رۆڵی حزبی سیاسیی لە بونیادی دیموكراتیدا


قسەكردن لەسەر رۆڵی حزبی سیاسیی لە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی یان رۆڵی حزبی سیاسیی لەو كۆمەڵگایانەی كە دیموكراسیەتی تێدا چەسپیوە، تەنیا قسە و باسی وڵاتی ئێمە نییە، بەڵكو ئەم پرسە لەسەرانسەری جیهان و لە وڵاتانی لیبرال دیموكراتی و وڵاتانی تازە پێگەیشتوو بەردەوام وتووێژ و قسەكردنی لەسەر تازە دەبێتەوە و تۆژەران و بڕیار دروستكەرانی ناو سیستمە دیموكراتیەكان بەدوای ئەو پرسەدا وێڵن كە بۆچی لە زۆر حاڵەتدا ئەدا و چۆنیەتی هەڵسوڕانی حزبە سیاسییەكان لەگەڵ تیۆری دیموكراتیی هاودژی دروست دەكات، یان كێشەی سەرەكی دەبێتە كێشەی نێوان ئەدای حزبە سیاسییەكان و پرانسیپ و پێوەرەكانی دیموكراتی، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر ڤان بیزن ئینگرید لە توێژینەوەیەكدا كە بەناونیشانی (چۆن حزبە سیاسییەكان شێوەی دیموكراتی دیاری دەكەن؟ HOW POLITICAL PARTIES SHAPE DEMOCRACY) و، پێشكەشی سەنتەری دیراساتی دیموكراتی (CSD)ی كردووە لە لەندەن، ئاماژەی بەوە كردووە كە (هەڵسەنگاندنی سروشتی پارتە سیاسییەكان و شێوازە جیاوازەكانی دیموكراتی بۆتە باسی سەردەم، لەبەر ئەوەی رۆڵی جیاوازی پارتە سیاسییەكان دەبێتە هۆكاری وەرچەرخانێكی نموونەیی سەبارەت بەوەی كام حزبی سیاسیی بەشێوەیەكی تەدریجی وەك پێویستیەكی پەسەندكراو بۆ سیستمی دیموكراتی سەیر دەكرێت، هەنگاوی یەكەمی ئەم وەرچەرخانە نموونەییەش لەسروشتی پارتە سیاسییەكاندا لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت كە حزبەكان بتوانن خۆیان لە رێكخراوێكی تایبەتی خۆبەخشەوە بگۆڕن بۆ حزبی جەماوەری، ئەمەش راشكاوانە واتە حزب ببێتە وێستگەیەك بۆ نوێنەرایەتی خواست و پێداویستی جەماوەر و ئەمەش وادەكات حزب ببێتە توخمی سەرەكی لە پرۆسەی بونیادی دیموكراتیدا)، ئەوەی خاتوو ڤان بیزن لە توێژینەوەكەیدا جەختی لەسەر كردۆتەوە دوو خاڵی گرنگن:
1. دیموكراتی هاوچەرخ بەبێ حزبی سیاسیی بوونی نابێت.
2. بەڵام ئەدای كردەیی حزبە سیاسییەكان لەناو پرۆسەی دیموكراتیدا پێویستی حزب لە ناو پرۆسەكە دیاری دەكات، هەر ئەدای حزبی سیاسیشە كە هاودژی و ناكۆكی بنەڕەتی لەگەڵ پێوەر و بنەماكانی دیموكراتی دروست دەكات.
كەواتە مەسەلەكە لێرەدا ئەوەنییە موناقەشە لەسەر ئەوە بكرێت ئایا حزبی سیاسیی بۆ بونیادی دیموكراتی پێویستە یان نە؟ بەڵكو پرسی گرنگ ئەوەیە ئەدای حزبە سیاسییەكان لە چوارچێوەی پرۆسەی دیموكراتی پێویستە چۆن بێت؟ سەبارەت بە وەڵامی ئەم پرسیارە بیرمەند و زانای سیاسیی بەناوبانگی ئەمریكی ئەلمەر ئیریك شاتسشنایدەر نزیكەی نیو سەدە لەمەوپێش ئاماژەی بەوەكردووە (دیموكراتی هاوچەرخ بەبێ حزبی سیاسیی بوونی نابێت، بەڵام دیموكراتی بەو شێوازەی حزبە سیاسییەكان كاری تێدا دەكەن ناپارێزرێت)، ئەم قسەیەی شاتسشنایدەر جەختكردنەوەیە لەسەر ئەوەی حزبی سیاسی لە ناو سیستمی دیموكراتی چۆن كاردەكات و هەروەها چۆن دەتوانێت نوێنەرایەتی خەڵك بكات و لەهەمانكاتدا پابەند بێت بە بنەما دیموكراتیەكانەوە، بۆیە لێرەوە كە بەشێوەیەكی گشتی باس لە رۆڵی حزب دەكەین لە ناو پرۆسەی دیموكراتی یان وەك دامەزراوەیەكی سیاسیی لەناو سیستمی دامەزراوەیی كۆمەڵگەیەكی دیموكراتیدا، پۆلێن كردنی حزب نییە بۆ حزبی فەرمانڕەوا و حزبی ئۆپۆزسیۆن، بەڵكو دیاریكردنی ئەركە گشتیەكانی حزبە لەناو پرۆسەكە و حزب لە دەسەڵاتدا بێت یان لە ئۆپۆزسیۆن، مەرجی سەرەكی ئەوەیە پابەند بێت بە بنەماكان و پێوەرەكانی دیموكراتی، ئەوجا كاتێك لە ئاكامی هەڵبژاردن حزبەكان دابەش دەبن بۆ حزبی دەسەڵات و حزبی ئۆپۆزسیۆن، ئەوا لەناو سیستمی دیموكراتیدا، هەر یەك لەو حزبانە چ ئەوانەی لە دەسەڵاتن و چ ئەوانەی لە ئۆپۆزسیۆنن دەبێت پابەند بن بەو پێوەرانەی كە سیستمی دیموكراتی بۆ هەر لایەكی لە دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن دیاری كردووە.
