لەپەرلەمان بێت و ویلایەتی دووەمی راستەوخۆ بێت لەلایەن خەڵكەوە، ئەمەش لەڕووی یاساییەوە بە هەڵەی موشەریعی دەستووری كوردستان دادەنرێت، لەبەر ئەوەی دەبوو بینووسیایە (هەڵبژاردنی یەكەم سەرۆكی هەرێم بۆ ویلایەتی یەكەم لەلایەن پەرلەمانەوە دەبێت) نەك بەگشتی دایبنایە، ئەمە لێرەدا ئیشكالیەتێكی دروست كردووە، لەماددەی 2 هاتووە كە ویلایەتی یەكەم و دووەم دەبێت بە رێگەی دەنگدانی راستەوخۆ بێت، بەڵام لە ماددەی 17 ئیستیسنای كردووە، ئەمەش مانای ئەوەیە بۆ هەموو سەرۆكێك ئەوە ئیستیسنایە، لەبەر ئەوەی ماددە 17 ئەمە بە ئیستیسنا لە ماددەی 2ی لە قەڵەم داوە.
ئەوجا ئەگەر لێرەوە پرسیاری ئەوە بكەین، ئایا ئەو ئیستسنایەی ماددەی 17 بۆ ماددەی دووەمی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم كردویەتی، بوار دەدات سەرۆكی هەرێم بۆ ویلایەتی سێهەم خۆی كاندید بكاتەوە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا پسپۆرانی یاسایی دەستووری ئاماژە بەوەدەكەن، مەسەلەكە ویلایەتی سێهەم نییە، بەڵكو هەڵەیەكە موشەریعی دەستووری كردویەتی، پاش ئەوەی موشەریعی دەستووری هەستی بەوەكردووە كە نابێت ئەو ماددە یاساییە بەوجۆرە بێت، هاتووە لە پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستاندا و لەماددەی 64 دا ئەو ئیشكالیەتەی راستكردۆتەوە، لە ماددەی 64ی پرۆژەی دەستووردا دەڵێت: (ماوەی ویلایەتی سەرۆكی هەرێمی كوردستان چوار ساڵە، كە لەرۆژی سوێند خواردنی دەستوورییەوە دەست پێدەكات و دەكرێ بۆ ویلایەتی دووەمیش هەڵبژێردرێتەوە، لەرۆژی كارپێكردنی ئەم دەستوورەوە). كەواتە ماددەی 64 پێمان دەڵێت ماوەی ویلایەتی سەرۆكی هەرێم چوارساڵە لەرۆژی سوێندخواردنی دەستوورییەوە دەست پێدەكات و بۆی هەیە جارێكی دیكەش خۆی هەڵبژێرێتەوە، بۆیە دەكرێت ئەو پرسیارە بكەین، ئایا هەتا ئێستا سەرۆكی هەرێمی كوردستان سوێندی دەستووری خواردووە، نەخێر تەنیا سوێندی یاسایی خواردووە لەبەر ئەوەی لە ماددەی 9یەمی یاسای سەرۆكی هەرێمی كوردستاندا بەمجۆرە هاتووە: (سەرۆكی هەرێم دوای هەڵبژاردن و، پێش دەستبەكاربوونی لە ئەرك و فەرمانەكانیدا، لەماوەی حەوت رۆژدا، - لەرۆژی هەڵبژاردنیەوە-، ئەم سوێندەی خوارەوە لەبەردەمی ئەنجوومەنی نیشتمانی كوردستان – عێراقدا دەخوات)). ئەگەر سەرنج لەماددەكە بدەین ناڵێت سوێندی دەستووری، بەڵكو ئاماژە بە سوێند خواردن كراوە وەك سوێندێكی یاسایی نەك دەستووری، كەواتە پرۆژەی دەستوور پێمان دەڵێت ماوەی ویلایەتی سەرۆكی هەرێم لەو رۆژەوە دەست پێدەكات كە سوێندی دەستووری دەخوات، بۆیە لەبەر ئەوەی دەستوور نەخراوەتە راپرسیەوە، كە ئەمەش غەدرێكی گەورەیە لەمافی گەلی كوردستان كراوە، ئەوا سەرۆكی هەرێم بۆی