((دەبێت حزبەكانی حكومڕان و حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن بۆ پەرەپێدانی پرۆسەی دیموكراتی وەك شەریك سەیری خۆیان بكەن، ئۆپۆزسیۆن كارێكی بونیادنەرانە دەكات ئەگەر پشتگیری ئەو بیروبۆچوونانە بكات كە رەخنە لە حكومڕانی ئێستا دەگرن، بەڵام دەبێت ئۆپۆزسیۆن بەڵگەكانی روون بكاتەوە و بیسەلمێنێت ئەو هۆكارانە چین بارودۆخی ئێستا گۆڕانكاری بەسەردا بێت و شێوازی گۆڕانكارییەكەش چۆن دەبێت)).
دینیس مارشاڵ
سكرتێری گشتی پەرلەمانی كۆمۆنوێڵس


بیرمەندی ئەمریكی سایمۆر مارتن لیبست لە وتارێكیدا كە بەناونیشانی (ناتوانین دەستەبەرداری حزبە سیاسیەكان بین) لەساڵی 1998 لە گۆڤاری (جۆرناڵ ئۆف دیموكراتی) بڵاوی كردۆتەوە، جەخت لەسەر پێداویستی بوونی حزبی سیاسیی بۆ بونیادی پرۆسەی دیموكراتی دەكاتەوە و ئاماژە بەوە دەكات حزبی سیاسی بەرژەوەندییە كۆمەڵایەتیەكان رێكدەخات و نوێنەرایەتیان دەكات، هەروەها بنەمایەك بۆ هاوبەشی سیاسیی دەخوڵقێنێت، ئەمەش زۆر لە مەیدانێكی مەشق و راهێنان دەچێت بۆ سەركردە سیاسیەكان كە سەرەنجام لە حكومەتدا پۆستێكی باڵا وەردەگرن، ئەمە بێجگە لەوەی ململانێی نێوان حزبە سیاسیەكان و هەوڵدان بۆ بردنەوەی هەڵبژاردنەكان بۆ ئەوەی دامەزراوەكانی حكومەت بەڕێوەبەرن گرنگیەكی دیكەی حزبە سیاسیەكانە. ئەوەی سایمۆر مارتن لیبیست جەختی لەسەر دەكاتەوە گرنگی حزبە بۆ رێكخستن و نوێنەرایەتی بەرژەوەندییە كۆمەڵایەتیەكان، بەڵام بەرژەوەندییە كۆمەڵایەتیەكان بە تەنیا بەمانای بەرژەوەندی ئەو كەسانە نایەت كە تەنیا لایەنگیری یان دەنگیان بە حزبێكی دیاریكراو داوە، بۆیە لەم حاڵەتەدا دەبێت بەرژەوەندییە كۆمەڵایەتیەكان بەرژەوەندی گشتی كۆمەڵگە بن، راستە ئەم بەرژەوەندیانە بەپێی جیاوازی تێڕوانین و بۆچوونی حزبە سیاسیەكان لە روانگەی جیاوازەوە سەیر دەكرێت و دەردەبڕێن، بەڵام سەرەنجام لەبەر ئەوەی ئامانجی حزبەكانی حكومڕان و حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن پەرەپێدانی پرۆسەی دیموكراتیە، ئەوا ئامانجەكە ناچاریان دەكات پێكەوە شەریك بن و پێكەوە پرۆسەكە پەرەپێبدەن، راشكاوانەتر نە حزبی حكومڕان بۆچوونەكانی ئۆپۆزسیۆن سەرلەبەر رەتدەكاتەوە نە حزبەكانی ئۆپۆزسیۆنیش هەموو بۆچوونەكانی حزبی حكومڕان رەتدەكەنەوە، هۆكاری ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە پرۆسەی دەنگدان لە سیستمی دیموكراتی بیروبۆچوون و تێڕوانینی رەهای پێش هەموو لایەك رەتكردۆتەوە و بەشێوەیەكی رێژەیی بۆچوون و تێڕوانینی حزبەكانی لە نێوان باش و باشتردا پۆلێن كردووە، ئەم پۆلێنەش لەلایەن ئەو حزبانەی كە ئامانجیانە شەریك بن لە بونیاد و پەرەپێدانی پرۆسەی دیموكراتی بە رێزەوە سەیر دەكرێت و دەبێتە ئەو هێڵە سورەی هیچ حزبێك خۆی بە خاوەنی هەقیقەتی رەها و بۆچوونی رەها نەزانێت، هەر بۆیە ئەگەر حزبە سیاسیەكان رێز لە ئیرادەی گەلی خۆیان بگرن، ئەوا چیتر ناتوانن بیروبۆچوونی خۆیان بە رەها بخەنەروو یان پێ لەسەر ئەوە دابگرن بۆچوونی ئەوان لە %100 راستە و هیچ دیالۆگ و سازشكردنێك قبوڵ ناكەن، ئەم حاڵەتە لەهەر كۆمەڵگەیەكی دیموكراتی دروست بێت، ئەوا هاوسەنگی سیستمە دیموكراتیەكە تێكدەچێت و دەرگا واڵا دەبێت بۆ ئەوەی كەلێنێكی بێ متمانەیی لە نێوان حزب و خەڵك دروست بێت، كە لەناو كۆمەڵگەشدا متمانە بە حزبی سیاسی لاواز بوو، ئەوا رێگە خۆش دەبێت بۆ ئەوەی پرانسیپی هاوسەنگی و چاودێری(چێك و بڵانس) بوونی نەمێنێت و دامەزراوەكانی دەوڵەت ناتوانن كاری خۆیان بەرێكوپێكی بكەن و لاواز دەردەكەون، لەم حاڵەشدا زەمینە لەبار دەبێت كە سەركردەی پۆپۆلیستی دەربكەوێت و وەك فریادڕەس خۆی بۆ خەڵك نمایش بكات و دامەزراوەكانی دەوڵەت و هێزی هاوسەنگی و چاودێری و سەروەریی یاسا پشتگوێ بخات.
حزبی سیاسی
لە دەسپێكی پرۆسەی دیموكراتیدا
ئەگەر یەكێك لەلایەنە ئەرێنیەكانی رووخانی دیواری بەرلین كۆتایی هێنان بوو بێت بە رژێمە تۆتالیتارییەكان، ئەوا یەكێك لە لایەنە نەرێنیەكانی دەرەنجامی خراپی جەختكردنەوەی هەوڵە نێودەوڵەتیەكان بووە بە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بەجۆرێك كە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی ئەو رۆڵە بگێڕن كە حزبە سیاسیەكان بۆ بونیادی دیموكراتی دەیگێڕن، ئەمەش دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە دوو دەیە بەسەر رووخانی دیواری بەرلین ئەو ئاكامە نەرێنیە دەركەوتووە كە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لەگەڵ ئەوەی تا دوا رادە گرنگن بۆ بەرەوپێشەوەبردنی سیستمی دیموكراتی، بەڵام جێگەی حزبی سیاسییان پێناگیرێتەوە، سەبارەت بەم لایەنە ئیفان دوهرتی سەرۆكی پرۆگرامەكانی پارتە سیاسیەكان لە ئامۆژگای دیموكراتی نیشتمانی(NDI) و ئەمینداری گشتی پێشووی حزبی (سەلتین)ی ئیرلەندی، لە توێژینەوەیەكدا بەناونیشانی (تێكدانی هاوسەنگی لە دیموكراتیدا) راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات ئەگەر وەك ماكس ڤیبەر ئاماژەی پێكردووە حزبی سیاسیی كۆرپەیەكی دیموكراتی بێت، ئەوا هەوڵەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ بایەخدانی زیاد لە پێویست بە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لە وڵاتانی كۆمۆنیستی پێش رووخانی دیواری بەرلین، كۆرپەیەكی نازدارتری بەرهەم هێناوە كە ئەویش رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیە، ئیفان دوهرتی لە گرنگی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی كەمناكاتەوە، بەڵام جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە ئەم رێكخراوانە جێگەی حزبی سیاسیی ناگرنەوە، بۆیە كاتێك هەوڵبدرێت رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی جێگەی حزبە سیاسیەكان بگرێتەوە، ئەوا هاوسەنگی لە سیستمە دیموكراتیەكە تێكدەچێت، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە بۆچی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە هەشتاكانی سەدەی رابردوو هەوڵیدا لەبری بایەخدان بە حزبی دیموكراتی، بایەخی