بە بیانووی ڕێگەگرتن لە هێرشە فراوانەكانی ئێران، كە بە لێشاو سەربازانی ئێرانی بەشدارییان تێدا دەكرد، عێراق چەكی كیمیایی بەكارهێنا. كاتێك كە كاردانەوەی جیهانی زۆر لاوازو تەنانەت بێدەنگی بوو، حكومەتی عێراق ئەم چەكەی دژ بە گوندو شارو خەڵكی سیڤیلی كوردستانیش بەكارهێنا، ئەو چەندەش تەنانەت لەو كاتەدا بوو كە شەڕ لەگەڵ ئێران بەرەو كۆتایی دەڕۆیشت و كوردیش توانای بەرگری نەمابوو.
وڵاتانی ئەلمانیای فیدراڵ، فەڕەنسا، هۆڵەندا، ئیتاڵیا، چین، بەریتانیا، بەلجیكا، هیندستان و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا چ راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ هاوكاریی عێراقیان كرد بۆ بەرهەمهێنانی چەكی كیمیایی. لە ئەنجامدا عێراق بوو بە گەورەترین بەكارهێنەری چەكی كیمیایی لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا و لەوەش خراپتر، بوو بە یەكەم وڵات كە چەكی كیمیایی دژ بە گەلی سیڤیلی خۆیشی بەكار هێنابێت.
بەكارهێنانی چەكی كیمیایی وەكو دیاردەیەكی تراژیدی و خوێناوی مێژوویی، لە لایەك بەناوی عێراق، و لە لایەكی دیكەوە پەیوەست بووە بە ناوی كورد و هەڵەبجە و دەیان ئاوایی و شوێنی سیڤیلی دیكە لە كوردستاندا. حكومەتی عێراقیش لە ژێر سەركردایەتی سەدام حسێن و حزبی بەعسی عەرەبی سوسیالیستی بووە بە گەورەترین و دیارترین بەكارهێنەر، كوردیش بووە بە گەورەترین و بەناوبانگترین قوربانی ئەم چەكە.
عێراق كە لە هێرشكردنی بۆ سەر ئێران وەكو دەستپێشخەریی جەنگ توانیبووی لە ڕەخنە و تاوانباركردنی نێودەوڵەتی خۆی دەرباز بكات، وای دەبینی كە دەتوانێت لە چەكی كیمیاویش سوود وەربگرێت بێ ئەوەی كە لە لایەن دامودەزگا نێودەوڵەتییەكان لەو كاتەدا تاوانبار بكرێت، یان هیچ كاردانەوەیەك پێشان بدرێت، هەروەها سەدام دەیدیت كە بەشێكی زۆری وڵاتانی كاریگەر بەسەر بڕیارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان (UN) و ئەنجوومەنی ئاسایش، بازرگانی چەكی لەگەڵدا دەكەن و باش دەیزانی كە لە سزادان لەسەر ئەم كارە كارەساتبارەی سەدەی بیستەم دەرباز دەبێت. پاش چاوپۆشی ناوەندە نێودەوڵەتییەكان، حكومەتی عێراق ئەم چەكە كۆكوژەی نە تەنیا دژ بە سوپای ئێران، بەڵكو لە شارەكانی وەكو سەردەشت و شەلەمچە و لە ناو خاكی خۆیدا دژ بە گەلی كوردیش بەكارهێنا.
پاش دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنەكانی ئەنفال (23ی شوبات ــ 6ی ئەیلوول 1988) لە كوردستان و بەكارهاتنی چەكی كیمیایی بە شێوەیەكی فراوان و قەبارەیەكی گەورەوە، بەهاری ساڵی 1988 بەهارێكی كارەساتبار بوو بۆ گەلی كورد، حكومەتی عێراق كە لە بەرەكانی جەنگی باشوور لەگەڵ ئێران پشتڕاست ببوو، كە سوپای ئێران ئیتر ناتوانێت هیچ هێرشێكی فراوان بۆ سەر هێزەكانی بكات، ڕووی هێزە گەورەكەی ئاڕاستەی كوردستانی ئازادكراو كردو بە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی یەك، گەورەترین زنجیرە پەلاماری لەشكرییانەی بۆ سەر گەلی كورد دەست پێكرد.
حكومەتی عێراق ئامادەبوو كە هەموو شێوازێك بۆ لەناوبردنی بزاڤی رزگاریخوازی نەتەوەیی كورد بگرێتە بەر. بە پێی ئەو زانیارییانەی كە لە كۆتایی شوباتی 1988 گەیشتبوونە حكومەتی عێراق، گوایە پارتی و یەكێتی راسپاردەیان بە ڕێكخستنەكانیان بە تایبەتی قوتابیانی زانكۆ دابوو كە لە 21ی ئادار دژ بە ڕژێم خۆپێشاندان بكەن، بەڕێوەبەری گشتیی ئەمن فەرمانی بە بەڕێوەبەرایەتیی ئەمنی ناوچەی ئۆتۆنۆمی و پارێزگاكانی كوردستان دا كە بە توندترین و خوێناویترین شێوە وەڵامیان بدەنەوە. بەرێوەبەرایەتیی ئەمنی هەولێر لە وەڵامدا دەنووسێت كە هەموو ئامادەكارییەك كراوە، بۆ هەر جۆرە پێشهات و بەرەنگاربوونەوەیەك. واتە ڕژێم خۆی بۆ سەركوتكردنی كورد بە شێوەیەكی كاریگەر و فراوان ئامادە كردبوو.