هەیە ئەمجارە و جارێكی دیكەش خۆی كاندید بكاتەوە، ئەمە بۆ جێگری سەرۆكی هەرێمیشە، لەبەر ئەوەی لەماددەی 63ی دەستوورەكە هاتووە: (سەرۆكی هەرێمی كوردستان و جێگرەكەی پێش دەست بەكاربوونیان لەبەردەم پەرلەمانی كوردستان ئەم سوێندە دەستوورییە دەخۆن)) ئەگەر سەرنج لەمە بدەین، ئاشكرایە زاراوەكانی ناو دەستوور جیاوازن لە زاراوەی ناو یاساكە، هەر بۆیە ئەگەر دەستوور لە ساڵی 2009 بخرایە راپرسیەوە و پەسەند بكرابایە، ئەوا ئێستا سەرۆكی هەرێم ویلایەتی یەكەمی تەواو كردبوو، تەنیا یەك ویلایەتی دەمایەوە، بۆ تەفسیری ئەم پرسە لە رووی یاسا و دەستوورەوە، ئێمە چەند مەرجەعێكمان هەیە، ئەویش بریتین لە ماددەكانی 63 و ماددەی 64 پرۆژەی دەستوور و ماددەی 2 و 3 و 17 لەیاسای سەرۆكایەتی هەرێم.
ئەم ئاڕاستەیە بەرەو ئەوەمان دەبات قسەكردن لەسەر دیاریكردنی ویلایەتی سەرۆكی هەرێم پێوەندی بە كەسێكی دیاریكراوەوە نەبێت، بەڵكو مەسەلەكە دەستوورەو پێوەندی بە رێكخستنی پیادەكردنی دەسەڵاتەكان و دەسنیشانكردنی شێوازی حكومڕانی وڵاتەوە هەیە، بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە وتارێكیدا كە رۆژی 4/5/2013 لە ماڵپەری سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بەناونیشانی (پرۆسەی دیموكراتی لەكوردستان بەرەو دواوە ناگەڕێتەوە) راشكاوانە جەختی لەسەر ئەوە كردۆتەوە كە ئەم مەسەلەیە پەیوەندی بەهیچ كەسێكەوە وەك شەخس نییە و مەسەلەكە رێكخستنی حكومڕانیە لە كوردستاندا و سەبارەت بەخۆی وەك سەرۆكی هەرێمی كوردستان نووسیوویەتی: (من نە داوای هەمواركردنی یاسای سەرۆكایەتی هەرێمم كردووە، نە داوام كردووە ماوەی سەرۆكایەتی درێژ بكرێتەوە و یاخود رێگەم بۆ هەموار بكرێت بۆ ئەوەی خۆم بۆ ئەم پۆستە بپاڵێومەوە، وەكو شەخس ئامانجم پۆست نییە، ئەم پێگەیە ئامڕازێكە بۆ خزمەتی گەل و نیشتمانم. ئەم پۆستە سەنگەرێك بووە بۆ ئەوەی بەرگری لەمافەكانی گەلەكەم بكەم، ویستوومە سەربەستانە و دوور لە گوشار و ململانێ حزبیەكان لەم پۆستەدا سەروەریی گەلەكەم بپارێزم، بۆیەشە كاتی خۆی بەمەرجی دەنگی راستەوخۆی گەل رازی بووم ئەم پۆستە وەربگرمەوە، پێوەر لای من رەزامەندی زۆرینەی گەلەكەمانە و ئامادەنیم ناوبانگ و رابردووی خەبات و تێكۆشانی خۆم و خانەوادەكەم بۆ پۆست و پایە لەكەدار بكەم)).
كەواتە ئەوەی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن بۆ بازاڕگەرمیی حزبی خۆیان دەیانەوێت رای گشتی پێ چەواشە بكەن، ئەوەتا سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەراشكاوانە بە هەموو لایەكی رادەگەیەنێت، گرنگ نییە كێ سەرۆكی هەرێمی كوردستان بێت، بەڵام گرنگە ئەم وڵاتە رێكبخرێت و پرۆسەی دیموكراتی نەگەڕێتەوە بۆ دواوە.