بە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیدا؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بەرەو ئەو ئاڕاستەیەمان دەبات، كە راشكاوانە لەسەر ئەو راستیە هەڵوەستە بكەین، بەوەی رۆژئاوا هێندەی گرنگی بە رووخانی دەوڵەتەكانی بلۆكی سۆشیالیستی دەدا، هێندە گرنگی و بایەخی بە بونیادی دیموكراتی نەداوە، بۆیە پاش ئەوەی لە هەشتاكانی سەدەی رابردوو لەنێو دەوڵەتانی بلۆكی سۆشیالیستی هەندێك كرانەوە روویدا بۆ ئەوەی رێگە بە رێكخراو و سەندیكاكان بدرێت بە ئازادی كاربكەن و ئەو دەوڵەتانە بواری ئەوەیان نەدەدا حزبی سیاسیی مۆڵەت وەربگرێت و بە ئاشكرا دژی ئەو رژێمە تۆتالیتاریانە بەرنامەی بەدیل بەرهەم بهێنن، ئەوا ئەركی گۆڕانكاری كەوتە سەرشانی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، لەم حاڵەتەشدا كە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی چالاك بوون و حزبی دیموكراتی بوونی نەبوو، ئەوی هەبوو حزبە كۆمۆنیستیە تۆتالیتارەكان بوون، بۆیە خەڵك بە شێوەیەكی فراوان رووی كردە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و لە حزبە سیاسیەكان دووركەوتنەوە و زەمینەی لەباریش دروست نەبوو بۆ ئەوەی حزبی بەهێزی دیموكراتی دروست بێت و ئەو بۆشاییە پڕبكاتەوە، لەمەش خراپتر ئەم دیاردەی متمانە نەبوون بە حزب و دووركەوتنەوە لە حزب لە پرۆسەی دیموكراتی وەك پەتایەك هەموو ئەو وڵاتانەی گرتەوە كە لەچوارچێوەی ئەو گۆڕانكارییەی كە پێی دەگوترێت (شەپۆلی سێهەمی دیموكراتی) كەوتنە قۆناخی پرۆسەی هەڵبژاردن و دەسپێكی پرۆسەی دیموكراتی، بۆیە ئەگەر دوای زیاتر لە دوو دەیە سەیری ئەو وڵاتانە بكەین، دەبینین كێشەی حزبی سیاسیی كێشەی سەرەكیە لە شكستی پرۆسەی دیموكراتیدا، ئەم حاڵەتەش لە روسیاوە تا فەنزویلا و لە پیرۆەوە تا پاكستان بوونی هەیە و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی بە خۆیەوە گرفتار كردووە، هەر ئەمە وایكرد كە یەڵسنی سەرۆكی روسیا بڕوای بە حزبی سیاسیی نەبێت و ئەندامی هیچ حزبێكی سیاسیی نەبێت، هەروەها فلادیمێر پۆتینی سەرۆكی ئێستای روسیاش بە فەرمی ئەندامی هیچ حزبێكی سیاسیی نییە، بەڵام ئەو حزبەشی كە لایەنگیری پۆتین دەكات، تەنیا لە %25ی كورسیەكانی پەرلەمانی روسیای بەدەست هێناوە، ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی لەم جوگرافیا فراوانەی شەپۆلی سێهەمی دیموكراتی دەیگرێتەوە، ئەزموونە سەركەتووەكانی دیموكراتی زۆر كەم بن، ئەمەش دەرهاویشتەی ئەوەیە كە لەو وڵاتانە دوو جۆر حزب بەرهەم هاتوون، یان ئەوەتا حزبی بەهێزن و سەركردەیەكی پۆپۆلیستیان هەیە، یان ئەوەیە حزبی دیموكراتی لاوازن، ئەو حاڵەتە دروست نەبووە كە حزبی دیموكراتی بەهێز بوونی هەبێت. لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر هەرێمی كوردستان لەم سیاقەدا مامەڵەی لەگەڵ بكەین، هەست دەكەین لایەنێكی دیكەی تایبەتمەندی هەرێمی كوردستان ئەوەبوو، كە پێش راپەڕین بەرەیەكی دروست كردبوو بەناوی بەرەی كوردستانی، ئەم بەرە شۆڕشگێڕە هەم بڕوای بە دیموكراتی هەبوو، هەم