لە ئۆپەراسیۆنی ئەنفالی 1 (23ی شوبات ــ 19ی ئادار 1988) دا فشارێكی زۆر كەوتبووە سەر سەركردایەتیی یەكێتیی نیشتیمانی كوردستان و بارەگاكانی. جگە لە كار بۆ خۆپێشاندانەكان، بۆ سووك كردنی ئەم فشارەو راكێشانی بەشێك لە سوپای عێراق بۆ بەرەیەكی دیكە و دۆزینەوەی ئەلتەرناتیڤێكی دی بۆ سەركردایەتی، نەوشیروان مستەفا دەنووسێت كە بەرنامەی ئازادكردنی هەڵەبجە بە هاوبەشی لەگەڵ: هێزەكانی پارتی و (حسك) و بزووتنەوەی ئیسلامی لەگەڵ فەیلەقی یەكی بەدری سەر بە ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامی لە عێراق داڕێژرابوو و لە گەڵ 14 سەرۆك جاشی ناوچەكەش بۆ ئەم ئۆپەراسیۆنە رێكەوتبوون.
ئێوارەی 14ی ئاداری 1988 هێزەكانی پێشمەرگە ئامادەكران و هەمان شەو شاری هەڵەبجە ئازادكرا، هەموو هێزەكانی عێراق لە ناو شارەكە خۆیان بەدەستەوەدا، یان هەڵاتن. ئەم چالاكییە زۆر بە ئاسانی ئەنجام درا. حكومەتی عێراق بەرگرییەكی زۆری نەكرد و كاردانەوەشی زۆر خێرا نەبوو. حكومەت لە هێرشەكانی ئەنفالی 1 بۆ سەر كوردستان سووكی نەكردەوە و بەردەوام بوو. لە هەڵەبجەش ئارامی پێش تۆفان فەرمانڕەوا بوو. سەیر بوو كە ئەمجارە كاردانەوەی عێراق خێرا و گەورە نەبوو؛ چونكە هەمووجارێ عێراق بە توندی و خێرایی وەڵامی ئێرانی لە ناو خاكەكەی دەدایەوە، وەكو لە فاو و حاجی ئۆمەران وەڵامی دایەوە. ئەمجارە تەنیا فەوجێكی تایبەت لە گوندی (عەنەب) نزیك لە هەڵەبجەی دامەزراند، كە سەربازەكانی بە تەواوی دەستگیركران، هەروەها لیوایەكی زرێپۆش لە تەوەری دوجەیلە ــ هەڵەبجە هێڕشی بردبوو، بەڵام پاش تێكشكانی، بەشێكی زۆر ئەم لیوایەش لەناوچوو.
هێزەكانی ئێران لەم شەڕەدا، تەنیا هەبوونێكی ڕەمزییان هەبوو، بەڵام ئەوانیش كە چاوەڕوانی ئەم سەركەوتنە گەورەیەیان نەدەكرد، بۆ ڕای گشتی خۆیان و بەرزكردنەوەی ورەی لەشكرەكەیان، هەر زوو ئەم شەڕەیان لە ڕاگەیاندنی خۆیاندا، بە ئۆپەراسیۆنی وەلفەجری (10) ناوبرد كە هێزەكانی قەرارگای قودس، فەتح و كاڤمین بە هاوكاری ئۆپۆزیسیۆنی عێراقی ئەنجامیان داوە.
پرۆپاگەندەی نابەجێی ئێران، بووە هۆی ئەوەی كە هەموو بیانووییەك بە سەدام حوسێن و حكوومەتەكەی بدرێت، كە ڕۆژی چوارشەممە 16ی ئاداری 1988 بە 50 فرۆكەی جەنگی، كە هەریەك 4 بۆمبای 500 كیلۆگرامییان هەڵگرتبوو، هەڵەبجە بە كیمیایی بۆمبباران بكەن، واتە سەد تەن گازی ژەهراوییان بە سەر شاری هەڵەبجەدا باراند. لەو ڕۆژەدا، 16 جار نەتەنیا ناو شار، بەڵكو شارۆچكە و گوندەكانی (خورمال، عەبابەیلێ، سەرگەڵو، بەرگەڵو، یاخسەمەر، شەمیران، سورێن، بالیسان، دۆڵماز) و چەند گوندێكی دیكە كیمیابارانكران. لە یەكەم كاتەكانی هێرشدا، چوار هەزار كەس بوونە قوربانی و هەزارانیش برینداربوون، پاشان زیاتر لە هەزار برینداریش لە ڕێی چوونیان بۆ ئێران و لە نەخۆشخانەكانی ئەو وڵاتە گیانیان لە دەست دا. بەم شێوەیە زیانی گیانی ئەم هێرشە دڕندانەی حكومەتی عێراق، بە فەرمانی سەدام حوسێن، گەیشتە نزیكەی پێنج هەزار قوربانی و هەزاران بریندار و ناوچەیەكی بەرفراوانیش بە تەواوی وێران كرا.
ڕووبەری كاریگەریی ئەم هێڕشە ئەوەندە فراوان بوو، كە بەشێك لەو هێزە بچووكەی كە سوپای عێراق، پێش بۆردومان بۆ نزیك هەڵەبجەی ناردبوو، بەر ئەم كیمیاویە كەوتن. بۆیە حكومەتی عێراق لە 5ی نیسانی 1988 داوای لە سكرتێری گشتی UN كرد، كە شاندێك بنێرێتە بەغدا، تا لە قوربانیانی چەكی كیمیایی هێرشی ئێران بۆ سەر هێزەكانی عێراق لە 30 و 31ی ئاداری 1988 بەهۆی فڕۆكە و تۆپخانە بكۆڵێتەوە. بەڵام ئەو سەربازە بریندارانە، لەو هێزە بچووكە بوون، كە عێراق بۆ هەڵەبجەی ناردبوون و كەوتبوونە بەر كاریگەریی چەكی كیمیایی وڵاتەكەیان.