راپرسی لەسەر دەستوور پرۆسەیەكی یاساییە
دەبێت جێبەجێ بكرێت
دەستوور چۆن گەیشتە پرۆسەی راپرسی؟ ئایا ئەم دەستوورە پرۆسەیەكی بەپەلە بوو بۆ ئەوەی بەخێرایی تێپەڕێنرێت بۆ بەرژەوەندی لایەنێكی سیاسیی دیاریكراو؟ ئایا ئەوانەی دەنگیان بۆ ئەوە داوە دەستوور بخرێتە راپرسیەوە ئێستا بۆ دەیانەوێت وای پیشانبدەن دەنگیان بۆ نەداوە؟ ئایا كە دەستوور لە پەرلەمان دەرچوو، شێوەی پرۆسە یاسایەك وەردەگرێت و مولزەمە جێبەجێ بكرێت؟ ئایا جیاوازی نێوان پرۆسەی دەستوور و هەر یاسایەكی دیكە كە لەپەرلەمان دەردەچێت چییە؟ ئەمانە و چەندین پرسیاری دیكە، گرنگە بوروژێنرێن و بەدوای وەڵامەكانیدا بگەڕێین، لەبەر ئەوەی ئێستا بەرژەوەندی بەرتەسكی حزبایەتی هەندێك لایەنی سیاسیی گەیشتۆتە ئەو ئاستەی چاویان هیچ یاسا و راستیەك نەبینێت، هەرچی هەیەو نییە بكرێتە قوربانی موزایەدە و بەرژەوەندی حزبی، بۆیە ئەگەر لێرەوە هەوڵبدەین وەڵامی ئەو پرسیارانە بدەینەوە، ئەوا سەبارەت بە چۆنیەتی ئامادەكردنی ئەم دەستوورە، دادوەر عەبدولكەریم هەمەوەندی سكرتێری لیژنەی پێداچوونەوە بە پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستاندا وەڵامی بەشێكی زۆری ئەو پرسیارانەی داوەتەوە و بە وردی لەسەر میكانیزمی داڕشتنی دەستوور بۆ گوڵان قسەی كردووە و هەروەها ئاماژەشی بەوە كردووە دەستوور دوای ئەوەی لە پەرلەمان پەسەندكرا، ئیتر دەبێت گەلی كوردستان بڕیاربدات ئایا پەسەندی دەكات یان نە، نەك حزبە سیاسیەكان بەڵكو سەرۆكی هەرێمی كوردستانیش ئەو مافەی نییە دەستوور بگێڕێتەوە بۆ پەرلەمان.
هەر بۆ زیاتر بەدواداچوونی ئەم پرسە پرسیارمان لە پسپۆرێكی یاسایی كرد كە ئەندامی لیژنەی نووسینەوەی دەستووری هەرێمی كوردستان بووە، ئەویش سەبارەت بە پرۆژەی نووسینەوەی دەستوور جەختی لەسەر ئەوە كردەوە پرۆژەی نووسینەوەی دەستوور نزیكەی 7 ساڵی پێچووە لە 2002 دەستی پێكردووە لە 2009 كۆتایی هاتووە، لەمبارەوە بە گوڵانی راگەیاند: (ئەم دەستوورە پێش رووخانی رژێمی عیراق لیژنەی بۆ دامەزراوە بۆ ئەوەی بنووسرێتەوە، پێش نووسینەوەی دەستووری عێراق رەشنووسێكیان پێشكەش كرد، ئەگەر بهاتبایە ئەوكات ئەو رەشنووسە لە پەرلەمان دەنگی لەسەر بدرابایە، دەبووە دەستووری هەرێم و لە دەستووری عێراقیشدا ئیقراری لەسەر دەكرا، لەبەر ئەوەی بارودۆخی هەرێمی كوردستان لە پێشدا لە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت لە قۆناخی ئینتیقالی ساڵی 2004 و پاشتریش لە دەستووری عێراقی 2005 ئەو بارودۆخەی هەرێم هەیبوو ئیقرار كرا، ئەمەش واتە ئیقرارێكی دەستووری و ئیعترافی