دوو حزبی بەهێزی وەك (پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان)ی تێدابوو كە بڕوایان بە دیموكراتی، سەرۆكایەتی بەرەی كوردستانی كە هەردوو سەرۆك بارزانی و تاڵەبانی نوێنەرایەتیان دەكرد بڕوایان بەدیموكراتی هەبوو، بۆیە پێش هەر كەسێك بەڕێز مسعود بارزانی كە ئەو كات سەرۆكی بەرەی كوردستانی بوو لە ناوەوەی وڵات لە كۆیەوە جاڕی ئەوەیدا، دەبێت دەسەڵات بگەڕێتەوە بۆ گەل و لە كوردستان هەڵبژاردن بكرێت، ئەم بڕوابوونەی پارتی و یەكێتی بە دیموكراتی وایكرد ئەزموونی دیموكراتی لە كوردستان هەنگاوی بۆ هەڵبگیرێت و بونیاد بنرێت، بەڵام كەم ئەزموونی پارتی و یەكێتی لە چۆنیەتی ئیدارەدانی ئەم ئەزموونە گرفتی گەورەی خوڵقاند، بەڵام لەبەر ئەوەی هەردوولا پەرۆش بوون بۆ سەرخستنی دیموكراتی و پاراستنی ئەزموونەكە، وێڕای ئەوەی شەڕی ناوخۆش روویدا و وێڕای ئەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە دوو ئیدارەیی، بەڵام ئەزموونەكە پارێزراوە و پاش ئەو هەموو هەوراز و نشێوییە، پارتی و یەكێتی بۆ تێپەڕاندنی قۆناخی راگواستن و كەڵەكەبوونی ئەزموون بۆ چۆنیەتی ئیدارەدانی پرۆسەی دیموكراتی رێككەوتنێكی ستراتیژیان ئیمزا كرد بۆ ئەوەی پێكەوە حكومڕانی بكەن، بەڵام لەم قۆناخەدا كە هەموو گەلی كوردستان بەو چاوە سەیری ئاییندەیان دەكرد كە پرۆسەی حكومڕانی دیموكراتی لە چوارچێوەی رێككەوتنی ستراتیژیی بكەوێتە سەر سكەی خۆیی و ئەو حاڵەتی بێ متمانەیەی شەڕی ناوخۆ و ئاكامەكانی دروستی كردبوو، نەهێڵرێن و خامۆش بكرێنەوە، لەم كاتەدا هەمان ئەو پەتایەی جوگرافیای شەپۆلی سێهەمی دیموكراتی بەدەستیەوە دەناڵێت، لەگەڵ جیابوونەوەی بزووتنەوەی گۆڕان لە یەكێـتی نیشتمانی، هەمان پەتا روویكردە كوردستان و پرۆسەی بێ متمانەكردنی حزب دەستی پێكرد، كە پاشان خودی بزووتنەوەی گۆڕان وەك حزب خۆی راگەیاند و مۆڵەتی یاسایی لە وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەرگرت.
بۆچی هەڵمەتی
بێ متمانەكردنی حزب دەستی پێكرد؟
هەوڵدان بۆ نەهێشتنی متمانەی هاووڵاتیان بە حزب لە سیستمی دیموكراتیدا، لەسەرتاوە هەوڵێكە بۆ داخورانی بنەماكانی سیستمە دیموكراتیەكە، ئەمەش لاوازكردنی دامەزراوە شەرعیەكان و بەسووك پیشاندانی لەبەر چاوی خەڵك و یاری كردن بە یاساكانی وڵات دەست پێدەكات، بەو مانایەی سەرتاپای سیستمەكە گەندەڵ و ناشەرعیە و هۆكاری ئەم گەندەڵبوون و ناشەرعیبوونەش ئەو حزبە سیاسیانەن كە لە هەڵبژاردن خەڵك دەنگیان پێداون، بە دیوێكی دیكە ئەوانەی ئەم هەوڵە دەدەن بۆ نەهێشتنی متمانەی هاووڵاتیان بە حزب، لەبری ئەوەی فاكتەرێك بن بۆ رێكخستن و نوێنەرایەتیكردنی بەرژەوەندییەكانی خەڵك، خۆیان دەبنە فاكتەرێك بۆ پەرش و بڵاوكردنەوەی بەرژەوەندییە گشتیەكان و نەتوانینی كۆكردنەوەیان و نوێنەرایەتی كردنیان، بە واتایەكی دیكە حزبی سیاسی كە دەبێتە ئامڕازێكی بێ گیان، ئەوا ئیدی ئەو هاوسەنگیە لە سیستمە دیموكراتیەكە نامێنێت و سەركردەیەكی شەعبەوی دەردەكەوێت بۆ ئەوەی خەڵك وەك فریادڕەس سەیری بكات.
