كێشەی سەرەكی ژنان بەشداربوون لە كایەی سیاسیی نییە، بەڵكو كێشەی سەرەكییان دووربوونیانە لە پرۆسەی بڕیار دروستكردن، هەربۆیە ئافرەت لەناو كایەی سیاسیی بەشدار بێت یان بەشدار نەبێت تەنیا ئەو بڕیارانە جێبەجێ دەكات كە پیاو دایاندەڕێژێت و پیاو دروستیان دەكات و، هیچ كاریگەری و رەنگدانەوەیەك لەسەر ژیانی سیاسی ئافرەت دروست ناكات، بەپێچەوانەوە بۆتە هۆكاری ئەوەی ئافرەت لە كایەی سیاسیی دووربكەوێتەوە، خاتوو سوانی هانت باڵیۆزی پێشووی ئەمریكا لە نەمسا لە دیراسەتێكدا كە بە ناونیشانی (لێگەڕێن با ئافرەت حكومڕانی بكات) لە گۆڤاری فۆرین ئەفێرز بڵاوی كردۆتەوە ئاماژەی بەوەكردووە(بارودۆخی ئێستای ئافرەتان بە سەدەی رابردوو بەراورد ناكرێت، بەڵام لەمیانەی قسەكردنم لەگەڵ سەدان ئافرەتی سەركردە لە سەرانسەری جیهان، ئەوەم بۆ دەركەوتووە ئافرەتان زیاتر وەك ریفۆرمخوازی رێكخراوە ناحكومیەكان و بزنسكار دەركەوتوون، نەك وەك سیاسەتمەدار یان بەرپرسانی باڵا لە حكومەتدا) خاتوو سوانی هانت لە دیراسەكەیدا ئاماژە بە نووسینێكی بیرمەندی ئەمریكی فرانسیس فۆكۆیاما كردووە كە لە ساڵی 1998 بەناونیشانی (ئافرەت و پەرەپێدانی سیاسەتی جیهانی بڵاوی كردۆتەوە و تیایدا فۆكۆیاما ئەوەی بە جیهان راگەیاندووە كە سیاسەتی جیهانی لەسەدەی بیست و یەكەمدا پێویستی بە بیروبۆچوون و لێهاتوویی ئافرەتان هەیە لە پۆستە باڵاكاندا، لەبەر ئەوەی سەركردایەتی سیاسیی ئافرەت وادەكات دەوڵەتان زیاتر هاریكاری یەكتربن و كەمتر تەنگژە لە جیهاندا بوونی هەبێت.



لەگەڵ ئەم راستیانەی كە بیرمەندان و تۆژەران سەبارەت بە رۆڵی ئافرەت لە سیاسەت ئاماژەی پێدەكەن، بەڵام لەسەر ئاستی جیهان ژمارەیەكی یەكجار كەم لە ئافرەتان توانیوویانە ئاستەنگەكان ببڕن و ببنە سەرۆك و سەرۆك وەزیران و وەزیر و پەرلەمانتار، راستە میدیاكانی جیهانی بەردەوام تیشك دەخەنە سەر ئەو 10-12 خانمەی بوونە سەرۆك یان سەرۆك وەزیران و سەردێڕ و هەواڵەكانی پێدەڕازێننەوە، بەڵام هەقیقەتێكی لەمە گرنگتر هەیە كە میدیاكان دەیشارنەوە و باسی لێوە ناكەن، ئەویش ئەوەیە كە ژمارەیەكی زۆر لە ئافرەتە لێهاتوو و باشەكانی جیهان لە سیاسەت دووردەكەونەوە و هەوڵدەدەن خۆیان لەنێو رێكخراوە ناحكومیەكان(NGOs) ببیننەوە، هۆكاری سادەش بۆ رووكردنە ئەم رێكخراوانە و دووركەوتنەوە لە سیاسەت، لەبەر ئەوەیە ئاستەنگەكانی پیاو سالاری لە سیاسەتدا هێندە بەهێزە كە زۆر بە زەحمەت ژنان دەتوانن زاڵبن بەسەریاندا، بەڵام لەبەر ئەوەی لە رێكخراوە ناحكومیەكاندا ئەم ئاستەنگانە بەو شێوەیە نین، دەبینین خانمان زۆر بە ئاسانی لەو رێكخراوانە دەگەنە پۆستە باڵاكانی بەڕێوەبردن و سەرۆكی رێكخراوەكان و هاوبەش دەبن لە دروستكردنی بڕیاردا، ئەگەر لەم لایەنەوە سەیری ئەو رووپێوانە بكەین كە سەنتەرەكانی لێكۆڵینەوە دەیخەنەروو، دەكرێت ئاماژە بە راپۆرتێكی دامەزراوەی ئیكۆنۆمیك فۆرم بكەین كە رووپێوی سەبارەت بە رۆڵی ئافرەت لە 115 وڵات ئەنجامداوە، ئەوا ئەم رووپێوە ئەوەمان بۆ بەدیار دەخات كە ئافرەتان لە بوارەكانی تەندروستی و خوێندن، توانیویانە بەرێژەی %90 بۆشایی جیاوازی رەگەزی پڕبكەنەوە، ئافرەتان توانیویانە لێهاتوویی خۆیان لەم بوارانە بە هاوشانی پیاو هاوسەنگی دروست بكەن، بەڵام لەبواری سیاسەت و گەیشتنی ئافرەت بە پۆستە سیاسیە باڵاكان و پۆستە باڵاكانی حكومەت تەنیا %15 