پێكرا، هەربۆیە ئەگەر گریمانەی ئەوە بكەین دەستووری ئەوكات لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە پەسەند بكرایە، ئەوا دوای رووخانی رژێم ئیقرارێكی دەستووری لەلایەن دەستووری عێراقەوە پێدەكرا، بەڵام لە بارودۆخێكی دیاركراودا ئەوە دواخرا. دوای رووخانی رژێمی عێراق و نووسینەوەی دەستووری عێراق، جارێكی دیكە لە 2006 لیژنەیەك پێكهێنرا بۆ دووبارە نووسینەوەی دەستووری هەرێمی كوردستان، لیژنەكەش بەو جۆرە بوو كە دوو جۆر ئەندامی تێدابوو، یەكەمیان ئەندامانی پەرلەمانی تێدابوو كە نوێنەرایەتی حزبە سیاسیەكانیان دەكرد، دووەمیان لیژنەیەك بوو كە ئەندامەكانی پسپۆری یاسایی و یاسای دەستوری بوون، ئەمانە چەند ساڵ خەریك بوون و هەتا ئەو دەستوورەیان داڕشتووە و پاشان ئەو دەستوورە لەپەرلەمان دەنگی لەسەر دراوە، ئەم دەنگدانەش بە كۆی دەنگی ئامادەبوون، بێجگە لەیەك كەس كە دەنگی بەدەستوورەكە نەدا، ئەمە كەس بۆیە دەنگی نەدا، لەبەر ئەوەی خۆی پرۆژەیەكی دەستووری ئامادەكردبوو، بەڵام پرۆژەكەی لەلایەن لیژنەی دەستوورییەوە قبوڵ نەكرابوو، دوای پەسەندكردنی یاسایەكی بۆ دەرچوو بەوەی پێویستە لە 25/7/2009 هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی هەرێم ئەویش راپرسی لەسەر ئەنجام بدرێت. بەڵام لەبەر ئەوەی كۆمسیۆنی باڵا وتی من ناتوانم راپرسی ئەنجامبدەم پرۆسەی راپرسیەكە دواكەوت، و نەدرایە راپرسی بەڵام پرۆژەی دەستوور هەموو هەنگاوە یاساییەكانی تەواو كردووە، لەپەرلەمان دەنگی لەسەر دراوە و پاشان چۆتە سەرۆكایەتی هەرێم و لەوێش ئیقرار كراوە بۆ ئەوەی بدرێتە راپرسی، دەبێت ئەم راپرسیەش ئەنجامبدرێت، لەبەر ئەوەی پرۆسەی یاسایی وەرگرتووە و ئەمەش قاعیدەیە لەدەركردنی یاسادا، ئەركی دەسەڵاتی یاسادانان دەركردنی یاسایە، یاساش چۆن دەردەچێت، یان لە حكومەتەوە دێت یان لە ئەندامانی پەرلەمان، دوایی دەدرێتە لیژنەی پسپۆر و رایان وەردەگیرێت و دێتە دانیشتنی گشتی، لەوێ دەنگی لەسەر دەدرێت، دواتر دەبێتە یاسا، ئەو پرۆژەیەش بەهەمان پرۆسە چووە، دەنگی لەسەر دراوەو لە رووی پرەنسیپی معیارییە وەكو یاسایە، بەڵام یاسایەكە مەرجدارە، كە بە راپرسی جێبەجێ بكرێت، وەكو سكاڵایەك نییە پێشكەشكرابێت و میللەت دەنگی لەسەربدات، ئەوە وەكو یاسایەك لە پەرلەمان دەركراوەو بە یاسای ژمارە 16ی 2008 ئیقرار كراوە، لەمبارەوە ماددەی 3 لە یاسای پەسەندكردنی دەستوور دەڵێت: (ئامانج لەم یاسایە دیاریكردنی میكانیزمی دەستوورێكی هەمیشەیە بۆ هەرێم بەپێی حكومەكانی ماددەی 120 لەدەستووری عێراقی فیدرالدا) هەروەها لە ماددەی 4 یشدا