سەرەتای ئەم هەوڵە بەداخەوە لە پرۆسەی بەدیموكراتیزەكردنی ناوخۆیی یەكێتی نیشتمانی كوردستانەوە دەستی پێكرد كە ئەویش پرۆسەی هەڵبژاردنە ناوخۆییەكانی ناو یەكێتی بوو، كە تیایدا بەڕێز نەوشیروان مستەفا و گروپەكەی نەیانتوانی بەرێگەی هەڵبژاردن لەناو حزبی خۆیاندا هەڵبژاردنەكە بۆ بەرژەوەندی خۆیان یەكلایی بكەنەوە، ئەمەش وایكرد كە بەڕێز نەوشیروان مستەفا دەست لەكاركێشانەوەی خۆی لە یەكێتی رابگەیەنێت و بڕیاربدا كە خەریكی كاری توێژینەوە و مەدەنی بێت و كاری حزبی نەكات، ئەم كارە مەدەنیەش كە بەهاوكاری مام جەلال لە چوارچێوەی كۆمپانیای وشە دەستی پێكرا، ئەركی سەرەكی بووە ئەوەی كە یەكێتی نیشتمانی هیچ متمانەیەكی لای جەماوەرەكەی نەمێنێ و هەوڵ بۆ ئەوەدرا یەكێتی نیشتمانی بكرێتە حزبێكی بێ متمانە، بەڵام وەك لە پێشەوەش ئاماژەمان پێكرد لەبەر ئەوەی پارتی و یەكێتی بە تایبەتیش هەردوو سەرۆك بارزانی و تاڵەبانی بڕوایان بە بونیادی پرۆسەی دیموكراتی هەبوو، هەروەها قەناعەتێكی كۆنكریتیان بە جەماوەری پارتی و یەكێتی هەبوو لەمەش زیاتر دڵنیابوون لەوەی كە هیچ هێزیك ناتوانێت پەتای بێ متمانەبوون بە حزب لە كوردستان دروست بكات، بۆیە بەشێوەیەكی دیموكراتی مامەڵەیان لەگەڵ دەركەوتنی بزوتنەوەی گۆڕان و بەرێز نەوشیروان مستەفا سەرۆكی حزبی گۆڕان كرد، لەگەڵ ئەوەی لەكاتی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنی تەمموزی 2009 بزووتنەوەی گۆڕان بۆ كۆكردنەوەی دەنگ هەموو شێوازێكی تاقیكردەوە، بەڵام دوای هەڵبژاردن، جیا لەوەی هەردوو بەڕێزان د.بەرهەم ساڵح و ئازاد بەرواری كە سەرۆكی هەرێم تەكلیفی كردبوون وەك سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی كابینەی شەشەم پێكبهێنن، سەردانی مەكۆی سەرەكی بزووتنەوەی گۆڕانیان كردو داوایان لێكردن كە لە حكومەت بەشدار بن، لەمەش زیاتر بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی سەردانێكدا بۆ دەڤەری سلێمانی و گەرمیان لەگەڵ بەڕێز نەوشیروان مستەفا سەرۆكی بزووتنەوەكە كۆبۆوە، لە دەستپێكی كابینەی حەوتەمیشدا جارێكی دیكە بەڕێزان نێچیرڤان بارزانی و عیماد ئەحمەد سەرۆك و جێگری راسپێردراو بۆ پێكهێنانی كابینەكە سەردانی نەوشیروان مستەفایان كرد، هەموو ئەو سەردانانە بەو ئامانجە بوون كە بزووتنەوەی گۆڕانیش وەك شەریكی پرۆسە سیاسیەكە سەیری خۆی بكات، بەڵام بەداخەوە ئەو حاڵەتە دروست نەبوو، هۆكاری سەرەكی دروست نەبوونی ئەم حاڵەتەش ئەوە نەبووە كە پارتی و یەكێتی وەك شەریك سەیری بزووتنەوەی گۆڕانیان نەكردووە، بەڵكو فاكتەری سەرەكی ئەوەبووە كە بزووتنەوەی گۆڕان و بەڕێز نەوشیروان مستەفا قەت نەیویستووە پارتی و یەكێتی وەك شەریك لە پرۆسەی سیاسیی و پەرەپێدانی پرۆسەی دیموكراتی لە كوردستان سەیر بكات، ئەمەش لەو بیروبۆچوونەوە سەرچاوەی گرتووە كە دژ بە بنەما سەرەكیەكانی دیموكراتیە، ئەو بنەمایەش قبوڵنەكردنی ئاكامی هەڵبژاردنە، ئەوجا ئەم هەڵبژاردنە هەڵبژاردنی ناوخۆیی حزب بێت، یان هەڵبژاردنی گشتی وڵات بێت، ئەگەر لە مێژوودا سەیری هەڵوێستەكانی بەڕێز نەوشیروان مستەفا بكەین كە تا ساڵی 2006 جێگری سكرتێری گشتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان بووە و دواتریش سەرۆكی كۆمپانیای وشە و ئێستاش سەرۆكی حزبی گۆڕانە، ئەو راستیەمان بۆ دەردەكەوێت كە ئەو هەرگیز ئاكامی هەڵبژاردنی نە لەسەر ئاستی ناوخۆیی یەكێتی وەك حزب نە لەسەر ئاستی هەڵبژاردنی گشتی كوردستان قبوڵ نەبووە، مەبەستیش لە قبوڵ نەبوون، قبوڵ نەبوونی یەكێتی نیشتمانی كوردستان نەبووە وەك