لە مێژووی دەوڵەتانی دیموكراتیدا 3 شێواز بۆ چۆنییەتی حكومڕانی پیادەكراوە، كە بریتین لە سەرۆكایەتی و پەرلەمانی و تێكەڵاو یان نیوەسەرۆكایەتی (semi- presidentialism)، بێگومان لەسەر ئاستی ئەكادیمی و سیاسیی و هەروەها لەسەر ئاستی ڕۆژنامەگەریش وتووێژێكی فراوان لەسەر ئەوە كراوەو دەكرێت، بەوەی كام سیستم لەوی دیكەیان باشترە، یان كام سیستەم شێوازێك لە حكومڕانی بەرهەم دەهێنێت كە هەنگاو بەرەو حكومڕانی باش هەڵبگرێت، بێگومان ئەم سێ ئاستەی وتووێژ بۆ چۆنییەتی هەڵسەنگاندنی ئەم 3 سیستمە لەسەر ئاستی ئەكادیمی جۆرە موناقەشەو وتووێژێكی لەسەر دەكرێت كە زۆر جیاوازە لەو وتووێژو موناقەشەیەی لەسەر ئاستی سیاسی و رۆژنامەگەری دەكرێت، هەر بۆ نموونە هیچ پسپۆرێكی ئەكادیمی و تایبەتمەند لە قانونی دەستووری ناتوانێت ئەو مافە بەخۆی بدات كە بڵێت كام سیستمە بۆ وڵاتێكی تایبەت لە سیستمێكی دیكە باشترە، هەر بۆ نموونە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كە ماوەی نزیكەی دووسەدەو نیوە سیستمی سەرۆكایەتی پیادە دەكەن، یەكێكە لە سیستمە سەركەوتووەكانی دیموكراتی لە جیهان و ئەوەی پێی دەوترێت دەسەڵاتی سەرۆك لە سیستمی سەرۆكایەتی بەوەی دەسەڵاتێكی ڕەهای هەیە، ئەم دەسەڵاتە ڕەهایە دووجار لە دوو قۆناخی مێژوویی هەستیاردا ئەمریكای لە كارەسات پاراستووە، یەكەمیان لە ناوەڕاستی سەدەی هەژدەیەم كە ئەبراهام لنكۆڵن دەسەڵاتی خۆی وەك سەرۆك بەكارهێناو شەڕی دژی كۆیلایەتی راگەیاندو لە هەمانكاتیشدا بینایەی تازەی بۆ كۆنگرێس دروست كرد، بۆ ئەوەی لەو بینا تازەیەدا دوای ئەوەی شەڕ كۆتایی دێت كۆنگرێسمانەكانی ئەمریكا لێپرسینەوە لەگەڵ سەرۆكی خۆیان بكەن، لەشەڕی جیهانی دووەمیشدا كاتێك مەترسی نازیەت هەموو ئەوروپای گرتەوە، كۆنگرێس لەگەڵ ئەوە نەبوو رۆزفەلت ئەمریكا بكاتە بەشێك لە شەڕی دژە نازیەت، تا كارەساتی گەورەی پیرل هاربەر ڕوویدا، بەڵام پێشتر رۆزفەلت بە پەنابردنی بۆ خەڵك و لەمیانەی لێدوانی هەفتانەی سەرۆك لە رادیۆوە، داوای كردبوو هەموو هاووڵاتیانی ئەمریكا نەخشەیەكی جیهان بكڕن و كاتێك گوێ لە پەیامە رادیۆییەكەی رۆزفەلت دەگرن، بۆیان دەربكەوێت كە مەترسی نازیەت چۆن هەڵدەكشێت و رۆژێك ئەمریكاش دەگرێتەوە، ئەم سەرۆكە مەزنە كە بە سێ لە سەركردە گەورەكانی ئەمریكا دەژمێردرێت دوای جۆرج واشنتۆن و لنكۆلن، وتەیەكی بەرزی هەیە كە دەڵێت((لەهیچ شتێك ناترسم تەنها لە ترس نەبێت)) لەمە مەبەستی ئەوەبوو