هاتووە: (پرۆژەكە بە داڕشتنە كۆتاییەكەوە بە هەردوو زمانی كوردی و عەرەبی هەر كاتێك كۆتایی بە كارەكانی هات لەلایەن لیژنەیەكەوە پێشكەش بە سەرۆكایەتی ئەنجوومەن دەكرێت) لە ماددەی 5 یشدا دەڵێت: (سەرۆكایەتی ئەنجوومەن داڕشتنی كۆتایی پرۆژەكە لە خشتەی كارەكانی دادەنێت بۆ ئەوەی دەنگی لەسەر بدرێت) لەماددەی 6یشدا دەڵێت: (پرۆژەكە دەخرێتە بەردەم راپرسی گشتیەوە دوای پەسەندكردنی لە ئەنجوومەن بەلای كەمی دوو لەسەر سێی ئەندامانیەوە) كەواتە پرۆژەی دەستوور حوكمی یاسایی وەرگرتووە و دەبێت لەرۆژی دەرچوونیەوە جێبەجێ بكرێت، فقهی یاسایی رێگە نادات ئەم دەستوورە بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان. سەبارەت بە ئەگەر پەسەند نەكردنی دەستور لە راپرسی و دوای ئەوە گەرانەوەی بۆ پەرلەمان، هەمان پسپۆریی یاسایی دەستوری پێی راگەیاندین: (ئێستا بەپێی یاسا دەبێت ئەم دەستورە بخریتە راپرسیەوە، ئەمەش لەبەردەم دوو ئەگەردایە، یان ئەوەتا دەستورەكە لە راپرسی پەسەند دەكریت و دەستورەكە دەكەویتە جیبەجێ كردن، یان ئەوەتا رەتدەكرێتەوەو پەسەند ناكرێت، بەڵام ئەگەر پەسەند نەكرا، ئەوا لەم حاڵەتەشدا دەستور ناگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان، بەڵكو ئەم دەستورە نامێنێت و دەبێت لیژنەی نوسینەوەی دەستور، سەرلەنوێ پرۆژەی دەستورێكی تازە ئامادەبكاتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە هیچ یاسایەك ریگە نادات دەستور بگەڕێتەوە پەرلەمان هەتا ئەگەر لەلایەن خەڵكی كوردستانیشەوە رەتبكرێتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە فقهی یاسایی ریگە نادات بە هیچ جۆریك دەستور بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان.)).

دەسەڵاتەكانی پەرلەمان
لە دەستووری هەرێمی كوردستاندا

دەسەڵاتەكانی پەرلەمانی كوردستان لە دەستووردا لەماددەكانی 40- 58 دیاریكراوە كە دەكاتە 18 ماددەی دەستووری، هەروەها لە ماددەی 53 هاتووە (پەرلەمان بێجگە لەو ئەركانەی كە بەپێی یاسا كارپێكراوەكانی هەرێم پێی دەسپێرێت، ئەم ئەركانەشی لەسەر شانە:
یەكەم - بڕیاردان لەسەر پرسە چارەنووسسازەكانی گەلی كوردستان – عێراق، بەدەنگی زۆرینەی دوو لەسەر سێی ئەندامەكانی.
دووەم: رەزامەندی لەسەر ئەو هەمواركردنە دەستووریانەی بەپێی ماددەی (120/چوارەم)ی ئەم دەستوورە پێشنیاز دەكرێن.
سێیەم:
1- دانانی یاسا لە هەرێمی كوردستان كە هەمواركردن و هەڵوەشاندنەوەی یاساكانیش دەگرێتەوە.
2- بڕیاردان لەسەر كارپێكردنی یاسا فیدراڵیەكان لە هەرێمی كوردستاندا و هەمواركردن و جێبەجێ كردنیان.