فڕۆكەوان تاریق رەمەزان بەكر ئەلعەزاوی كە بە فڕۆكە بەرگریی لەو هێرشەی دەكرد، دانی ناوە‌ بە‌وە‌ی كە، ئەو فڕۆكانەی بۆردومانی هەڵەبجەیان كردووە‌، لە فڕۆكەخانە‌كانی كە‌ركوك و موسڵ و گەیارە‌ و فڕۆكە‌خانە‌ی زانكۆی فڕۆكە‌وانی تكریت، هەڵسابوون. لێدانی شاری هەڵەبجە بۆ تۆڵەسەندنەوە لە كوردو جینۆسایدكردنی بوو؛ چونكە پاش چۆڵكردنی شارەكە لە دانیشووانی، سەرەڕای مانەوەی سەربازانی ئێران لە ناو شارەكەدا، عێراق نەك تەنیا چەكی كیمیایی لێ نەدا بەڵكو بە چەكی كلاسیكیش تۆپبارانی نەكردەوە. حكومەتی عێراق بۆ لێدانی كورد بە چەكی كیمیایی پێویستی بە هیچ بیانوویەك نەبوو؛ چونكە لە ساڵی 1987 یش چەكی كیمیایی دژ بە گوند و گوندنشینانی سیڤیل لە چەند ناوچەیەكی كوردستان بەكار هێنابوو.
بۆمبابارانكردنی هەڵەبجە بە چەكی كیمیایی، خاڵێكی وەرچەرخان بوو، لە مێژووی جەنگی عێراق ــ ئێراندا؛ چونكە لاوازیی سوپای ئێرانی لە بەرگری كردن لە خۆی، لە بەرامبەر چەكی كیمیایی پیشاندا، كە بەو توانایەی لە بەردەستیان بوو، نەیانتوانیبوو خۆیان لەو چەكە كۆكوژە بپارێزن. تەنانەت ماسكە دژە گازە ژەهراوییەكانی ئێرانیش نەیتوانیبوو سەربازانی ئێران لە كاریگەریی گازی ژەهراوی بپارێزێت. ئیتر لەو كاتەدا ئێران بە شێوەیەكی جیدی بیری لە ڕاوەستاندنی جەنگ كردبووەوە.
بۆردمانكردنی هەڵەبجە بە چەكی كیمیایی گەورەترین كارەساتی جەنگی پاش لێدانی هیروشیما و ناكازاكی بوو، كە لە كاتێكی كەمدا بە هەزاران مرۆڤ بوونە قوربانی و بەدەیان هەزاریش بریندار بوون، ئەو گازە ژەهراوییانەی كە بەكارهێنران، بریتی بوون لە: گازی خەردەل، سارین، تابون، vx، سیانید هیدروجین (AC) گازی خەردەل،جگە لە سووتاندنی پێست و جەستە، مرۆڤیش كوێر دەكات و زیانێكی گەورە ش بە سییەكان دەگەیەنێت. بەڵام سارین و تابون ئیفلیجی دروست دەكات و جەستە تەشەنوج دەكات و مرۆڤ پێش مردن رشانەوەی دێت.
پاش ئەم بۆردومانە، ئێران بە هانای قوربانییەكانی هەڵەبجە و دەوروبەری هات و رۆڵێكی بەرچاوی بینی لە رزگاركردنی ژمارەیەكی زۆر لە بریندارەكان و گەیاندنی وێنەی ئەم كارەساتە گەورەیە بۆ جیهان. بڵاوبوونەوەی ئەو وێنانە، هەموو جیهانی هەژاند. بەڵام حكومەتی عێراق و ناوەندە عەرەبییەكان هەوڵیان دەدا بۆردومانكردنی هەڵەبجە بە درۆ لە قەڵەم بدەن، یان بۆردومانكردنەكەی بخەنە ئەستۆی حكومەتی ئێرانەوە. فەریقی ڕوكن رەعد مەجید حەمدانی، سەركردەی سوپای (فەیلەقی) گاردی كۆماری دووەم، دەنووسێت كە پاش لێدانی هەزاران گوللە تۆپ و كاتیۆشای كیمیایی و 720 موشەكی كیمیایی، زیانێكی زۆر گەیشتە ئێرانیەكان:
«بەڵام بەداخەوە هەندێك زیان گەیشتە هاووڵاتیانی كوردیش، كە لە 150 كەس تێدەپەڕی؛ چونكە شوێنەكەیان چۆڵ نەكردبوو.
نووسەرێكی دیكەی رەگەزپەرستی عەرەب، مونزر موسڵی دەنووسێت:
«كوردەكان.. هەموو دامودەزگاكانی ئیمپریالیستی، لە ڕادیۆ و تەلەفزیون و ڕۆژنامە و بڵاوكراوەكان لە خزمەتیاندان و بەدرێژایی ساڵەكان، بەغدا بە چەند درۆیەكی هەڵبەستراوی وەكو درۆی هەڵەبجەو درۆی ئەنفال و ئەوانی دیكە تاوانبار دەكەن.»