لەم چوارچێوەیەدا حزبی سیاسیی یان هاوپەیمانیەكی سیاسی كاتێك هەڵبژاردن دەباتەوە و دەبێتە لایەنی دەسەڵات، ئەمە مانای ئەوەنییە ئیتر ئەم حزبە یان ئەم هاوپەیمانیە لەبەر ئەوەی زۆرینەی لە پەرلەماندا هەیە و حكومەتی لەبەردەستە، هەموو شتێك بكات و هیچ حسابێك بۆ ئۆپۆزسیۆن نەكات، بەپێچەوانەوە پێوەرەكانی سیستمی دیموكراتی بەسەر لایەنی دەسەڵاتدا فەرزی دەكات دەبێت رێز لەمافی حزبی ئۆپۆزسیۆن بگرێت، ئەمەش مانای ئەوەیە حزبی ئۆپۆزسیۆنیش بەهەمان شێوە لەناو پرۆسە دیموكراتیەكە هەم مافی خۆی هەیە كە دەبێت رێزی لێ بگیرێت هەمیش ئەركی لەسەر شانە كە دەبێت پێوەی پابەند بێت، سەبارەت بە رۆڵ و ئەركی ئۆپۆزسیۆن لە پرۆسەی دیموكراتیدا، پرۆفیسۆر وەندۆسن تیشۆم ئوستادی ئەنترۆپۆلۆژی لەزانكۆی ڤێننا لە توێژینەوەیەكیدا بە ناونیشانی (حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن و سیاسەتی ئۆپۆزسیۆن لە ئەفریقیا) لە گۆڤاری جۆرناڵ ئینترناشنال بۆ زانستی كۆمەڵایەتی و مرۆیی لە 2009 بڵاوی كردۆتەوە، ئاماژە بەوە دەكات كە (ئۆپۆزسیۆنی سیاسیی راستەقینە سیمایەكی پێویستی دیموكراتی و لێبوردەیی و متمانە بوونە بە توانای هاووڵاتیان كە دەتوانێت بەشێوازی سیاسیی ئاشتیانە كێشەكان چارەسەر بكات، هەر بۆیە بوونی ئۆپۆزسیۆن گرنگەو، بێ بوونی ئۆپۆزسیۆن سیاسەت لە كۆمەڵگە رادەوەستێت و كارەكانی سیستمی پەرلەمانی دیسپلینیان تێدا نابێت. هەربۆیە حزبی ئۆپۆزسیۆن بەو جۆرە پێناسە دەكرێت كە دامەزراوەی سیاسیی حزبین و ئەركیان ئەوەیە چاودێری شێوازی حكومڕانی حزبی فەرمانڕەوا دەگرن و سیاسەتی بەدیل دادەڕێژن، لە هەمانكاتدا حزبی ئۆپۆزسیۆن دەسەڵاتی حكومەتی هەڵبژێردراوی قبوڵە و دانی پێدا دەنێت، هەربۆیە ئەگەر رۆڵی ئۆپۆزسیۆن بۆ چاودێری و لێپرسینەوەی دەسەڵات بێت، ئەوا خۆ ئامادەكردنیشە بۆ جێگرتنەوەی حزبی دەسەڵات، لە دیموكراتیە كامڵەكاندا بە حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن دەگوترێت حكومەتی بەدیل یان حكومەت لە چاوەڕوانیدا، بەڵام گرنگە حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن و حزبەكانی دەسەڵات پێكەوە بەهاكانی لێبوردەیی و هاوكاری پیادە بكەن و بیانپارێزن و بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیش پەنا بۆ شێوازی كۆمپرۆمایز بەرن)). ئەم پێناسەی پرۆفیسۆر تیشۆم بۆ سیاسەتی ئۆپۆزسیۆن دیاریكردنی ئەرك و مافی ئۆپۆزسیۆنە، بەڵام لەناو وڵاتانی ئەفریقیدا هەست دەكرێت كە ئۆپۆزسیۆن ناتوانێت ئەم رۆڵە بگێڕێت، هۆكاری لاوازی ئپۆزسیۆنیش لە ئەفریقیا دەگێڕێتەوە بۆ:
- حزبە ئۆپۆزسیۆنەكان لە ئەفریقیا لەدەوری تاكە كەسێك كۆبوونەتەوە.