چوارەم: گرتنەبەری رێكاری تۆمەتباركردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستان یان جێگرەكەی بە رەزامەندی دوو لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان.
پێنجەم: متمانەدان بە وەزارەت و ئەندامەكانی یان لێوەرگرتنەوەیان، متمانە وەرگرتنەوە لە سەرۆك وەزیران بە زۆرینەی 2/3 و وەزیرەكانیش بە زۆرینەی رەها.
شەشەم: چاودێری كردنی كارەكانی حكومەت و لێپرسینەوە لە سەرۆك وەزیران و جێگرەكەی و وەزیرەكان.
حەوتەم: پەسەندكردنی بودجەی كوردستان و بڕیاردان لەسەر ئەو خەرجیانەی لە بودجەدا نەهاتوون.
هەشتەم: پەسەند كردنی پلانە گشتیەكانی پەرەپێدان.
نۆیەم: دانانی باج و رەسمەكان و هەمواركردن و هەڵوەشاندنەوەیان یان لێخۆشبوونیان.
دەیەم: بڕیاردان لەناو پەرلەمان، بەزۆرینەی رەهای دەنگی ئامادەبووان، لەسەر دروستی ئەندامیەتی پەرلەمان دەبێت.
یازدەهەم: دانانی پێڕەوی ناوخۆی پەرلەمان و دیاریكردنی میلاكی فەرمانبەرەكانی و خەمڵاندنی بودجەكەی.
دوازدەیەم: پێكهێنانی لیژنە هەمیشەیی و كاتیەكان و لیژنەكانی لێكۆڵینەوە.
سێزدەیەم: پەسەندكردنی پاڵاوتنی ئەندامانی دادگای دەستووری هەرێمی كوردستان بە دەنگی زۆرینەی ژمارەی ئەندامەكانی.
چواردەیەم: پەسەند كردنی سەرۆكەكانی ئەو دەستەو كۆمسیۆنە سەربەخۆیانەی كە لەماددەی (107)ی ئەم دەستوورە دەقنووس كراون.



دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم لە دەستووری هەرێمی كوردستاندا
بەپێی دەستوور، سەرۆكی هەرێم ئەم دەسەڵاتانە پیادە دەكات:
یەكەم: پێشكەشكردنی پرۆژە یاسا و بڕیارەكان بۆ پەرلەمانی هەرێمی كوردستان.
دووەم: دەركردنی ئەو یاسا و بڕیارانەی كە پەرلەمانی كوردستان دایاندەنێ، لەماوەی پازدە رۆژ لەوەرگرتنیانەوە، بۆشی هەیە لەو ماوەیە ناڕەزایی لەسەر هەموو یان بەشێكیان دەرببڕێ و بیاننێرێتەوە بۆ پەرلەمان بۆ چاوپێداخشانەوەیان، دواتر بڕیاری پەرلەمان بنبڕ دەبێت.
سێهەم: دەركردنی مەرسومێك بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی گشتی پەرلەمان، لەكاتی هەڵوەشانەوە یان تەواوبوونی خولەكەیدا، بەپێی ماددەی 57ی ئەم دەستوورە.
چوارەم: دەركردنی مەرسومێك بۆ بانگهێشتكردنی پەرلەمان بۆ یەكەم دانیشتنی خولی كۆبوونەوەی خولی هەڵبژاردن لەماوەی 15 رۆژ دوای راگەیاندنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن، ئەگەر بانگهێشتكردنەكەشی نەكرد، پەرلەمان رۆژی دوای تەواوبوونی ئەو ماوەیە سەربەخۆ كۆدەبێتەوە.
پێنجەم: دەكردنی مەرسومێك بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان، لەو حاڵەتانەی لەم دەستوورەدا هاتوون.
شەشەم: دەركردنی مەرسومێك بۆ لەسەر كارلابردنی وەزیر لەسەر پێشنیاری سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران.
حەوتەم: دەركردنی ئەو مەرسومانەی كە هێزی یاسایان هەیە پاش راوێژكردن لەگەڵ سەرۆكی پەرلەمان و سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران.