بووە، ئەمەش مانای وایە بۆشایی جیاوازی رەگەزی نێوان ژن و پیاو لەسەر ئاستی جیهان %85، ئەگەر ئاماژەش بە راپۆرتی یەكێتی پەرلەمانتارانی جیهانی بكەین دەبینین رێژەی بەشداری ئافرەت لە تێكڕای پەرلەمانەكانی ئەو وڵاتانەی هەڵبژاردنیان تێدا دەكرێت %17 تێناپەڕێنێت و بەشداری ئافرەتیش لە پۆستە وەزارییەكاندا لە %14 تێناپەڕێت، لەمەش گرنگتر ئەو وەزارەتانەشی كە بە ئافرەتان دەسپێردرێن، ئەو وەزارەتانەن كە پەیوەندارن بە (لاوان، خێزان، كەم ئەندام، پیر و پەكەوتە) واتە لە دابەشكردنی پۆستە وەزارییەكانیشدا، ئافرەتان ئەو وەزارەتانەیان پێدەدرێت كە بە وەزارەتی سیادی یان گرنگ وەسف ناكرێن، ئەگەر لەم چوارچێوەیەدا ئافرەتانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە نموونە وەربگرین، هەست دەكەین ئەمریكا لە جیهانی ئەمڕۆدا ریزبەندی نزیكەی حەفتایەمین دەوڵەت وەردەگرێت و 12 دەوڵەتی ئەمریكای لاتینی رێژەی بەشداری ئافرەتی لە ئەمریكا زیاترە، هەر بۆ نموونە وەك ئامارەكان ئاماژەی پێدەكەن، لەكۆی 100 سیناتۆر لە ئەنجومەنی سەنات تەنیا 16 یان ئافرەتن و لە كۆی 345 ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران تەنیا 71یان ئافرەتن، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەم رێژە كەمەی ئافرەت كە لە سەنات %16 و لە ئەنجومەنی نوێنەران %20ـە، ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئافرەتانی ئەمریكا لێهاتوو نین و ناتوانن پۆستی باڵای سیاسی و حكومی بەڕێوەبەرن، یان ئاماژەیە بۆ دووركەوتنەوەی ئافرەت لە سیاسەت و بایكۆتكردنی پیادەكردنی سیاسەتە بە نۆرمی پیاو سالاری كە لە ئەمریكا بوونی هەیە؟ ئاماری رێكخراوە ناحكومیەكان وەڵامی ئەم پرسیارەمان دەداتەوە، ئەوەش لەبەر ئەوەیە ئامارەكان پێمان دەڵێن ئافرەتانی ئەمریكا بە لێشاو روودەكەنە رێكخراوە ناحكومیەكان و بەلێشاویش لە سیاسەت دوور دەكەونەوە، لە رێكخراوە ناحكومیەكانیشدا ئافرەتان بەرێژەی %90 توانیویانە ئاستەنگەكان ببڕن و بگەنە پۆستی باڵاو سەركردایەتی ئەو رێكخراوانە بكەن، هەر بۆیە جێگەی سەرسوڕمان نییە ئێستا كە دەبینین سەرۆكی گەورەترین رێكخراوی خێرخوازی جیهانی وەك رێكخراوی بیڵ و میلندا گیتس و دامەزراوەی فۆرد ئافرەتن، هەروەها لەناوەندە ئەكادیمیەكانیش سەرۆكی زانكۆ بەناوبانگەكانی وەك هارڤارد پرینستۆن و ماسیۆشیت تەكنۆلۆژی و جیفرسۆن & واشنتۆن ...چەندانی دیكە ئافرەتن، بەڵام لە كۆنگرێس و ئیدارەی ئەمریكی بونیان لە پۆستە باڵاكان و لەسەنات و ئەنجومەنی نوێنەران كەمە. ئاماژەكردنمان بەم ئامارەی بەشداری ژنان لە كایەی سیاسیی وڵاتێكی دیموكراتی وەك ئەمریكا بۆ ئەوەیە كە ئەم كێشەیە كێشەیەكی جیهانییە و لەمەش خراپتر ئەوەیە كە مۆدیلی ئەمریكی بۆ بەشداری ژنان لە وڵاتانی دیكەش دووبارە دەكرێتەوە، بەتایبەتیش وڵاتانی دوای هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت، لەم وڵاتانەش دوای ئەوەی دەستیان كردووە بە پرۆسەی دیموكراتی، ئافرەتان زیاتر لەسیاسەت دوور كەوتوونەوە و زیاتر روویانكردۆتە رێكخراوە ناحكومیەكان، ئەگەر لەمەشدا وڵاتی لیتوانیا بە نموونە وەربگرین دەبینین رێژەی ئافرەت لەسەردەمی كۆمۆنیستیدا لە پەرلەمان %33 بووە، بەڵام ئەم رێژەیە هەڵبژاردن لەدوای هەڵبژاردن كەمبۆتەوە و لە هەڵبژاردنی ساڵی 1997 بۆتە %17.5 و لە 2004 دابەزیووە بۆ %10.6، لەمەش خراپتر لە قیرغیزستان بەپێی هەندێك راپۆرتی رۆژنامەوانی رێژەی بوونی پەرلەمانتاری ئافرەت هەر نییە یان هەشبێت لە یەك و دوو تێپەڕ ناكات، لەكاتێكدا %90ی رێكخراوە ناحكومیەكانی ئەو وڵاتە ئافرەت سەركردایەتی دەكات. ئەم حاڵەتە بۆ وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیاش راستە، ئەگەر سەیری كۆریای باشوور بكەین كە ئێستا خاتوو پارك كون بەسەرۆك هەڵبژێردراوە تەنیا دوو پۆستی باڵای لە حكومەتەكەی بۆ ئافرەت تەرخانكردووە، هۆكاری ئەمەش ئەوەیە كە ئافرەتانی كۆریا بەرێژەی %80 لە رێكخراوە ناحكومیەكان بوونیان هەیە، بەڵام بە رێژەی %14 لەپەرمان بوونیان هەیە، هەربۆیە لەگەڵ ئەوەی خانمێك هەڵبژێردراوە بۆ سەرۆكی وڵات، بەڵام لەبەر ئەوەی ئافرەت بوونی لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی و حكومی نەبووە، سەیر دەكەین ئەم خاتوونەش بە هاوشێوەی ئەو خاتوونانەی دیكەی هاوشێوەی ئەندیرا گاندی و گۆڵدا ماهیر و مارگرێت تارچەر سیاسەت دەكات و سیاسەت و بڕیارەكانی هێندەی مۆركێكی پیاوسالاری پێوە دیارە هێندە لەخزمەتی ئافرەتدا نییە، بۆیە ئەمە پێمان دەڵێت بەشداریی پێكردنی ئافرەت لەناو كایەی سیاسیی یان بەشداریپێكردنی ئافرەت لە پێدانی پۆستە باڵاكانی حكومەت نابێتە هۆكاری ئەوەی كە بارودۆخی ئافرەتان گۆڕانكاری بەسەردا بێت، بەڵكو بارودۆخی ئافرەت ئەو كاتە گۆڕانكاری بەسەردا دێت كە دەكرێتە هاوبەش لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی و حكومیدا، وەك فۆكۆیاما ئاماژەی پێكردووە، ئەوە سیاسەتی ئەمڕۆی جیهانە پێویستی بە بیروبۆچوون و لێهاتوویی ئافرەت هەیە، راشكاوانەتر فۆكۆیاما مەبەستی ئەوەیە دەبێت بیروبۆچوون و لێهاتوویی ئافرەت لە دروستكردنی بڕیار لەسەر ئاستی جیهان كاریگەری هەبێت، دەنا ئاشتی و ئاسایشی دنیا هەر لەمەترسیدا دەبێت و ناتوانرێت جیهانێك بونیاد بنرێت كە ئاشتی و ئاسایشی پارێزراو بێت.



گواستنەوەی بیروبۆچوون و لێهاتوویی ئافرەتان
بۆ ناو پرۆسەی بڕیار دروستكردن
ئافرەتان ئەگەر لە كایەی سیاسەت ئاستەنگیشیان بۆ دروست بكرێت، بواری كاری ریفۆرمی كۆمەڵایەتی و خێرخوازی و بەرهەمهێنانی گوشار بەجێ ناهێڵن و لە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و رێكخراوە ناحكومیەكان بوونی خۆیان دەسەلمێنن، بەڵام وەك زەینەب بەنگورا كاندیدی پێشووی سەرۆكایەتی وڵاتی سیریلانكا ئاماژەی پێكردووە (دروستبوونی دەسەڵاتی راستەقینە بۆ ئافرەتان لە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی نییە، بەڵكو پرۆسەی دروستكردنی بڕیاری سیاسیی لە دروستكردنی بڕیاری حكومیدایە) ئەم قسەیەی بەنگۆرا، ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئەو ئەزموون و لێهاتووییەی ئافرەت لە میانەی كاركردنی لە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بۆی دروست دەبێت، باشترە بگوازرێتەوە بۆ ناو سیاسەت و لە پرۆسەی دروستكردنی بڕیاری سیاسی حكومیدا سوودی لێوەربگیرێت، ئەمەش بەشێوەیەك لە شێوەكان روویەكی دیكەی قسەكەی فۆكۆیاما دەسەلمێنێت، چۆن لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی سیاسەت پێویستی بەبیروبۆچوون و لێهاتوویی ئافرەت هەیە، بەهەمان شێواز لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی لۆكال و بڕیاری حكومیشدا بیروبۆچوون و لێهاتوویی بۆ دروستكردنی بڕیار