حزب، بەڵكو شەخسی خۆی ئاكامێكی هەڵبژاردنی قبوڵ نییە كە خۆی لایەنی دۆڕاوی پرۆسەكە بێت، هەر بۆنموونە لە ساڵی 1992 بەڕێز نەوشیروان مستەفا سەرۆكی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان بوو، دوای ئەوەی یەكێتی زۆرینەی نەهێنا و پاشان بوو بە فیفتی فیفتی لەگەڵ پارتی، بەڕێز نەوشیروان مستەفا ئامادەنەبوو بێتە پەرلەمانی كوردستانەوە و ماوەیەكیش لە یەكێتی دوور كەوتەوە، لە هەڵبژاردنەكانی ناوخۆیی یەكێتی نیشتمانیدا ئاكامی هەڵبژاردنی پێ قبوڵ نەكراو یەكێتی بەتەواوی بەجێهێشت و حزبێكی تازەی دامەزراند، لە ساڵی 2009 كە دیسان سەرۆكی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنەكانی بزووتنەوەی گۆڕان بووە، دیسان وەك شەخس ئاكامەكەی قبوڵ نەبوو و ئامادەنەبوو ببێتە ئەندامی پەرلەمانی كوردستان، ئەمانەش مانای ئەوەیە كە بەڕێز نەوشیروان مستەفا بیركردنەوە و بیروبۆچوونەكانی خۆی بە رەها و هەقیقەت دەزانێت و كاتێك ئەم حاڵەتە لە پرۆسەی دەنگدانی هاووڵاتیان ئەو ئاكامە بەدەست ناهێنێت كە خۆی بیری لێكردۆتەوە، ئەوا نەك هەر ئامادە نابێت ئەو حاڵەتە قبوڵ بكات، بەڵكو ئامادە نابێت نوێنەرایەتی ئەو كەسانەش بكات كە دەنگیان پێداوە، ئەم حاڵەتە كە لەمێژووی فیكردا بە بیركردنەوەی ئەقڵی موجەڕەد پێناسە كراوە، حاڵەتێكە رووبەڕووی فریدریكی گەورەی سەرۆكی ئەڵمانیاش لەسەردەمی پێش شۆڕشی فەرەنسا بۆتەوە، ئەویش كاتێك بە موجەڕەدی بیری دەكردەوە، لەكاتێكی پراكتیزەكردنی ئەو بیركردنەوە موجەڕەدەدا تووشی هەڵە دەبوو، بەڵام جیاوازی نێوان فریدریكی گەورە و بەڕێز نەوشیروان مستەفا ئەوەیە، ئەو هەستی بەو حاڵەتە ناتەندروستە كردبوو، بۆیە ئەمانوئیل كانتی فەیلەسوفی گەورەی رۆشنگەری راسپارد ئەو كێشەیەی بۆ چارەسەر بكات، دواتریش وەك دەركەوت كانت كتێبی (رەخنەی ئەقڵی موجەڕەدی) بەرهەمهێنا كە سەرلەنوێ مەعریفەی پێناسە كردەوە و دواتریش كتێبەكانی (رەخنەی ئەقڵی پراكتیكی و بونیادی میتافیزیقیای ئاكار و رەخنەی مەلەكەی حوكم)ی بەدوا داهات، كە ئەمانەش بوونە هەوێنی (پرۆژەی ئاشتی هەمیشەیی) كە هەر ئەم پرۆژەیە لەدوای جەنگی جیهانی یەكەم بووە هەوێنی 14 خاڵەكەی وۆردو ویلسن و دامەزراندنی كۆمەڵەی گەلان و لەسەر ئەمەش وۆرد و یلسن كە ئەوكات سەرۆكی ئەمریكا بوو خەڵاتی نۆبلی بۆ ئاشتی پێ بەخشرا. نكۆڵی كردن لە راستكردنەوەی بیركردنەوەی موجەڕەد وەهمێك لای ئەو جۆرە سەركردانە دروست دەكات كە هەموو وڵات پشتگیری بیروبۆچوونەكانی ئەو دەكەن و لەپشتی ئەوەوە دەڕۆن، بەڵام لە باری واقیعدا مێژوو پێمان دەڵێت ئەم جۆرە سەركردانە، بێجگە لە سەركردەیەكی لۆكاڵ كە لەسەر ئاستی ناوچەیەكی دیاریكراو دەناسرێت و خەڵك دەنگی پێدەدات، لەدەرەوەی ئەو بازنەیە خەڵك ئامادە نابێت دەنگی پێ بدات، ئەگەر لەمەشدا سەیری نفوزی نەوشیروان مستەفا بكەین وەك سەركردەی بزووتنەوەی گۆڕان، دەبینین دەنگەكانی تەنیا لە سنوری ناوشاری سلێمانی كۆبۆتەوە، كە دەچێتە دەرەوەی بازنەی سلێمانی وردە وردە دەنگەكانی كەم دەبێتەوە و دەبێتەوە حزبێكی بچكۆلە، هەر بۆ نموونە لە هەڵبژاردنەكانی 2010 لەگەڵ بزووتنەوەی گۆڕان بەلیستی سەربەخۆ دابەزی بەو نیازەی لە كەركوك دەنگ بێنێت، بەڵام لە كەركوك تەنیا یەك كورسی نەهێنا، ئەمەش مانای ئەوەیە بزووتنەوەی گۆڕان هەوڵیدا خەڵك متمانەی بە پارتی و یەكێـتی نەمێنێت، ئەوا لە ئێستا وەك دەیبینین خەڵك متمانەی بە بزووتنەوەی گۆڕان نامێنێت و هەڵبژاردنەكانی داهاتووش راشكاوانەتر وەڵامی ئەم پرسیارە دەداتەوە، بەوەی ئایا كام حزب متمانەی جەماوەریی لەدەستداوە.