ئەبو بیلال نووسەرێكی ئیسلامی جەزائیری، لە ڕۆژنامەی «النهضە الاسلامیە» ی بزووتنەوەی ڕاپەڕینی ئیسلامی (ژمارە 13 ڕۆژی 2 ی حوزەیرانی 1991) دەنووسێت:
«گرنگییەكی زۆر زیادڕەوانە، بە دەوری كورد لە ناو عێراق دەدرێت و جیاوازی و هەڵبەستن سەبارەت بە كوشتاری وەهمی كە هێزەكانی عێراق لە دژیان پێێ هەستاون و هەڵدەستن.. ئەگەر بەڕاستی دەردێك هەبێتن..».
لە كاتی بۆردومانكردنی هەڵەبجە، هەندێك لە هێزەكانی ئێرانیش بەركەوتبوون. لەوكاتەدا كوردو ئێران هاوپەیمانی یەكتر بوون و عێراق نەك تەنیا ناوچەكانی ناو خاكی كوردستانی عێراق، بەڵكو گوندەكانی دوورتر لە سنووری ئێرانیشی بۆردومان كردبوو، كە هیچ پێوەندییەكی بە بەرەی جەنگی عێراق ــ ئێرانەوە نەبوو. لەلایەكی دیكەوە لەوكاتەدا حكومەتی ئێران گازی سیانیدی هیدرۆجین و گازەكانی دیكەی نەبوو كە لەم هێرشەدا بەكارهاتبوون.
زۆرینەی ڕۆژنامەو دەزگاكانی دیكەی ڕاگەیاندنی ڕۆژئاوا، وێنە و فیلمی كارەساتی هەڵەبجەیان بڵاوكردەوە. ناڕەزایەتییەكی گەورە لەناو رای گشتیی جیهانیدا پەیدا بووبوو، بەڵام نەبووە هۆی ئەوە كە حكومەتی عێراق ئەم چەكە دژ بە كورد بەكارنەهێنێتەوە، بەڵكو زیاتر پەرەی پێدابوو. پاش ئەم كارەساتە، حكومەتی عێراق نەتەنیا هێرشی بردە سەر ناوچە ئازادكراوەكانی كوردستان، بەڵكو بە فڕۆكە جارێكیتر لە ئێوارەی 6ی نیسانی 1988 هێرشی بردە سەر ئۆردوگای زێوەی پەنابەرانی كوردی عێراق لە باشووری ڕۆژهەڵاتی شاری ورمێ لە ئێران و 13 منداڵی كردە قوربانی، لەو هێرشەدا حكومەتی عێراق چەكی قەدەغەكراوی بۆمبی هێشوویی (عەنقودی) بەكارهێنابوو، بەڵام بەشی زۆری ئەو بۆمبانە بە هۆی كۆن بوونیان نەتەقینەوە، ئەگەرنا كارەساتێكی زۆر گەورەی لێ دەكەوتەوە. بەكارهێنانی ئەم جۆرە چەكەش لە ڕووی یاساكانی جیهانییەوە، لە شوێنە مەدەنیەكان قەدەغەكراون.
پاش بۆردومانكردنی هەڵەبجە، ئینجا جیهان زانی كە چ كارەساتێك ئەوە چەندین ساڵە، بەسەر كورددا هاتووە. پرۆفیسۆری ئیتاڵی لینگوسینكو داوای كرد كە:
«پێویستە ناوی ڕۆژی جیهانی بۆ قەدەغەكردنی چەكی كیمیایی، بۆ ڕۆژی بۆردومانكردنی هەڵەبجە دابنرێت»
لیژنەی (كاردری) بەریتانی دژ بە تیرۆر لە عێراق گوتی: سەدام حوسێنی تاوانبار یەكەم كەس و ڕژێمێكە كە چەكی كیمیایی دژ بە گەلەكەی لە مێژوودا بەكار هێنابێت.
لە ماوەی مانگی یەكەم پاش بۆردومانی هەڵەبجە، دەیان لایەنی فەرمی و جەماوەری لە ناوچە جیاجیاكانی جیهان، ئەم هێڕشەیان تاوانباركرد بوو، بەڵام تەنیا 4 ڕۆژ پاش ئەم كارەساتەكە و لە لای دراوسێی عێراق لە كوێت، لە 20ی ئاداری 1988 كۆنگرەی باڵای وڵاتانی ئیسلامی بەسترابوو. هێشتا تەرمی هەزاران كوردی هەڵەبجەیی لە شەقامەكانی هەڵەبجەو گۆڕستانی بەهەشتی زەهرا لە تاران كەوتبوونەوە و نەنێژرابوون. هەزاران برینداریش لە نەخۆشخانەكان و هەزاران بێ سەرپەرشت و هەتیو لە مزگەوت و كوڵان و شەقامەكانی شاری سنە و شارەكانی دیكەی ئێران دەسووڕانەوە. لەم كۆنگرەیەدا باسی جەنگی ئێران و عێراق و گەلی فەلەستینی و بۆسنیا و هرزەگۆڤینیا و ئەفغانستان و چەوساندنەوەی چەند سەد برایەكی تورك لە بولگارستان بە هۆی گۆڕانی ناوی توركی و ئیسلامی بە ناوی بولگاری كرا. بە ناوی كۆنگرە چەند برووسكەیەك ئاڕاستەی دەسەڵاتدارانی ئەم وڵاتانە كرا. بەڵام سەبارەت بەم كارەساتە تراژیدییە بێدەنگ مان، هەروەك ئەو خاكە و ئەو گەلە لە ئایینی ئیسلام زۆر دوور بێ، وڵاتانی ئیسلامی تەنانەت باسیان لە ڕووخاندنی هەزاران مزگەوت و سووتاندنی هەزاران قورئانیش لە كوردستان نەكرد.
گۆڤاری (المرابطون)ی كۆمەڵەی جیهادی ئیسلامی میسری نووسیبوو:
«لە كاتی جەنگی عێراق و ئێراندا، كورد دژی عێراق پشتگیریی ئێرانی دەكرد، بە هیوای سەركەوتنی ئێران و لاوازكردنی عێراق، تا بۆ ئەوان بڕەخسێت دەوڵەتێكی كوردی بۆ خۆیان دابمەزرێنن. ئینجا[عێراق] ناچار بوو بە چەكی كیمیایی لێیان بدات، و ئەگەر وای نە كردبا، كورد بەردەوام دەبوون لە بەرگری، و هاوكاریی ئێرانیان دەكرد»
بە بۆچوونی ئەو نووسەرە رەگەزپەرستانە بۆ تێكشكاندنی بەرگریی كورد بە هەر ئامڕاز و شێوازێك، رەوابووە كە لێیان بدرێت.
سكرتێری گشتیی UN و محەمەد زیائولحەق سەرۆك كۆماری پاكستان (1978 ــ 1988) و وڵاتانی كوریای باكوور، یوگوسلاڤیا، پارلەمانی بەنگلادیش، ئەلمانیای فیدرال، وەزارەتی دەرەوەی كەنەدا، كۆبوونەوەی وەزیرەكانی دەرەوەی وڵاتانی ئەندام لە پەیمانی وارشو، سوڵتان قابوس سوڵتانی عومان، باڵیۆزی سوید لە UN و ئەحمەد بن بیلا یەكەمین سەرۆك كۆماری جەزایر (1962 ــ 1965) و چەندین لایەنی تر ئەم كارەیان سەركۆنەكردبوو. (هارا)ی سەرۆكی پارلەمانی ژاپون وێرای سەركۆنەكردنی عێراق وتی:
«ئەم كوشتارە بیرەوەری تاڵی ژاپۆن لە دووەمین جەنگی جیهان بە بیر دێنێتەوە، زێدەڕەویی نییە ئەگەر بڵێین كە هەڵەبجە هێروشیمای دووەمە. بەڵكو دەتوانین بڵێین زۆرتریشە ئەگەر جیاوازیی ئەمنی و بارودۆخەكانی دیكە لە بەرچاو بگرین».
بەڕێوەبەری بەڕێوەبەرایەتی زانیاری وەزارەتی دەرەوەی سوڤیەت (گا. ئی. گیراسیموف) لەگەڵ ڕۆژنامەی پراڤدا گوتی:
«یەكێتیی سۆڤیەت بەكارهێنانی چەكی كیمیایی، لە ئێستاو لە ئایندەداو هەر لادانێك لە رێككەوتنی جنێڤ لە ساڵی 1925 بە بێ رەچاوكردنی كێ ئەم لادانە دەكات و لە هەركاودانێك تاوانباردەكات»
بەڵام هەرگیز یەكێتیی سۆڤیەت بە فەرمی و بەتایبەتی لە ئاستەكانی بەرزدا، حكومەتی عێراقی تاوانبار نەكردو باسی لە كیمیابارانكردنی كوردستانیش نەكرد.
پاش ئەوەی كە بۆ جاری دووەم فرەنسوا میتران لە هەڵبژاردنەكانی سەرۆك كۆماری فەرەنسا (1981 ــ 1995) سەركەوت، لە چاو پێكەوتنێكی ڕاگەیاندنیدا لە ڕۆژی 6ی گوڵانی 1988 بە توندی ڕژێمی عێراقی لەسەر كارەساتی هەڵەبجە و بەكارهێنانی چەكی كیمیایی سەركۆنەكرد و گوتی رەنگە ئەم ڕووداوە ببێتە هۆی پێداچوونەوەی فەرەنسا بە پێوەندییەكانی لەگەڵ وڵاتانی دیكەدا. ئەمە لە كاتێكدا بوو كە فەرەنسا بە نزیكترین و گەورەترین لایەنی بازرگانی، بەتایبەتی بازرگانی چەك لەگەڵ عێراق، پاش یەكێتی سۆڤیەت دەژمێردرا.
لە بەریتانیا 37 پەرلەمانتار، لە یادداشتێكدا بۆ سكرتێری گشتی UN، داوایان كرد بە پەلە لیژنەیەك بۆ لێكوڵینەوە لە سەر بۆردومانكردنی شاری هەڵەبجە ڕەوانە بكات. حكوومەتی عێراقیش بەكارهێنانی چەكی كیمیایی ڕابگرێت و داوا لە حكومەتی عێراق بكرێت ڕێز لە بڕیاری UNی 23ی ئاداری 1986 بگرێت، كە لەم بڕیارەدا بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لە لایەن عێراقەوە سەركۆنە كرابوو؛ چونكە مرۆڤایەتی ناتوانێت زیاتر لەوە دان بە خۆیدا بگرێت و تەماشاچی ئەم كوشتارەی دژی هاووڵاتیانی سیڤیل و بێ گوناه بێت، هەروەها داوایان كردبوو كە عێراق ناچار بكرێت، كە كارخانەكانی كیمیایی خۆی لە سامەڕا و عەكاشات رابوەستێنێت و پەیمانگەی تاقیكردنەوە و لێكوڵینەوەی جەنگی میكرۆبیش لە سەلمان پاك، ڕابگرێت و لە ژێر سەرپەرشتی UNدا، چەك و كۆگاكانی چەكی كیمیایی عێراق لەناو ببرێت.