هەشتەم: جاڕدانی باری نائاسایی پاش راوێژكردن لەگەڵ سەرۆكی پەرلەمان و سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران(ئەویش لەچەند حاڵەتێكی تایبەتدا)
نۆیەم: لێبوردنی تایبەتی زیندانیان بەدەركردنی مەرسومێك بەپێی یاسا.
دەیەم: پەسەندكردنی حكومی ئیعدام یان سوككردنی بۆ هەتا هەتایە.
یانزەهەم: بانگهێشتكردنی ئەنجوومەنی وەزیران بۆ كۆبوونەوەی نائاسایی لە كاتی پێویستدا بۆ باسكردنی هەندێك پرسی دیاریكراو هەر بۆخۆیشی سەرۆكایەتی كۆبوونەوەكە دەكات.
دوازدەیەم: رێگەدانان بە بەشێك لە هێزە چەكدارە فیدراڵیەكان بۆ كوردستان- عێراق لەكاتی پێویستدا، پاش وەرگرتنی رەزامەندی پەرلەمانی كوردستان.
سێزدەهەم: ناردنی هێزی پێشمەرگە (پاسەوانی هەرێم) یان هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ بۆ دەرەوەی هەرێم بە رەزامەندی پەرلەمان.
چواردەیەم: راسپاردنی پاڵێوراوی ئەو فراكسیۆنەی زۆرترین ژمارەی هەیە بۆ پێكهێنانی كابینەی وەزارەت لەماوەی 45 رۆژدا.
پازدەهەم: دەركردنی مەرسومێك بۆ پێكهێنانی وەزارەت پاش ئەوەی متمانەی پەرلەمانی وەرگرت.
شازدەهەم: دەركردنی مەرسومێك بۆ لەسەر كارلابردنی وەزارەت یان وەزیر ئەگەر متمانە لەهەر یەكەیان وەرگیرایەوە.
حەڤدەهەم: دەكردنی مەرسومێك بۆ رەزامەندی دان لەسەر دەست لەكاركێشانەوەی وەزارەت یان وەزیر و راسپاردنی بۆ ئەنجامدانی كارەكەی هەتا پێكهێنانی وەزارەتێكی نوێ.
هەژدەهەم: دەركردنی مەرسومێك بۆ پێكهێنانی دادگای دەستووری، پاش رەزامەندی پەرلەمانی كوردستان لەسەر پاڵێوراوەكان.
نۆزدەهەم: دەركردنی مەرسومێك بۆ دامەزراندنی دادوەرەكان و سەرۆكی سەرپەرشتیاری دادوەری و سەرۆك و ئەندامانی داواكاری گشتی، دوای پاڵاوتنیان لەلایەن ئەنجوومەنی دادوەرییەوە.
بیستەم: دەركردنی مەرسومێك بۆ دامەزراندنی سەرۆكەكانی ئەو كۆمسیۆنانەی كە لەماددەی (107)ی ئەم دەستوورە دەقنووس كراون پاش رەزامەندی پەرلەمان لەسەر پاڵاوتنیان.
بیست و یەكەم: دەركردنی بڕیارێك بۆ دامەزراندنی نووسینگەی تایبەت بە هەرێمی كوردستان لە وڵاتانی بیانیدا لەسەر پیشنیاری سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران، بەهەماهەنگی لەگەڵ لایەنی تایبەتمەند لە حكومەتی فیدرالدا.
بیست و دووەم: دەركردنی مەرسومێك بۆ دامەزراندنی خاوەن پلە تایبەتەكان لەسەر پاڵاوتنی وەزیری پەیوەندار و ئەنجوومەنی وەزیران.
بیست و سێهەم: بەخشینی پلە سەربازییەكان بە ئەفسەرانی پێشمەرگە و هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ و دەركردن و خانەشین كردنیان بەمەرسومێك بەپێی یاسا كارپێكراوەكان.
بیست و چوارەم: بەخشینی نیشانە و مەدالیا بە مەرسومێك بەپێی یاسا.