وەرچەرخان لە رەهاگەراییەوە بۆ رێژەیی بوون
ئەقڵیەتی سیاسیی دیموكراتیانە دروست دەكات
جوانی سیستمی دیموكراتی ئەوەیە، كۆمەڵگەی كراوە بەرهەم دێنێت، جوانی كۆمەڵگەی كراوەش ئەوەیە كە هەقیقەتی رەها لە سیاسەتدا بوونی نییە و هیچ كەسێك لە سیاسەتدا خاوەنی هەقیقەتی رەها نییە، بۆ ئەوەی ئەم واقیعەش لەگەڵ پیرۆزییە ئایینیەكاندا هاودژی دروست نەكات، ئەوا هەنگاوی یەكەمی كۆمەڵگەی كراوە بە جیاكردنەوەی ئایین لە سیاسەت دەست پێدەكات، جیاكردنەوەی ئایین لە سیاسەتیش بەو مانایە نییە كە كۆمەڵگەی كراوە ئایین رەتدەكاتەوە، بەپێچەوانەوە لە كۆمەڵگەی كراوەدا هاوسەنگی و پیرۆزی بۆ ئایینەكان دەپارێزرێت، هەموو ئایینێك بە هاوتای یەك بە پیرۆزی سەیر دەكرێت و نابێت بكەوێتە ناو كایەی سیاسیەوە، ئەمەش بەو مانایە نییە سیاسەتمەدارێكی كریستیان لە ئەوروپا بۆی نییە بچێتە كەنیسە، یان سیاسەتمەدارێكی رۆژهەڵاتی بۆی نییە بچێتە مزگەوت، بەڵكو بەو مانایەیە ئەو سیاسەتمەدارە كریستیان بێت یان موسڵمان وەك بەندەیەكی خوا سەردانی كەنیسە و مزگەوت دەكات، نەك وەك سەركردەیەك ئایین بكات بە سیاسەت، لەلایەكی دیكە جوانیەكی دیكەی كۆمەڵگەی كراوە ئەوەیە ئەم كۆمەڵگەیە لەسەر بنەمای (هەوڵ و هەڵەكردن و هەوڵدان بۆ راستكردنەوەی هەڵەكان) بونیادەنرێت و، ئەم بنەمایەش كە هەوڵ گرێدەداتەوە بە هەڵە كردنەوە، مانای ئەوەنییە هەوڵەكان هەڵە بەرهەم دەهێنن، بەڵكو بەو مانایە پێشكەوتنەكان پێداویستی دیكە بەرهەم دەهێنن، ئەو پێداویستیانەش پێویستیان بە چارەسەر هەیە، هەر بۆ نموونە سنورداركردنی ژمارەی دانیشتوان پێویستی بە بەرهەمهێنانی (حەبی رێگرتن لە منداڵبوون هەیە) بەڵام ئەم حەبە دوای چەند ساڵێك رێژەی گەنج كەمدەكاتەوە و رێژەی بە ساڵاچووان زیاد دەكات، بۆیە پێداویستی گەنج، كەموكورتیەكە پێشكەوتنی كۆمەڵگە بەرهەمی هێناوە و دەبێت ئەو كەموكورتیەش راستبكرێتەوە، ئەمە بۆ پێشكەوتنی تەكنەلۆژیاش بە هەمان شێوەیە كە زۆر جار ئەم پێشكەوتنەی زانست، وەك ئەو پێشكەوتنە زانستیەی لە كۆپی مرۆڤدا پێی گەیشتوون، ئەوا وەك هەموو دەیبینین كێشەیەكی گەورەی خوڵقاندووە بە ئاستێك كە وەك فۆكۆیاما دەڵێت ئەگەر چارەسەر نەكرێت سەرتاپای ئازادی مرۆڤایەتی دەخاتە مەترسیەوە، ئەگەر لەم روانگەیەوە هەرێمی كوردستان بە دەسپێكی هەنگاو هەڵگرتن بۆ كۆمەڵگەی كراوە پێناسە بكەین، ئەوا زۆر بەراشكاوی هەست بە دیاردەیەك دەكەین كە كەموكورتی و پێداویستیەكانی كۆمەڵگەی ئێمەش بەرهەمی ئەو پرۆسەی ئاوەدانكردنەوە و پێشكەوتنەیە كە هەرێمەكە بە خۆیەوە دەبینێت، لەوانەیە هەڵە و كەموكوڕیش لە ئەدای