جفری هاو ی وەزیری دەرەوەی بەریتانیا لە گوتارەكەیدا لە بەرانبەر UN لەسەر داماڵینی چەكی ناووكی، داوای كرد كە بڵاوبوونەوەی چەكی كیمیاوی رێی لێ بگیرێت و ئەو كەسانەی كە بە كاریشیان هێنابوو لەو كەسانە ژماردبوو كە هیچ پێوەندییەكیان بە جیهانی شارستانییەوە نییە. لە كۆبوونەوەی پارلەمانی ئاڵمانیا لە 27ی گوڵاندا، (هلموت شیڤر) جێگری وەزارەتی دەرەوەی ئەلمانیا، بەكارهێنانی چەكی كیمیایی وەكو تاوانێكی دڕندانە پێناسە كرد، هەروەها حزبی سۆسیالیستی ئەلمانی و حزبی كەسك لە بەیاننامەكانیاندا حكومەتی عێراقیان تاوانبار كردو حكومەتی ئەلمانیاشی بەهۆی كەمتەرخەمی لە كۆنترۆڵ نەكردنی ناردنی كەرەستە بۆ بەرهەمهێنانی چەكی كیمیایی لە عێراقدا، تاوانبار كردبوو.
وتەبێژ بە ناوی حكوومەتی ئیتاڵیاوە نیگەرانی حكوومەتەكەی سەبارەت بە فراونبوونی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی دەربڕی، جولیو ئەندریوتی وەزیری كاروباری دەرەوەی ئیتاڵیا لە وتارەكەیدا، بەرانبەر كۆنگرەی جیهانی بۆ لەناوبردنی كۆگاكانی چەكی كیمیایی ڕایگەیاند:
«بەس نییە و دەبێ بگەینە بڕیارێكی تەواو بۆ نەهێشتن و لەناوبردنی چەكی كیمیایی، جیهان بە چاوی خۆی ئەم كارەساتە نالەبارەی لە جەنگی ئێران و عێراقدا و لە ناوچە كوردیەكان بینی، لە سەر ناوچە سیڤیلەكان هەروەك لە هەڵەبجە لە كوردستانی عێراق ڕوویدا بوو».
پاپا پۆلسی دووەم (1920 ــ 2005)، لە نامەیەكدا كە ئاڕاستەی لیژنەی چەككردنی UNی كردبوو، بە شێوەیەكی ئاشكرا بەكارهێنانی چەكی كیمیایی سەركۆنەكرد و داوای لە كۆمەڵگای مرۆڤایەتی كرد، دەستبەجێ بۆ ڕاوەستاندنی بەكارهێنانی ئەم چەكە تێبكۆشن و بەكارهێنانی ئەم چەكەی، بە سەرشۆری بۆ مرۆڤایەتی لە قەڵەم دابوو.
هەروەها ئەنجومەنی پیرانی ئەمریكا بەكارهێنانی چەكی كیمیایی و گازی دەمار لە شاری هەڵەبجە سەركۆنەكرد و ڕایگەیاند كە UN هەواڵی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی بۆ چەندەمین جار لە لایەن عێراقەوە پشتڕاست كردووە و ڕاشكاوانە ڕژێمی سەدامی بەهۆی بۆردومانكردنی هەڵەبجە تاوانباركرد، ئەوە یەكەمین بڕیاری ئەمریكی بوو، كە بە فەرمی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لە هەڵەبجەدا تاوانبار دەكرد. لەوكاتەدا ڕێكخراوی پاراستنی بریندارانی چەكی كیمیایی لە بەریتانیا، نەتەنیا ئەم كارەی تاوانبار كردبوو، بەڵكو داوای لە UN كرد، كە سەدام حوسێن وەكو تاوانباری جەنگ بدەنە (دادگای لاهای). ئەوە یەكێك لە یەكەمین ڕێكخراوە بیانییەكان بوو، كە ئەو داوایەی كردبوو، هەروەها ڕۆژنامەی (اری نوی) ئیتاڵیاییش هەمان داوای دادگاییكردنی سەدام حوسێنی كردبوو.
لە 17ی حوزەیراندا كۆنفرانسێكی گرنگ لە لەندەن سەبارەت بە كیمیابارانكردنی هەڵەبجە بەسترا، كە لە لایەن نوێنەرانی بزاڤی ئاشتی بەریتانی و ئۆروپی و لیژنەی كوردستانی هاوبەش ڕێكخرا بوو. چەندین پەرلەمانتار و سكرتێری گشتی بزاڤی نەهێشتنی چەكی ناووكی (CND) و دەیان كەس و ڕێكخراو بەشدارببوون و بە پێشاندانی چەندان دۆكیۆمێنت لەسەر كیمیابارانكردنی هەڵەبجە، ڕژێمی سەدامیان تاوانبار كرد.
پیاوانی ئایینی مەسیحی كە ژمارەیان لە 500 كەس زیادتر بوو، لە بەریتانیا لە 8ی ئاب ئەم كارەیان تاوانباركردو لە دوای كۆبوونەوەكەیاندا كە بە ئامادەبوونی نوێنەرانی كەنیسەی بەریتانی لە 146 وڵات لە شاری كۆنتربری بەسترا بوو، بەیانیەكیان دەركردو جەختیان لەسەر پێویستی بەرەنگاربوونەوەی چەكی كیمیایی عێراق و هەر وڵاتێكی تریان كرد، داوایان كرد كە تاوانباران دەستبەجێ سزا بدرێ.