پێویستە، لەمبارەوە توێژینەوە زانستیەكان دەریانخستووە ئەوە بڕیاری سیاسیی و حكومیە بۆ رێكخستنەوەی كۆمەڵگە پێویستی بە بیروبۆچوون و ئەزموون و لێهاتوویی ئافرەت هەیە، نەك ئافرەت پێویستی بە پۆستی باڵای سیاسیی و پۆستی باڵای حكومەت هەبێت، لەبەر ئەوەی دەشێت ئافرەت بگاتە پۆستی سەرۆكی وڵات یان سەرۆك وەزیران یان وەزیر یان پەرلەمانتار، بەڵام بیروبۆچوون و لێهاتوویی ئافرەت لە دروستكردنی بڕیاردا رەنگدانەوەی نەبێت، لەم حاڵەتەدا بەبوونی ئافرەتێك بەسەرۆك یان سەرۆك وەزیران یان وەزیر یان پەرلەمانتار هیچ گۆڕانكاریەكی ئەوتۆ بەسەر بڕیارە سیاسیەكان و بڕیارە حكومیەكاندا ناهێنێت، تازەترین نموونەش بۆ ئێستا خاتوو پارك كونی سەرۆكی ئێستای كۆریای باشوورە كە ماوەی چەند رۆژێكە بۆتە سەرۆك و وەك هەواڵەكان ئاماژەی پێدەكەن، تەنیا دوو ئافرەتی دەستنیشانكردووە بۆ ئەوەی پۆستی باڵایان لە حكومەتدا بداتێ، بۆیە لەم حاڵەتەدا ئەگەر پیاوێكیش بۆ سەرۆكی كۆریای باشوور هەڵبژێردرابوایە هەمان دەستنیشانكردنی دەبوو، ئەم ئاراستەیە بەرەو ئەوەمان دەبات بڵێین بوونی ئافرەت و بەشداریی پێكردنی لەكایەی سیاسیی و حكومی، ئەگەر بۆ ئەوەبێت پیشانی بدەین ئافرەت توانای بەڕێوەبردنی پۆستی باڵای حكومەت و پۆستی باڵای سیاسەتی هەیە، ئەوا ئەمە بوونی دەبێت بەبێ ئەوەی ئافرەت هیچ كاریگەریەكی لەئاراستەكردنی سیاسەتدا هەبێت، لەم حاڵەتەشدا ئافرەت لەناو كایەی سیاسیی و حكومی بوون و نەبوونی وەك یەك دەبێت، لەبەر ئەوەی لە بنەڕەتدا بڕیاری سیاسیی و حكومی بە نۆرمێكی پیاوسالاری داڕێژراوە و ئەم بڕیارەش ئافرەت جێبەجێ بكات یان پیاو هەر جێبەجێكردنی نۆرمە پیاو سالارییەكە، بەڵام ئەوەی لێرەدا ئەم راپۆرتە هەنگاوی بۆ هەڵدەگرێت ئەوەیە چۆن نۆرمی پیاوسالاری لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی و حكومیدا دەگۆڕێت بۆ نۆرمی مرۆڤسالاری كە ژن و پیاو خۆی تیاببینێتەوە، بێگومان توێژینەوەكان ئاماژە بەوە دەكەن بە راگرتنی هاوسەنگی و لەبەرچاوگرتنی بیروبۆچوون و لێهاتوویی ژن و پیاو پێكەوە، بۆ دروستكردنی ئەم هاوسەنگیەش دروستكردنی بڕیاری سیاسی و حكومەتی پێویستی بە تێكەڵاوكردنی بیروبۆچوونی ژنان هەیە كە ئەو بیروبۆچوونانە دەبێتە بەشێك لە دروستكردنی بڕیاری سیاسیی دروست، هەر بۆ نموونە توێژینەوەكان ئاماژە بەوە دەكەن ئافرەت لە كایەی سیاسیدا ئەم سیفەتانەی هەیە و ئەم سیفاتانە دەبنە نۆرمێك بۆ هەڵسەنگاندنی سیاسەت و چۆنییەتی دروستكردنی بڕیار:
1. ئافرەت زۆر حەزی بە شەفافیەتە، ئەگەر شەفافیەت ببێتە نۆرمێك بۆ هەڵسەنگاندنی سیاسەت و دروستكردنی بڕیار، ئەوا گۆڕینی گەورە لە بڕیار دروستكردن دروست دەبێت.
2. ئافرەت بە سروشتی خۆی هەست بە بەرپرسیاریەتێكی گەورە دەكات، واتە كە بەرپرسیاریەتی پێدەدرێت خۆی بەرامبەر ئەركەكەی بە بەرپرسیار دەزانێت، بۆیە ئەگەر نۆرمی بەرپرسیاری ببێتە هەوێنی دروستكردنی بڕیاری سیاسەت گۆڕانكاری بەسەردا دێت.
3. ئەگەر ئاستی ئامادەباشی ژن و پیاو بۆ گەندەڵی و بەرتیل وەرگرتن بەراورد بكەین، ئەوا تویژینەوەكان دەریان خستووە ئامادەباشی پیاو بۆ ئەنجامدانی گەندەڵی زۆر زیاترە لە ئامادەباشی ژن بۆ ئەنجامدانی گەندەڵی و وەرگرتنی بەرتیل، بۆیە توێژینەوەكان جەخت لەوە دەكەنەوە لەهەر حكومەتێكدا رێژەی ئافرەت لە پۆستە كارگێڕییەكاندا بەرز بێت، رێژەی گەندەڵی كەمترە.