- لە ناوخۆی حزبەكاندا دیموكراتی لاوازە و كۆمەڵێك گرفتی ناوخۆییان هەیە.
- بنكەی جەماوەریی بەهێزیان نییە و ئەزموونیان لەوەرچەرخانی حزب لە رێكخراوێكی خۆبەخشی تایبەتەوە بۆ حزب وەك رێكخراوێكی جەماوەری كەمە.
- شێوازی سیاسەتكردنیان و شێوازی رەخنەگرتنیان لە حزبی دەسەڵات شێوازێكی دوژمنكارانەیە نەك دیموكراتیانە. هەر ئەمەش بۆتە هۆكاری لاوازی ئۆپۆزسیۆن یان نەتوانینی گێڕانی رۆڵێك كە شایستەی ئۆپۆزسیۆن بێت.
ئەركەكانی حزبی سیاسیی
لە كۆمەڵگەی تازە پێگەیشتوودا
بوونی حزبی سیاسی لە پرۆسەی دیموكراتی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو و دیموكراتی پێگەیشتووتدا وەك یەك گرنگە، بەڵام ئەدا و رەفتار و ئەركی حزبی سیاسی لەو دوو كۆمەڵگەیە تا رادەیەك جیاوازە، هۆكاری ئەم جیاوازیەش لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت، كە لەپرۆسەی دەسپێكی دیموكراتی لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو، پرۆسەی پەرەپێدان و بونیادنانەوە هاوكاتە لەگەڵ پرۆسەی دیموكراتی و، لەم قۆناخەشدا كە وڵات خەریكی بونیادنانەوەی ژێرخان و بونیادی دیزانی دامەزراوەكانە، ئەوا ئاستی پێویستی كۆمەڵگە لە ئیمكانیەتی بەردەستی حكومەت زیاترە، بۆیە هەر حزبێك لەدەسەڵات بێت یان هەر حزبێك لە ئۆپۆزسیۆن بێت دەبێت لەسەر بنەمای ئەو واقیعە سیاسییەی وڵاتی پێدا تێپەڕدەبێت حزب لە ئۆپۆزسیۆن بێت یان لەدەسەڵات مامەڵە لەگەڵ واقیعەكە بكات، دیاریكردنی ئەم چوارچێوەیە بۆ ئەوە نییە كە چالاكی حزبی سیاسی بە تایبەتی حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن لە قاڵبدرێت و بواری رەخنەگرتن تەسكبكرێتەوە یان لەبەر ئەوەی وڵات بە قۆناخی ئینتیقالی تێدەپەڕێت، ئیتر دەبێت كەس رەخنە نەگرێت، یان ئەو حزبانەی لەدەسەڵاتن سەرپشك بكرێن و لێپرسینەوەیان لەگەڵدا نەكرێت، نەخێر ئامانج لەدیاریكردنی قۆناخی وڵات بۆ ئەوەیە نە حزبەكانی دەسەڵات ئەوەی دەیكەن وەك دەسكەوتی بێ وێنە بە هاووڵاتی پیشانبدەن، نە ئەوەشە كە ئۆپۆزسیۆن ئەوەشی دەكرێت بیشارێتەوە، لێرەدا ئەگەر وەك نموونە باسی قۆناخی ئێستای هەرێمی كوردستان بكەین و لەسەر پرۆسەی بونیادنانەوەی ژێرخان لەسەر ئاستی هەموو خزمەتگوزارییەكان هەڵوەستە بكەین، هەستدەكەین لە هەردوو لایەنەوە بە حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵاتەوە مامەڵەیەكی تەندروست لەگەڵ واقیعی وڵات نەكراوە، لەلایەك دەسەڵات وای پیشانداوە كاری زۆر زۆر كراوە، لەلایەكی دیكە ئۆپۆزسیۆن لە هەوڵی ئەوەدا بووە پیشانی بدات هیچ نەكراوە، بۆیە ئەگەر لەم چوارچێوەیەدا ئاماژە بە دابینكردنی خزمەتگوزاری ئاوی خواردنەوە بكەین، ئاشكرایە لە دوای ساڵی 2004ـەوە، واتە ساڵێك پاش رووخانی رژێمی پێشوو دەستكراوە بە یەكەمین پرۆژەی ئاوی خواردنەوە كە ئەویش ئەنجامدانی پرۆژەی ئاوی ئیفرازی 3 بووە لە هەولێر، ئەوكات لە 60%ی دانیشتوانی شاری هەولێر پشتیان بە ئاوی بیر بەستووە، ئەمە واتە لە ساڵی 2004 شاری هەولێر كە پایتەختی هەرێمی كوردستان بووە، بەرێژەی 40% ئاوی بۆ دابینكراوە، هەروەها سلێمانی و دهۆكیش لە هەولێر باشتر نەبوون، ئەم واقیعە بۆ حزبە سیاسییەكان ئەوجا لەدەسەڵات بن یان ئۆپۆزسیۆن، ئەوە واقیعی وڵاتەو دەبێت هەردوولا وەك یەك مامەڵەی لەگەڵ بكەن، هۆكاری سادە بۆ ئەمە ئەوەیە نابێت هاووڵاتیانی كوردستان لە خزمەتگوزاری ئاوی خواردنەوە بێ بەش بن، كە ئەمە بچووكترین و سەرەتاییترین مافی هاووڵاتیانە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا لەماوەی ئەم 8 ساڵەی رابردوو تاچەند ژێرخانی ئەم خزمەتگوزارییە بونیادنراوەتەوە و لەسەدا چەند ئەم كێشەیە لەسەرتاسەری هەرێم چارەسەر كراوە؟ ئەم پرسیارە تەنیا ئاراستەی حزبەكانی دەسەڵات یان ئۆپۆزسیۆن ناكرێت، بەڵكو ئاراستەی سەرجەم حزبەكانی نێو پرۆسەی سیاسی دەكرێت، هەر بۆیە ئەگەر حزبەكانی دەسەڵات پێمان بڵێن ئەم كێشەیە لە سەدا سەد چارەسەركراوە، ئەوا بێگومان واقیع پێمان دەڵێت نەخێر لە سەداسەد چارەسەر نەكراوە، بەڵكو بەرێژەی 80 % ئەم كێشەیە چارەسەركراوە، پرسیاری دیكە كە دیسان رووبەڕووی حكومەت و حزبەكانی دەسەڵات دەكرێنەوە ئەوەیە ئایا نەدەتوانرا لەماوەی ئەم هەشت ساڵە ئەم رێژەیە بەرزتر بوایە، واتە بگەیشتایە 90-95%؟ بێگومان پێویستە حكومەت و حزبەكانی دەسەڵات راشكاوانە وەڵامی ئەم پرسیارە بدەنەوە و هاووڵاتیان لەو هۆكارانە ئاگادار بكەنەوە كە رێگربوون لەبەردەم ئەوەی كە هێشتا 20%ی ناوچەكانی كوردستان پرۆژەی ئاوی خواردنەوەیان نییە، یان پرۆژەكانیان تەواو نەبووە، یان دەستی پێنەكراوە، لەبەرامبەر ئەمەدا پرسیار رووبەڕووی حزبەكانی ئۆپۆزسیۆنیش دەكرێتەوە، ئایا كاتێك لە 80%ی خزمەتگوزاری ئاوی خواردنەوە دابین كرابێت و كێشەی بێ ئاوی لە 80%ی هەرێمی كوردستان بوونی نەمابێت، ئایا ئەو حزبانە چ سوودێك وەردەگرن كە وای پیشانبدەن هیچ نەكراوە؟ ئایا نكۆڵی كردن لە باسكردنی ئەو رێژەیە دەبێتە هۆكاری ئەوەی كێشەكانی وڵات چارەسەر بكرێن، یان دەبێتە هۆكاری ئەوەی هاووڵاتی نائومێد بێت و لەبری ئەوەی چالاكانە بەشداری پرۆسەی سیاسیی بكات، لە پرۆسەكە دوور دەكەوێتەوە؟ پرسیاری دیكە ئەوەیە دووركەوتنەوەی هاووڵاتی لە پرۆسەی سیاسی ئەگەر لە قۆناخێكدا سوودی بۆ حزبێكی دیاریكراو هەبێت، ئایا كۆی پرۆسەی سیاسیی دیموكراتی بە گۆشەگیر بوون و دووركەوتنەوەی هاووڵاتی چی بەسەر دێت؟ لەمەش گرنگتر ئایا بە ململانێی ناتەندروستی نێوان حزبەكانی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن، سیستمی حزبایەتی لەوڵاتدا چی بەسەر دێت و چ كاردانەوەیەكی خراپی لەسەر بوونی حزب لە پرۆسە دیموكراتیەكەدا دەبێت؟ پسپۆرانی زانستی سیاسەت و تایبەتمەند لەسەر رۆڵی حزب لەپرۆسەی دیموكراتی سەبارەت بەو ژینگە خراپەی لە ئاكامی ئەدای حزب لە پرۆسەی دیموكراتی دروست دەبێت، ئاماژە بەوە دەكەن لەژینگەیەكی لەو جۆرەدا كە حزبەكان ململانێی خنكێنەری دوور لە پێوەری دیموكراتی لەگەڵ یەكتری دەكەن، باجی گەورە حزبە سیاسییەكان دەیدەن و تیڕوانینێكی ئەوتۆ لە كۆمەڵگە دروست دەبێت كە حزبی سیاسی لەبری ئەوەی وەك میكانیزمێك بۆ بونیادی دیموكراتی سەیر بكرێت، وەك ئاستەنگێك لەبەردەم بونیادی دیموكراتی سەیر دەكرێت و بۆشاییەك لەنێوان هاووڵاتی و حزبەكان دروست دەبێت كە هاووڵاتی بە گومان دەبێت و متمانەی بە حزبە سیاسییەكان نامێنێت و لەمەش خراپتر لەنێوان سیاسەتمەدارانی حزبەكانیشدا دردۆنگی و بێ متمانەیی دروست دەبێت و لەبری ئەوەی هەوڵبدەن كێشەكان بە دیالۆگ چارەسەر بكەن پەنا بۆ شێوازی نادیموكراتیانە دەبەن، پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا لە هیچ وڵاتێكی تازە پێگەیشتوو ئەو ژینگە سیاسییە خراپە دروست بووە كە حزبی سیاسیی سیمای ناشرین بێت و لەلایەن هاووڵاتیانەوە رەتبكرێتەوە یان هاووڵاتیان وەك ئاستەنگ بۆ دیموكراتی سەیری بكەن؟ بێگومان ئەزموونە دیموكراتیەكانی بەشی زۆری دەوڵەتانی ئەمریكای لاتینی و دەوڵەتەكانی سۆڤیەتی پێشان و ژمارەیەكی هێجگار زۆر دەوڵەتانی ئەفریقیا و باشووری ئاسیا نموونە گەلێكن لەسەر ئەو ژینگە خراپەی كە رۆڵی حزب لە بونیادنەری دیموكراتیەوە دەگۆڕێت بۆ ئاستەنگ لەبەردەم پرۆسەی دیموكراتی، بەڵام پرسیاری دیكە لەم حاڵەتە ئەوەیە ئایا حزبی سیاسیی لەم وڵاتانە خۆیان ئارەزوومەندانە نەهاتوونە ناو پرۆسە دیموكراتیەكە و حزبەكان بەشێوەیەكی گشتی بە ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵاتەوە ئامانجیان دیموكراتی نییە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا ئەزموونی ئەو وڵاتانە پێمان دەڵێن ئەم ژینگە خراپە كاتێك دروست دەبێت كە حزبی ئایدلۆژی (ئەوجا عەلمانی بێت یان ئایینی یان چەپ)، بیەوێت لە روانگەی ئایدلۆژیەتی خۆیەوە پێناسەی دیموكراتی بكاتەوە، واتە وەڵامی پرسیاری (دیموكراتی چیە؟) بە ئایدلۆژیەتی حزبی خۆی بیداتەوە و هەوڵ بۆ ئەوە بدات كە دیموكراتی لە قاڵبی ئایدلۆژیەتی خۆی پێناسە بكاتەوە نەك خۆی لە وەڵامی پرسیاری دیموكراتی چی یە؟ پێناسە بكاتەوە، هەر بۆ نموونە ئێستا لەوڵاتانی عەرەبی بەتایبەتی لەو وڵاتانەی كە پێیان دەڵێن بەهاری عەرەبی، حزبەكانی ئیخوان و سەلەفیەكان بەپێی ئایدۆلۆژیەتی حزبی خۆیان دیموكراتی پێناسە دەكەن، ئەمەش واتە پێوەرەكانی دیموكراتی دەكەنە میكانیزمێك بۆ ئەوەی پێی بگەنە دەسەڵات و بەس، بەڵام جێبەجێكردنی دیموكراتی و دروستكردنی بڕیار بەپێی پێوەرە دیموكراتیەكان و رێكخستنەوەی بازاڕ لەسەر بنەمای دیموكراتی هەمووی دەخەنە لاوە و تەنیا كار بەو پرۆگرامە دەكەن كە ئایدلۆژیەتی حزبەكەیان بۆی وێناكێشاون، ئەمە بۆ ئەو حزبە عەلەمانی و چەپانەش هەمان شتە كاتێك عەلەمانی دەكەن بە ئایدۆلۆژیەت، یان دیموكراتی لە قاڵبی فیكری چەپی رادیكاڵی پێناسە دەكەنەوە، سەبارەت بە بوونی عەلەمانیەت بە ئایدۆلۆژیەت بێگومان دیموكراتیەتی كۆماری چوارەمی فەرەنسا و دیموكراتیەتی كۆماری توركیا تا ساڵی 2002 باشترین نموونەن، كە ریجس دوبریە ناوی لێناوە عەلمانیەتی كوێرانە، سەبارەت بە چەپی رادیكاڵیش كە هەمان ئاكامی لێدەكەوێتەوە، بەشی زۆری دەوڵەتانی ئەمریكای لاتینی وەك پیرۆ و بۆلیفیا و فەنزویلا و چەندین وڵاتی دیكەش نموونەی ئەو ژینگە خراپەن كە ئەو جۆرە حزبە چەپ و رادیكالیانە دروستیان كردووە، بۆیە لەم جۆرە ژینگە سیاسییە خراپەدا كە تیایدا حزبی سیاسیی دەیەوێت ژینگەی ئایدۆلۆژی خۆی بخاتە شوێنی ژینگەی سیاسیی كۆمەڵگەی دیموكراتی، ئەوا پرسیاری دیموكراتی چییە؟ پرسیارێكی بێ وەڵام دەبێت، لەبەر ئەوەی چەمكی دیموكراتی لەلایەن ئایدۆلۆژیەتی حزبەوە لە قاڵبدراوە، لەكاتێكدا وەڵامی پرسیاری دیموكراتی چییە؟ وەڵامێكە رۆژانە گۆڕانكاری بەسەردا دێت و خواست و پێداویستی خەڵك وەڵامی پرسیاری دیموكراتی چییە؟ دەداتەوە، بۆیە كاتێك حزب لە بری خواست و پێداویستی خەڵك وەڵامی ئەو پرسیارە دادەتەوە، خەڵك و حزب لێكجیادەبنەوە، ئەمە هەر بۆ نموونە وەك خواستی حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن لە كوردستان وایە، ئەو حزبانە پێیان خۆشە بەخەڵك بڵێن ئەم وڵاتە تاریكستانە و كارەبا بوونی نییە، بەڵام خەڵك خۆی بە چاوی خۆی دەیبینێ كە 16-18 سەعات كارەبا هەیە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا 16-18 سەعات كارەبا بەسە؟ بێگومان نەخێر و دەبێت ئەم رێژەیە بگاتە ئەوەی 24 سەعات كارەبا هەبێت، بەڵام ئایا بەو جۆرەشە كە حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن دەڵێن تاریكستانەو كارەبا نییە؟ ئەمە ئەو ژینگەیە دروست دەكات كە هاووڵاتی متمانەی بە حزب لەق بێت و وەك دامەزراوەیەكی بەرژەوەندی خوازی كەسێك یان گروپێكی دیاریكراو سەیری بكات.