سكرتێری گشتی UN بەشێكی بەرچاوی بزاڤەكانی خۆی لە ساڵی 1988 بۆ كێشەی بەكارهاتنی چەكی كیمیایی تەرخان كردبوو. بۆ ئەم مەبەستەش چەندین شاندی بۆ بەرەكانی جەنگ ناردبوو، كە لەگەڵ هەردوو وڵاتی شەڕكەر كۆببوونەوە. هەر بۆ ئەم مەبەستەش 8 جار لەگەڵ ئەنجومەنی ئاسایش دانیشتبوو. جارێكیتر سكرتێری گشتی لە سەر داوای حكومەتی ئێران لە 21 و 24ی ئاداری 1988 شاندێكی بۆ لێكوڵینەوە، سەبارەت بە بەكارهاتنی چەكی كیمیایی، ناردە عێراق و ئێران؛ چونكە گرووپی نێردراو بەكارهاتنی ئەم چەكەیان دووپات كردبوو. ئەم ڕاپۆرتە لە لایەن سكرتێری گشتی ڕۆژی 25ی نیسان، بۆ ئەنجومەنی ئاسایش نێردرایەوەو لە دانیشتنی ژمارە 2612 لە 9ی گوڵانی 1988، ئەنجومەنی ئاسایش بڕیاری ژمارە 612 ی، سەبارەت بەم بابەتە دەركرد، كە دووەمین بڕیاربوو، كە بەكارهێنانی چەكی كیمیایی سەركۆنە دەكردو یەكەمین بڕیاریش بوو، كە بابەتی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی بە شێوەیەكی جیا لە جەنگ، خستبووە ژێر لێكوڵینەوەو بڕیاری لە سەردابوو.
جارێكیتر UN لە ئێوارەی 1ی ئابی 1988، بە پێی ئەو ڕاپۆرتەی كە لیژنەی لێكوڵینەوەی سەر بە UN لە شەڕی كەنداودا ئامادەی كردبوو، حكومەتی عێراقی تاوانباركردبوو و بەردەوامی بەكارهاتنی چەكی كیمیایی، لە لایەن حكومەتی عێراقەوە پشتڕاست كردبووە، لە نیویۆرك بە پێی ڕادیۆی BBC سكرتێری UN خەمباریی خۆی سەبارەت بەو دەرەنجامانەی كە شاندی UN سەبارەت بە بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لە جەنگدا وەریان گرتبوو، دەربڕیبوو و بەكارهاتنی چەكی كیمیایی دژ بە كوردەكانی عێراقی تاوانباركردبوو، كە ببووە هۆی لەناوچوونی زیاتر لە 40 هەزار كەس و ڕاشكاوانەش ئاماژەی بە بۆردومانكردنی هەڵەبجە دابوو.
پاش دەرچوونی ئەم بڕیارە سەدام حوسێن و حكومەتی عێراق لە سەر سیاسەتی خۆیان هەر بەردەوام بوون و هیچ ئەرزش و بەهایەكیان بۆ ئەم گوتار و كاغەزانە دانەدەنا، بۆیە ڕۆژنامەی (ئیندیپێندنت)ی بەریتانی نووسیبوو: كە ئەگەر زۆرینەی UN لە سەر بزاڤەكانی بۆ نەهێشتنی چەكی كیمیایی ڕاستگۆ بوایە، پێویست بوو توندترین سزا بەسەر ئەو وڵاتە سەپێندرابا كە ئەم چەكەی بەكارهێناوە.
ڕۆژێك پاش دەرچوونی ڕاپۆرتی UN كە باس لە بەكارهێنانی چەكی كیمیایی كردبوو و عێراقی لە بەكارهێنانی بەردەوام و چڕوپڕی چەكی كیمیایی تاوانباركردبوو، وتەبێژ بە ناوی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا گوتی:
«ڕاپۆرتی UN لە گەڵ زانیاریەكانی ئێمە یەكدەگرنەوە.. ئێمە بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لە لایەن عێراقەوە كە بە پێچەوانەی رێككەوتننامەی جنێڤە لە ساڵی 1925تۆمەتبار دەكەین و هیچ بیانوویێك بە هیچ شێوەیەك نییە كە ئەم ڕەفتارە پەسەند بكات»
بە هۆی بەردەوامیی حكومەتی عێراق و گوێ نەگرتنی لە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی، ڕۆژنامەی گاردیان لە 3ی ئابی 1988دا، لەسەروتارەكەیدا نووسی: سەرۆكی عێراق لە هیتلەریشی تێپەڕاندووە كە لە كاتی شەڕەكاندا چەكی گازی ژەهراوی بەكارنەهێنابوو.
ڕۆژنامەی (نیویورك تایمز) لە ژمارەی 8ی ئابدا، نووسی : ڕاپۆرتی UN دووپاتی كردەوە كە حكومەتی عێراق گازی خەردەل و سیانیدو رەنگە گازی دەماریش لەم جەنگەدا بەكارهێنابێت. بۆیە پێویستە جیهان كاردانەوەی بەرامبەر ئەم ڕووداوە هەبێت، بەڵام عێراق كە یەكەم دەوڵەت بوو پاش یەكەمین جەنگی جیهان، ئەم گازەی بەكارهێنابوو تەنیا رەخنەی لێ گیراوە و ئەگەر ئەم لادانەی زۆر ئاشكرا لە ڕێككەوتنی جنیڤی 1925 نیگەرانییەكی زۆر دروست نەكات، بەڵام خۆ دزینەوە لەم بابەتەدا لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی ناتوانێت زۆر درێژەی هەبێت.