4. ئافرەت سروشتێكی سۆز ئامێزی هەیە، زیاتر لە پیاو حەز لە كۆمپرۆمایز و گەڕان بەدوای رێگەچارەی جیاواز بۆ كێشەكان دەگەڕێت و لە دیالۆگ نائومێد نابێت، هەر بۆیە ئافرەتانی رەشپێستی باشووری ئەفریقیا هەقی خۆیانە لە دامەزراندنی كۆمیتەی دانپێدانان بەراستیەكان و پێكهاتنەوە بۆ سڕینەوەی ئاسەواری ئاپارتاید شانازی بەخۆیانەوە بكەن، لەبەر ئەوەی ئەم كۆمیتەیە توانی ئاشتی لە باشووری ئەفریقیا بەرپابكات و رێگە لە تۆڵەسەندنەوەی رەشپێستەكان لە سپی پێستەكان بگرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر ئافرەت لە داڕشتنی بڕیاری سیاسیی بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بەشدار بێت، ئەوا باشتر دەتوانرێت لەگەڵ دوژمنی كۆن یان ركەباری سیاسی مامەڵە بكرێت و بەرێگەی وتووێژ كێشەكان چارەسەر بكرێن.
ئەم چەند خاڵەی ئاماژەمان پێكردن هێمان بۆ ئەوەی پێویستە بۆچوون و تێڕوانینی (مێینە) تێكەڵاوی سیاسەت بكرێت بۆ ئەوەی نۆرمی هەڵسەنگاندنی سیاسەت و شێوازی دروستكردنی بڕیار، نۆرمێكی مرۆڤانەی بۆ دروست بێت و تەنیا بیروبۆچوونی پیاو نەبێت، كەواتە گۆڕینی نۆرمی هەڵسەنگاندن گۆڕینی شێوازی هەڵسەنگاندنی سیاسەت و شێوازی بڕیار دروستكردنی سیاسی و حكومیە، ئەمە جیاوازە لەوەی ئافرەت بەشداری پێ بكرێت بۆ ئەوەی پیشانی بدەین لە سیاسەت یان لەحكومەت بوونی هەیە، بەڵكو ئەمە ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئەو بڕیارەی ئافرەت بەشداری لە دروستكردنی دەكات، ژن یان پیاو لە پۆستی سیاسی یان پۆستی حكومیدا بێت كە ئەو بڕیارە جێبەجێ دەكات، ئەو بڕیارە دەبێتە هۆكاری ئەوەی هاریكاری و پێكەوە كاركردن لەكۆمەڵگە دروست بكات و تەنگژە و لێكدابڕان دووربخاتەوە، خۆ ئەگەر ئەم بڕیارە هەڵكشێت بۆ ئاستی نێودەوڵەتی و دەوڵەت بە هەمان شێواز ئەو بڕیارانە جێبەجێ بكەن، ئەوا ئاشتی و سەقامگیری لە جیهاندا دابین دەبێت.



توانا و لێهاتوویی ئافرەت
لە قەڵاچۆكردنی گەندەڵیدا
زۆرێك لە پسپۆرانی ئابووری و توێژینەوە زانستیەكان سەبارەت بە چۆنییەتی رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن، هەنگاوی یەكەم بۆ دژایەتی و رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی ئەوەیە كە كەلتوری هاندانی گەندەڵی بگۆڕدرێت بۆ كەلتوری هاندانی دژە گەندەڵی، ئەمەش واتە ئەگەر پێشتر بەرپرسان یان فەرمانبەران لە ئەنجامدانی گەندەڵی سوودمەند بووبن، ئەوا لەدوای دانانی ئەم ستراتیژە فەرمانبەران و بەرپرسان لە ئاشكراكردنی گەندەڵی سوودمەند دەبن، واتە هەر فەرمانبەرێك یان بەرپرسێك گەندەڵی ئاشكرا بكات پاداشت دەكرێت، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا گۆڕینی ئەم كەلتورە كارێكی ئاسانە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە توێژینەوەكان دەریانخستووە گۆڕینی ئەم كەلتورە ئاسان نییە، بەڵام مەحاڵیش نییە، هەروەها دەكرێت پیاوانیش لەنێو ئەم پرۆگرامە یان ئەم ستراتیژە بگۆڕدرێت بۆ فاكتەری دژە گەندەڵی، بەڵام پرسیاری دیكە ئەوەیە ئایا هەنگاوە كردەییەكان و ئەزموونی وڵاتان سەبارەت بەم وەرچەرخانە كەلتورییە چی دەڵێن؟ بێگومان كۆماری چینی میللی نموونەیەكە كە پێمان دەڵێت گۆڕینی ئەم كەلتورە بە كاراكتەری پیاو كارێكی ئاسان نییە، لەبەر ئەوەی سزای گەندەڵی لە كۆماری چین گەیشتۆتە سزای لە سێدارەدان، بەڵام هێشتا ئاستی گەندەڵی هەر بەرزە، هۆكاری ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە پارتی كۆمونیستی چینی حكومڕان لەگەڵ ئەوەی بەشێوەی تیۆری بەوجۆرە خۆی پێناسە دەكات كە بڕوای بە یەكسانی جەندەرییە، بەڵام لە پراكتیكدا بوونی ئافرەت لە بڕیاری سیاسیی و حكومیدا زۆر كەمە، بەڵام ئەگەر سەیری وڵاتانی باكووری ئەوروپا بكەین وەك سوید و نەرویج و دانیمارك و فنلەندا دەبینین لەبەر ئەوەی رێژەی بەشداری ئافرەت لە ئاستێكی زۆر بەرزدایە دەبینین ئەم وڵاتانە لە ریزی پێشەوەی ئەو وڵاتانەن كە كەمترین گەندەڵی تێدایە، لێرەدا ئەگەر ئەو پرسیارە بكەین، ئایا نموونەی زیندوو هەیە كە تواناو لێهاتوویی ئافرەت توانیبێتی گۆڕانكاری لەم كەلتورە دروست بكات؟ بێگومان توێژینەوە جیهانییەكان پێمان دەڵێت بەڵی هەیە، لەوانە نموونەی خاتوو نگۆزی ئۆكۆنجۆ ئایویالایە كە یەكێكە لە خانمەكانی وڵاتی نەیجیریا و هەتا ساڵی 2001 جێگری سەرۆكی بانكی جیهانی بووە، بەڵام كاتێك زانی نەیجیریا یەكێكە لە گەندەڵترین وڵاتانی جیهان وازی لە پۆستی جێگری بانكی جیهانی هێناو بووە وەزیری دارایی نەیجیریا و توانی لەماوەی دووساڵدا كەلتوری گەندەڵی بكاتە كەلتوری دژە گەندەڵی، نەیجیریا كە بەپێی راپۆرتی ساڵی 2001ی رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی لەریزی پێشەوەی گەندەڵكاران بووە، لەساڵی 2003 بەپێی راپۆرتی هەمان رێكخراوی نێودەوڵەتی نەیجیریا یەكێك بووە لەو 21 دەوڵەتەی هەنگاوی گەورەی بۆ دژایەتی گەندەڵی هەڵگرتووە، ئەو هەنگاوانەشی خاتوو نگۆزی بۆ دژایەتی گەندەڵی هەڵیگرتن بریتی بوون لە(دروستكردنی لیستێك بەناو هەموو گەندەڵكاران، ئەنجامدانی ریفۆرمی بانكی، دانانی بنەمایەك بۆ بازاڕی گۆڕینەوەی دەرەكی، دانانی مووچەی خانەنشین، دانانی باج) .
بەهەمان شێوە لە لایبریاش كە ئەویش وڵاتێكی ئەفریقیە و وڵاتی دوای شەڕ و كاولكاری بوو، خاتوو ئیلۆن جۆنسۆن سرلیف وەك سەرۆكی وڵات ئەم هەنگاوانەی بۆ رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی هەڵگرت:
1. وەزیری دارایی كرد بە ئافرەت و ستافی سەرەكی وەزارەتی دارایی كردە ئافرەت.
2. وەزیری بازرگانی كردە ئافرەت و ستافی سەرەكی كردە ئافرەت.
3. سەرۆكی پۆلیسی وڵاتی كردە ئافرەت.
4. وەزیری دادی كردە ئافرەت.





سەرۆك ئیللۆن جۆنسۆن سیرلیف بەم هەنگاوەی جیهانی هاندا بۆ ئەوەی بگەنە قەناعەت كە قەڵاچۆكردنی گەندەڵی پێویستی بە گۆڕینی كەلتورە و ئەو كەلتورەش بە ئافرەت دەگۆڕدرێت. بۆ پشتڕاستكردنەوەی ئەم بۆچوونە تۆژەر ئۆگۆستۆ لوبینز كلارۆس گەورە ئابووریناس و بەڕێوەبەری دامەزراوەی وۆرلد ئیكنۆمیك فۆرم سەبارەت بە رۆڵی ئافرەت لە قەڵاچۆكردنی گەندەڵی دەڵێت:(دەوڵەتانی باكووری ئەوروپا لەو راستیە تێگەیشتوون كە پەرەپێدانی ئابووری، پێویستی بەوە هەیە دەسەڵات بە ئافرەت بدرێت، هەر وڵاتێك نەتوانێت سوود لەنیوەی سەرچاوەی سەرمایەی مرۆیی خۆی وەربگرێت، ئەوا دەبێت زۆر باش ئەو راستیە بزانێت كە توانای ململانێی دەپوكێتەوە).