پرۆسەی بونیادنانەوە هەبێت، بەڵام ئەو هەڵە و كەموكورتیانەش بەرهەمی كەم ئەزموونین و لەگەڵ بەرەو پێشەوەچوونی پرۆسەكە زیاتر ئەزموون و شارەزایی پەیدا دەكەن، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە پێداویستی و كەموكورتی كۆتاییان پێدێت، بێگومان هەڵەو كەموكورتی تەنیا لە ئەقڵی ئەو لایەنانە كۆتاییان پێ دێت كە كۆمەڵگە دابەشی رەش و سپی دەكەن و بە شێوەیەكی موجەڕەد دوور لە پراكتیك بیردەكەنەوە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەم بۆچوونە بەرگریكردن نییە لە گەندەڵی یان شاردنەوەی كەموكورتیەكان؟ ئایا جۆرە بەرگریكردنێك نییە لەو حزبانەی ئێستا حكومڕانن بە تایبەتی پارتی و یەكێتی؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێین هەموو حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن (كۆمەڵ و یەكگرتوو و بزووتنەوەی گۆڕانیش) لەماوەی چەند ساڵی رابردوو بە شێوەیەك لە شێوەكان هەم بەشێك لە دەسەڵات بەكردەیی هەمیش لە راگەیاندندا ئۆپۆزسیۆن بوون، هەر بۆ نموونە پارێزگاری سلێمانی بە چەند ساڵێك پێش 2009 ئەندامێكی حزبی گۆڕان بووە، هەروەها سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا و ژمارەیەكی زۆری ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی لەگەڵ دەسپێكی گۆڕان خۆیان بە گۆڕان ناساند، پرسیار ئەوەیە ئایا پارێزگاری هەولێر سەركەوتوو بووە كە ئێستا ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستانە، یان پارێزگاری پێشووی سلێمانی كە ئەندامی سەركردایەتی گۆڕان بووە؟ وەڵامی ئەو پرسیارە ئەوەیە پارێزگاری هەولێر لەنێو سەرجەم پارێزگارەكانی عێراقدا بڕوانامەی ئەوەی پێدراوە كە حكومڕانی باشی كردووە، پارێزگاری پێشووی سلێمانیش كە ئەندامی سەركردایەتی گۆڕان بووە، پارێزگارێكی سەركەوتوو نەبووە، ئەوجا كاتێك بزووتنەوەی گۆڕان لەڕووی پڕوپاگەندەوە باسی گۆڕینی سیستەم دەكات، پرسیار ئەوەیە بۆ ئەندامی سەركردایەتیەكەی خۆی كە پارێزگاری سلێمانی بووە و سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا ئەویش هەر یەكێكە لە كادرە باڵاكانی گۆڕانە، بۆ ئەو سیستمە پێشكەوتووەیان لە سلێمانی جێبەجێ نەكرد، ئەم قسانە تۆمەت بەشینەوە نین، بەڵكو هەڵوەستەكردن لەسەر گۆڕینی ئەقڵیەتی رەهاگەرایی بۆ ئەقڵیەتێك كە بتوانێت بەشێوەیەكی رێژەیی سەیری هەقیقەت لە كۆمەڵگە بكات و هەست بەوە بكات كە لە كۆمەڵگەی كراوەدا رەها گەرایی و هەقیقەتی رەها بوونی نییە و هەوڵدان بۆ چەسپاندی ئەم بیروبۆچوونانە بێجگە لە سیاسەتێكی دیماگۆجیانە بەرهەمێكی دیكەی نابێت.