بزاڤی رزگاریخوازی كورد، دڵی بەو لایەنانە خۆش كردبوو كەهیچ كاردانەوەیەكیان نەبوو، كەمپی سوشیالیستی كە لە لایەن بەشی هەرە زۆری پارت و ڕێكخراوەكانەوە بە پشتیوانی گەلانی ئازادیخواز و بزاڤە رزگاریخوازەكان و گەلانی ژێردەست و چەوساوە دادەنرا، هیچ هەڵوێستێكی پێشان نەدا، هەروەها ڕەگەز و گرووپە ئیسلامیەكانی كوردیش بە تەواوی نائومێد بوون، كاتێك وڵاتانی ئیسلامی زۆر بە ساردی لە بەرانبەر ئەم كارەساتە بێدەنگ مان.
وەكو دیارە نە رەخنە و نە تاوانباركردنی عێراق، لە لایەن كۆمەڵگای نێودەوڵەتییەوە، نەیتوانیبوو عێراق لەم كردەوانە و بەردەوامی سیاسەتی شوفێنی و جینۆساید دژی گەلی كورد پاشگەز بكاتەوە. لە ڕاپۆرتی كۆنگرەی دەیەمی پارتی، ساڵێك پاش ئەم ڕووداوانە هاتووە:
«زۆر بەداخەوە UN بە گشتی و دەوڵەتانی بزاڤی بێلایەن بە تایبەتی، تا ئێستاش نەیانتوانیوە ڕژێمی فاشستی بەغدا لە ئیجرامەكانیاندا رابگرن، نەتەوەی كورد بەگشتی و میللەتی كورد لە عێراقدا بەتایبەتی، رەچاوی ئەوەیان دەكرد لە جیهانی ئینسانیەت و كامپی سوشیالیستی و دەوڵەتانی عەرەبی كە بە قاگعـیەت ئیدانە بكەن، بەڵام داخمان ناچێت كە رۆڵی خۆیان نەدیت و ئەم هەڵوێستەیان زیان بوو بۆ گەلەكەمان و بۆ خۆیان».
لە كاتی جەنگی سارددا كورد و كێشەكەی بوونە قوربانیی ناكۆكی و ململانێی نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی، لە كاتی جەنگی عێراق - ئێران، هەلومەرجی نێودەوڵەتی لەگەڵ ڕژێمی عێراق پتر دەگونجا، لەبەر نەگونجانی سیاسەتی ئێران و ناخۆشەویستی ئەوان لە لایەن زۆربەی وڵاتانی جیهانەوە بە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاواوە، بۆیە كۆمەڵگای نێودەوڵەتی بێدەنگ و بێ بزاڤ ڕاوەستا بوو، بەرانبەر ئەو هەموو تاوانەی كە دژ بە گەلی كورد كردبوو، هەتا بەرانبەر بە تاوانێكی گەورەی وەكو كارەساتی هەڵەبجە و ئۆپەراسیۆنەكانی ئەنفال، كورد وەكو پێویست نەیتوانی سەرنجی جیهان بۆ لای كێشەی كورد رابكێشیت، سەرەڕای ئەوەی كە كاریگەری بە سەر ملیۆنەها كەس لە جیهان كردبوو و لە بەشێكی زۆری دامودەزگاكانی ڕاگەیاندنی جیهانی دەنگدانەوەی هەبووە، بەڵام لە لایەن، دامودەزگا فەرمییەكانەوە وەكو كێشەیەكی ناوخۆیی وڵاتێكی ئەندام لە UN تەماشا دەكرا، كە ئەوانی تر مافی دەستێوەردانیان نەبێت.
لەو كاتەدا یاداشت لە دوای یاداشت لە لایەن پارتە سیاسییەكان و بەرەی كوردستانییەوە بە ناوەندە سیاسی و ڕێكخراوەكانی جیهانی دەدرا و خەباتێكی زۆردەكرا، بۆ گەیاندنی دەنگی كورد و كێشەكەی، وەڵامدانەوەی جیهانی زۆر كەمتر بوو لە گەورەیی كارەساتەكە، بەڵام كەسانێكیش هەبوون كە گرنگییەكی تایبەتیان بەو كێشەیەدا بوو و بە هانای كوردەوە هاتبوون وەكو دانیال میتران ی هاوسەری فرەنسوا میتران.
ڕێكخستنی پارتە سیاسیەكانی كوردستان لە دەرەوەی كوردستان، ڕۆڵێكی بەرچاوییان هەبوو لەوخۆپێشاندان و ناڕەزایی دەربڕینانەدا، كە بۆ زیاتر ریسوا كردنی حكومەتی سەدام حوسێن و ناساندنی كێشەی كورد بە گەلانی ئەوروپا و ئەمریكا و لە ریسواكردنی بەكارهێنانی چەكی كیمیایی دژی كورد و كوردستان ئەنجام دەدران. بەڵام تا سەدام حوسێن كوێتی داگیر نەكرد، مەترسی ئەو پیاوە بۆ سەر جیهانی شارستانیەت دیارنەبوو و وەكو پێویستیش هەڵوێست لە بەرانبەری وەرنەدەگیرا.