بۆچی سەركردەكانی ئافرەت كەمن؟
ئەگەر بوونی ئافرەت لەسەركردایەتی سیاسیی و پۆستی باڵای حكومەت هێندە گرنگە، ئایا بۆچی سەركردە ئافرەتەكان زۆر نین؟ باڵیۆز سۆنی هانت لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا دەڵێت لەبەر ئەوەی ئافرەتان خۆیان سورنین لەسەر ئەوەی پۆستی سیاسیی و پۆستە باڵاكانی حكومەت وەربگرن، بەواتایەكی دیكە ئافرەتان هێندە بڕوایان بەخۆیان نییە كە ئەو ئاستەنگانە ببەزێنن و بگەنە پۆستە سیاسیەكان و پۆستە باڵاكانی حكومەت، توێژینەوەكان لەسەر ئەم پرسە ئاماژە بەوە دەكەن، بەشی زۆری ژنان پێیانوایە لەبەر ئەوەی ژنان بڕوایان بەهێزی نەرمە بۆ سەركردایەتیی ناشێن و سیاسەت پێویستی بە هێزی رەقە، بۆیە لەم حاڵەتەدا ئەوە ژنانن لەتوانای خۆیان بەگومانن، ئەمەش هەست كردنە بەكەمی توانای خۆیان كە بەشێوەیەكی گشتی لە بیركردنەوەی ژناندا بوونی هەیە، لایەنێكی دیكە كە وایكردووە ئافرەت نەتوانێت لەسیاسەتدا بوونی خۆی بسەلمێنێت، بوونی پابەندبوونی خێزانە بەسەر شانی ئافرەتەوە، ئەم پابەندبوونە زۆر جار رێگرە بۆ ئەوەی ئافرەت لێهاتوویی خۆی بسەلمێنت بۆ ئەوەی بگاتە پۆستی باڵای سیاسیی یان پۆستی باڵای حكومی، خاتوو ریبیكا گرینسبان جێگری پێشووی سەرۆكی وڵاتی كۆستاریكا سەبارەت بەم لایەنە دەڵێت:(كۆمەڵگە هەلومەرجێكی ئەوتۆی نەڕەخساندووە، كاتێك خانمان دەچنە دەرەوە بۆ كارەكانیان لە منداڵەكانیان دڵنیابن، بۆیە گرنگە دەوڵەت سیاسەتی دۆستایەتی خێزان (family friend policy) پیادەبكەن، لەم سیاسەتە رەچاوی كاتژمێری كاركردن و دابینكردنی رێوشوێنی ئاسان بۆ چاودێری رۆژانە و كەمكردنەوە و سنوورداركردنی كاتی كۆبوونەوەی ئێواران بكرێت).
ئەوەی خاتوو ریبیكا دەستنیشانی كردووە، ئاماژەیە بۆ ئەو هێزە گەورەیەی كە ئافرەت لەسەركردایەتی سیاسیی دوور دەخاتەوە، بۆیە دەبێت ئیرادەیەكی بەهێز لای ئافرەتان دروست بێت بۆ ئەوەی گۆڕانكاری بێتە ئاراوە.



نۆرمی مێینە لە سیاسەت و
رۆڵی خانمانی كوردستان
لەوانەیە شێوازی سیاسەت و چۆنییەتی بڕیار دروستكردن بەپێی ئەو ستراتیژەی هەرێمی كوردستان لەهەموو بوارەكاندا هەتا ئێستا پیادەی كردووە و بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەهەموو بۆنەیەكدا ئاماژەی پێدەكات بەوەی سەردەمی شەڕ و توندوتیژی كۆتایی هاتووە و دەبێت هەموو كێشەكان بە كێشە ناوخۆییەكان و ئەو كێشانەشی كە لەگەڵ عێراق و دەورەبەریش هەمانە بە دیالۆگ و رێگەچارەی ئاشتی چارەسەر بكرێت، ئەمە مانای ئەوەیە خانمانی كوردستان بوارێكی گەورەیان لەبەردەمە بۆ ئەوەی بتوانن ئاسانتر بگەنە پۆستە سیاسیە باڵاكان و پۆستە گشتیە حكومیەكان، بەڵام وەك باڵیۆز سۆنی هانت ئاماژەی پێكردووە دەبێت خانمانی كوردستانیش بڕوایان بەخۆیان بێت و لە هەوڵ و تێكۆشان ماندوو نەبن و سوربن لەسەر ئەوەی بگەنە ئەو پۆستانە، لەلایەكی دیكە پێویستە خانمانی كوردستان بەوە قایل نەبن كە تەنیا لە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و رێكخراوە ناحكومیەكان پۆستی باڵایان بەدەستەوە بێت، بەڵكو دەبێت ئەو ئەزموون و شارەزاییەی لە رێكخراوەكان فێری بوونە بیگوازنەوە بۆ ناو بواری سیاسەت و هەوڵبدەن ئەو ئەزموونانە تێكەڵاوی بڕیاری سیاسی و حكومەت بكرێت، لەمەش گرنگتر گرنگە هەوڵی ئافرەتان بۆ ئەوە بێت سیستمی كۆتا كە ئێستا لەكوردستان %30ـیە ببێتە سیستمێك تەنیا بۆ پەرلەمان نەبێت، بەڵكو سەركردایەتی حزبەكان و پۆستە حزبیەكان و هەروەها پۆستە حكومیەكان و پلە وەزیفیەكانی وەك بەڕێوەبەری گشتی و راوێژكار و سەرۆك شارەوانییەكانیش بگرێتەوە.