هەرێمی كوردستان و
ژینگەی سیستمی حزبایەتی
لە ئێستای هەرێمی كوردستان ژینگەی پەیوەندی نێوان حزبە سیاسییەكان وەك ژینگەیەكی تەندروست ناژمێردرێت، لەبەر ئەوەی حزبەكانی دەسەڵات (پارتی و یەكێتی) لەگەڵ حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن (گۆڕان و كۆمەڵ و یەكگرتوو)، هێندەی لەرێگەی میدیاوە كێشەكانی خۆیان دەخەنە روو، هێندە ئامادەنین پێكەوە كۆببنەوە و پێكەوە لە چوارچێوەی پێكەوەسازان و كۆمپرۆمایز كێشەكانی خۆیان چارەسەر بكەن، ئەمەش بارودۆخێكی دروستكردووە كە پارتی و یەكێتی وەك دەسەڵات لە میدیاكانەوە هەڵوێستی خۆیان بخەنەڕوو و كۆمەڵ و یەكگرتوو و گۆڕانیش وەك ئۆپۆزسیۆن لە میدیاكانەوە رای خۆیان بڵێن، لەمەش ناتەندروستتر ئەوەیە، هەردوو لایەنی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن ئامادەن لەسەر شاشەی تەلەفزیۆنەكان و رووپەڕی رۆژنامەكان و رادیۆكان و ماڵپەرەكانی ئەنتەرنێت، موزایەدەی سیاسی لە شێوەی تۆ هەڵەی من راست تۆ گەندەڵی من فریشتە پیشانی خەڵك بدەن، لەكاتێكدا نە دەسەڵات فریشتەیە نە ئۆپۆزسیۆن، نە دەسەڵات بەو ئاستە خراپە كە بەفاشی و دیكتاتۆر وەسف بكرێت، نە ئۆپۆزسیۆنیش هێندە مافی پێشێلكراوە كە بە مەزڵوم لەقەڵەم بدرێت، بۆیە ئەم ژینگە ناتەندروستە سیمایەكی ئەوتۆی بۆ حزبایەتی دروستكردووە، وەك ئەوەی حزبی سیاسیی ئاستەنگ و تێكدەری پرۆسە دیموكراتیەكە بێت، بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە رەتكردنەوەی رۆڵی حزب یان هەوڵدان بۆ ئەوەی حزبی سیاسیی لەناو پرۆسەكە رۆڵی نەمێنێت، پرۆسە دیموكراتیەكە دەگاتە كوێ؟ سەبارەت بەوەڵامی ئەم پرسیارە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ئەو ئەزموونانەی بەم شێوازە مامەڵە لەگەڵ چەمكی حزب كراوە، یان ژینگەیەكی ئەوتۆ دروستكراوە كە حزب وەك ئاستەنگ بۆ دیموكراتی سەیر بكرێت، ئایا پرۆسەكەیان گەیشتۆتە كوێ؟ بێگومان هەموو ئەو ئەزموونانە پێمان دەڵێن پرۆسەی دیموكراتی بەرەو سەرهەڵدانی سەركردەی پۆپۆلیستی و دیكتاتۆری هەنگاوی هەڵگرتووە، هۆكاری سەرهەڵدانی ئەم دیاردەیە دەگەڕێتەوە بۆ دروستبوونی ئەو بۆشاییەی كە حزب ناتوانێت ئەدای خۆی كە نوێنەرایەتیە لەناو پرۆسە دیموكراتیەكە جێبەجێ بكات، رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیش ناتوانن ئەو رۆڵەی حزب دەیگێڕێت ئەوان بیگێڕن، بۆیە خەڵك لەم ژینگەیەدا نائومێد دەبێت لەحزب و ناچار دەبێت سەركردەی حزبێكی سیاسیی وەك فریادرەس سەیر بكات و بەرێگەی سندوقی دەنگدان پۆپۆلیستێك بگاتە دەسەڵات، وڵاتانی ئەمریكای لاتینی باشترین نموونەن بۆ بەرهەمهێنانی سەركردەی پۆپۆلیستی چەپ و راست، بۆیە لەم روانگەیەوە هەر سەركردەیەكی سیاسیی هەوڵی ئەوەبێت رۆڵی حزب لە پرۆسەی دیموكراتی رەتبكاتەوە یان ژینگەیەك دروست بكات بۆ ئەوەی لەنێوان هاووڵاتی و حزبدا متمانە نەمێنێت، ئەوا ئەو سەركردە سیاسییە یەك ئامانجی هەیە ئەویش ئەوەیە خۆی ببێتە سەركردەیەكی پۆپۆلیستی و ئامانجی ئەوەیە دوای ئەوەی خەڵك لە حزب نائومێد دەبن، ئەو سەركردەیە وەك فریادرەس دەربكەوێت و خەڵك بەناچاری دەنگی پێبدات، بەڵام ئەوەی جێگەی هەڵوەستە كردنە ئەوەیە ئایا هەوڵی لەم جۆرە لەكوردستان بوونی هەیە؟ بێگومان بەڵی بزووتنەوەی گۆڕان هەموو هەوڵی بۆ ئەوەیە كە حزب بوونی نەمێنێت، لەكاتێكدا خۆی وەك حزبێكی سیاسیی مۆڵەتی لە وەزارەتی ناوخۆی ئەو حكومەتە وەرگرتووە، كە هەر بزووتنەوەی گۆڕان ئەو حكومەتە وەك حكومەتێكی ناشەرعی و دیكتاتۆر پیشانی خەڵك دەداتەوە، لەمەش سەیرتر ئەوەیە هەندێك لە هەڵسوڕاوانی ئەو بزووتنەوەیە ئەم هەنگاوەی بزووتنەوەكەیان بۆ نەهێشتنی متمانەی حزب لە كۆمەڵگەی دیموكراتی بە داهێنانێكی بزووتنەوەكەیان پیشانی خەڵك دەدەن، پسپۆرانی زانستی سیاسەتیش ئەم داهێنانە بە لەباربردنی دیموكراتی وەسف دەكەن، ئەوەشی دەیەوێت لەسەر ئەم پرسە توێژینەوە بكات بەسەدان توێژینەوەی زانستی لەبەر دەستن كە جەخت لەوە دەكەنەوە هەوڵدان بۆ سڕینەوەی بایەخی حزب لە پرۆسەی دیموكراتی هەوڵدانە بۆ دروستكردنی پۆپۆلیست و لەباربردنی سیستمی دیموكراتی.
ئەمەی ئاماژەمان پێكرد تانە نییە لە حزب یان بزووتنەوەیەكی سیاسی دیاریكراو، بەڵكو هەوڵدانە بۆ دروستكردنی موناقەشەیەك كە هەموو پێكەوە كەموكورتیەكانی ناو پرۆسە دیموكراتیەكەمان چارەسەر بكەین و ئەگەر سەرنج و تێبینیەكیشمان لەسەر ئەدای حزبەكان لەناو پرۆسەی سیاسیی هەیە بە حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵاتەوە، حزبەكان خۆیان راست بكەنەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە پرۆسەی دیموكراتی بەپێی ئەدای حزبە سیاسییەكان هەڵدەسەنگێنرێت، نەك بە ژمارەی حزبە سیاسییەكان.
هەڵبژاردن و حزبی دەسەڵات
ئۆپۆزسیۆن لە كوردستان دەیەوێت بەو جۆرە پەیامی خۆی ئاراستەی خەڵكی كوردستان بكات، هەڵبژاردن بكرێت و نەكرێت هەر پارتی و یەكێتی لەدەسەڵات دەبن و ئەوانیش هەر ئۆپۆزسیۆن دەبن، كەواتە بۆ ئەوەی پارتی و یەكێتی لە دەسەڵات دووربخرێنەوە، ئەوە هەر رێگەیەك بگیرێتە بەر شەرعیە، شەرعیەتی ئەمەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە دوو حزبی دیكتاتۆر لە دەسەڵات دووردەخرێنەوە و هەر هەنگاوێكیش بۆ دوورخستنەوەی دیكتاتۆریەت بێت لە دیموكراتیدا شەرعیە، بەڵام پرسیارێك لێرەدا دێتە پێشەوە ئایا ئۆپۆزسیۆنێك ئەمەندە نائومێد و بەو جۆرە سەیری پرۆسەی دیموكراتی بكات، لەبەر ئەوەی خۆی ناگاتە دەسەڵات، ئەوەی لەدەسەڵات بێت دیكتاتۆرە، چۆن دەتوانێت بە پێوەرەكانی دیموكراتیەوە پابەند بێت؟ ئەمە لە كاتێكدا بانگێشە كردن بۆ ئەوەی پارتی و یەكێتی هەر لەدەسەڵاتدا دەمێننەوە خۆی پێشێلكردنی بنەماكانی دیموكراتیە، بەتایبەتی بۆ ژینگەی سیاسی ئێستای كوردستان كە ئۆپۆزسیۆنێكی چالاكی ئەوتۆی هەیە ژمارەی كورسیەكانی لەناو پەرلەماندا، لەژمارەی كورسیەكانی هەر یەك لە پارتی و یەكێتی زیاترە، لەبەر ئەوەی پارتی ئێستا 30 كورسی هەیە و یەكێتی 29، لەكاتێكدا كورسیەكانی هەرسێ لایەنی ئۆپۆزسیۆن لە 30 كورسی زیاترە، ئەم واقیعە ئەوەمان بۆ دەردەخات كاتێك هەڵبژاردن لە كوردستان ئەنجامدەدرێت نازانرێت كێ براوەیە، ئەمە بۆ هەڵبژاردنەكانی 1992 راست بووە و بۆ ئێستاش راستە، لەبەر ئەوەی لە ساڵی 1992ش كە یەكەم ئەزموونی هەڵبژاردن لەكوردستان ئەنجامدرا هەتا دەنگەكان جیانەكرانەوە كەس نەیدەزانی پارتی بردویەتیەوە یان یەكێتی، پاشانیش دەنگەكانی پارتی و یەكێتی بە ئاستێك لێك نزیك بوون كە ئاكامی هەڵبژاردن بە 51% بۆ پارتی و 49% بۆ یەكێتی راگەیەنرا و پاشانیش دەسەڵات نیوە بەنیوە دابەشكرا، بەڵام بۆ ئێستا كە لەبەرامبەر پارتی و یەكێتی ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێز بوونی هەیە، لەهەمانكاتدا دەنگۆی ئەوەش هەیە كە پارتی و یەكێتی بەجیا بەشداری هەڵبژاردن بكەن، بەتایبەتی ئەگەر بە لیستی كراوە هەڵبژاردن ئەنجامبدرێت، ئەوا ئەمجارە هەتا سندوقی دەنگدان نەكرێتەوە كەس نازانێت چ لایەنێك زۆرینە بەدەست دەهێنێت، هەتا ئەگەر مەزندەی ئەوەش بكرێت پارتی دیموكراتی كوردستان زۆرینەی دەنگەكان بەدەست بهێنێت و حزبی ژمارە یەك بێت، ئەوە مەزندەی ئەوە ناكرێت كە پارتی زۆرینەی رەها بەدەست بهێنێت و بەتەنیا حكومەت پێكبهێنێت، بۆیە لەم حاڵەتەدا تەنیا رێگە بۆ پێكهێنانی حكومەت، حكومەتی ئیئتیلافی دەبێت، كە حكومەتیش ئیئتیلافی بوو چۆن دەرگا بۆ هاوپەیمانی نێوان پارتی و یەكێتی كراوەیە، بۆ حزبەكانی دیكەش كراوەیە و ئەوانیش دەتوانن بەپێی مەرجی خۆیان بێنە ناو پرۆسەكە و بەشدار بن لە پێكهێنانی حكومەتدا، ئەم واقیعەی ئێستای هەرێمی كوردستان بە چەند خاڵێك ئاماژە پێدەكەین:
1. لە ئێستای ژینگەی سیاسیی هەرێمی كوردستاندا هاوپەیمانیەكی بەهێزی دەسەڵات هەیە كە لە پارتی و یەكێتی پێكهاتووە و نوێنەری نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانیش لەگەڵ پارتی و یەكێتی لە پەرلەمان و حكومەت بەشدارن.
2. لەبەرامبەر ئەم هاوپەیمانیە بەهێزەی دەسەڵات، هاوپەیمانیەكی بەهێزی ئۆپۆزسیۆن هەیە كە نزیكەی %35ی كورسیەكانی پەرلەمانیان هەیە، ئەم هاوپەیمانیەی حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن بێجگە لەوەی لە پەرلەماندا لەهەموو لیژنە پەرلەمانیەكان ئەندامیان هەیە، لەزۆر بڕیاری گرنگیشدا لایەنی دەسەڵات رێز لە بۆچوونەكانی ئۆپۆزسیۆن دەگرێت و بە رێككەوتن دەنگ لەسەر هەندێك بڕیار دەدرێت، بەڵام ئەگەر ئۆپۆزسیۆن داوای ئەوە بكات هەموو بڕیارەكان بە رێككەوتن بێت، ئەوا هیچ بایەخێك بۆ دیموكراتی نامێنێتەوە.
3. لە هەرێمی كوردستاندا كە ئێستا بەرەو خۆ ئامادەكردن بۆ هەڵبژاردن هەنگاو هەڵدەگیرێت، مەزندەی ئەوە ناكرێت هیچ حزبێكی سیاسیی زۆرینەی رەها بەدەست بهێنێت، بۆیە كەس نازانێت هاوپەیمانی ئاییندە بۆ پێكهێنانی حكومەت چۆن دەبێت، ئەمەش یەكێكە لە سیمای كۆمەڵگەی دیموكراتی لیبرالی نەك سیمای كۆمەڵگەی دیموكراتی تازە پێگەیشتوو.
4. ئەم ژینگەیە فەرزی دەكات حزبە سیاسییەكان لەخوار پێوەرەكانی دیموكراتیەوە كاری خۆیان بكەن، نەك خۆیان بخەنە سەرووی پێوەرە دیموكراتیەكانەوە، هۆكاری ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر حزبەكانی كوردستان ئامانجیان بونیادی دیموكراتیە، ئەوا دەبێت كلتوری رێزگرتن لە شەرعیەتی حكومەتی هەڵبژێردراو بكرێتە كۆڵەكە و بنەمای سیستمە دیموكراتیەكە.