رۆڵی حزبەكان
بۆ هاوبەشی ئافرەت لەدروستكردنی بڕیاردا
لە كۆمەڵگەی دیموكرتیدا، حزبی سیاسیی بەرهەمی پێداویستیەكانی كۆمەڵگایە و ئەركی حزب نوێنەرایەتیكردنە بۆ ئەوەی گۆڕانكاری گەورە لەكۆمەڵگە دروست بكەن، لەمەش گرنگتر حزب لە كۆمەڵگەی دیموكراتی لەسەر بنەمای كەلتوری ئاشتیخوازی و بڕوابوون بە دیالۆگ و چارەسەركردنی كێشەكان بەشێوازی دانوستاندن و كۆمپرۆمایز دامەزرێت، هەموو ئەمانەش پێكەوە وەك لە پێشەكی ئەم راپۆرتە ئاماژەمان پێكرد پێویستی بە بیروبۆچوون و لێهاتوویی ئافرەت هەیە، لەبەر ئەوەی نۆرمی مێینە بۆ هەڵسەنگاندنی سیاسەت هەموو ئەو لایەنانە دەگرێتەوە كە حزبی سیاسی لە كۆمەڵگەی دیموكراتی پێدەناسرێتەوە، بۆیە لەم حاڵەتەدا هەوڵدان بۆ گۆڕینی بەشداری ئافرەت لە سیاسەتدا بۆ هاوبەشی ئافرەت لە دروستكردنی بڕیاری سیاسیدا دەبێتە ئەركی ئەو حزبانەی كە خۆیان وەك حزبی دیموكراتی پێناسە دەكەن، دیارە لە پێش هەموویانەوە پارتی دیموكراتی كوردستان لەبەر ئەوەی پارتیی یەكەم حزب بووە ئافرەتی گەیاندۆتە سەركردایەتی حزبەكەی و هەروەها ئێستا لایەنی سەرەكیە لە حكومڕانی كوردستاندا، لەمەش زیاتر سەرۆكی هەرێمی كوردستان كە سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستانیشە بڕوای بە سیاسەتی ئاشتی و دیالۆگ هەیە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، دیارە وەك توێژینەوە زانستیەكان و ئەزموونە جیهانییەكانیش دەریانخستووە سروشتی ئافرەت بۆ ئەمجۆرە سیاسەتە گونجاوە و دەشتوانێت هاوبەشی بكات لەدروستكردنی بڕیاری سیاسیدا، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا ئەركی حزبە سیاسیەكانە كە لەم بوارە هەنگاوی جددی هەڵبگرن لەوانە:
1. ئێستا لە كوردستان سیستمی كۆتا پێڕەو دەكرێت بۆ پەرلەمان بەرێژەی %30، ئەمەش واتە هەر حزبێك بەپێی قەوارەی خۆی ناچارە لە %30 كاندیدەكانی ئافرەت بێت.
2. بۆ ئەوەی ئەم رێژەی %30ـیە رەنگدانەوەی هاوبەشی ئافرەت بێت لە حزبدا، گرنگە ئەم رێژەیە لەناو خودی حزب و لە جومگەكانی حزبدا پێڕەو بكرێت، بۆ ئەوەی ئەو خانمانەی كاندید دەكرێن، خانمی شایستە بن و بتوانن لە پرۆسەی یاسادانان خەسڵەتی مێینە تێكەڵاوی داڕشتنی یاساكان بكەن.
3. گرنگە حزبەكان لەو پۆستە حكومیانەی بەر حزبەكانیان دەكەوێت، بەتایبەتی پۆستە وەزارییەكان، %30 كاندیدی ئافرەتیان هەبێت، ئەمەش لەپێناوی ئەوەی لانی كەم رێژەی %30 وەزیرەكان ئافرەت بن، بۆ ئەوەی ئافرەت لە بڕیارەكانی حكومەتیش هاوبەش بێت.
ئێستا لە ناو دامودەزگاكانی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا باس لەوە دەكرێت رێژەی كارمەندی ئافرەت لە رێژەی كارمەندی پیاو زیاترە، بەڵام بەداخەوە ئەم رێژەیە لە دابەشكردنی پۆستەكان بەڕێوەبەری گشتی و بەڕێوەبەر و راوێژكار و سەرۆك شارەوانییەكان، بە رادەیەكە كە رێژەی ئافرەت هەر هێگجار كەمە، كە لەوانەیە سنوری %1-2 تێنەپەڕێنێت، ئەمە لەكاتێكدا وەك لەم راپۆرتە لەچەندین وڵات ئاماژەمان پێكرد، بەرزكردنەوەی رێژەی ئافرەت لە پۆستە باڵاكاندا هۆكاری سەرەكیە بۆ رێكخستنی ژیانی دامەزراوەیی و هەوڵەكان بۆ قەڵاچۆكردنی گەندەڵی، بۆیە ئەگەر ئەم رێژەیەی ئافرەتان بەرز بكرێتەوە، كاریگەریەكی گەورەی لەسەر ئاستی هەڵسوڕانی كاری دامەرزاوەیی و كەمكردنەوەی دیاردەی گەندەڵی دەبێت.