نابێت گەلی ئەمریكا لەوە بترسێت بەشداری ئەم شەڕە بكات، لەبەر ئەوەی ئەم شەڕە یەخەی ئەمریكا هەر دەگرێت، بۆیە ئەم سەرۆكە وەك پێشینەیەكی بێ وێنە لە مێژووی سەرۆكایەتی ئەمریكادا چوار جار لەلایەن گەلی ئەمریكاوە وەك سەرۆك هەڵبژێردراوەو ماوەی 12 ساڵ لە 1933- 1945، لە ناخۆشترین رۆژەكانی شەڕی دووەمی جیهان سەرۆكایەتی ئەمریكای كردووەو ئەمریكای گەیاندۆتەوە كەناری سەرفرازی و لەیەكەم ساڵی خولی چوارەمی سەرۆكایەتیەكەیدا كۆچی دوایی كردووە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا دەسەڵاتی سەرۆك كە رۆزفەلت و لنكۆلن لە كاتە مێژووییە هەستیارەكاندا پیادەیان كردووە، بووە هۆكاری ئەوەی دیكتاتۆریەت لە ئەمریكا دروست بێت؟ ئایا هەڵبژاردنەوەی چوار جاری رۆزفەلت بووە هۆكاری ئەوەی خولی سەرۆكایەتی لە ئەمریكا لە دوو خولەوە بگۆڕدرێت بۆ چوار خول؟ ئایا لەسەر ئاستی جیهان دیموكراتییەكی سەركەوتووتر لە دیموكراتیەتی ئەمریكا بوونی هەیە؟ ئایا ئەمریكا هەوڵیداوە هەمان ئەزموونی سیستمی سەرۆكایەتی لە ژاپۆن و ئەڵمانیا پیادە بكاتەوە؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە بەرەو ئەوەمان دەبات كە مەرج نییە ئەو سیستمە سەرۆكایەتیەی كە لەئەمریكا سەركەوتوو بووە لە ژاپۆن و ئەڵمانیای دوای شەڕیش سەركەوتوو بێت، ئەمە بۆ سیستمی پەرلەمانیش ڕاستە، هەر بۆ نموونە ئەگەر بەراوردی نێوان سیستمی پەرلەمانی بەریتانیا لەگەڵ سیستمی پەرلەمانی پێش ساڵی 1958ی فەرەنسا بكەین، ئایا ئەو سەركەوتنەی سیستمی پەرلەمانی لە بەریتانیاو سویدو هۆڵەندا بەدەستی هێناوە، لە ئیتاڵیاو فەرەنسا هەمان سەركەوتنی بەدەست هێناوە؟ پرسیار ئەوەیە بۆچی كۆماری ئێرلەندا سیستمەكەی نیوە سەرۆكایەتیەو هاوشێوەی بەریتانیا پەرلەمانی نییە؟ ئەو هۆكارانە چی بوون كە ژەنراڵ دیگۆل ناچار بوو سیستمی پەرلەمانی بگۆڕێت بۆ سیستمی نیوە سەرۆكایەتی یان تێكەڵاو؟ خۆ گێلكردن لەم باكگراوەندە مێژووییەو پەنابردن بۆ موناقەشەی تیۆریی و بەدەرخستنی لایەنە سلبیەكانی سیستمی سەرۆكایەتی یان تێكەڵاو بەدەرخستنی لایەنە ئیجابیەكانی سیستمی پەرلەمان بۆ مەبەستی سیاسیی یان بۆ دژایەتی ئەو سیستمە دیموكراتیەی ئێستا لەوڵاتدا بوونی هەیە، بێجگە لە موزایەداتی حزبی و ئایدیۆلۆژی و شەڕی هەڵبژاردن و دەنگ كۆكردنەوە هیچ بایەخێكی زانستی نییەو بێجگە لە دروستكردنی كەشێكی ئاڵۆز بۆ لێكتێنەگەیشتن و سەر لێشێواندن هیچ سوودێكی دیكەی نییە، هەر ئەمەش وایكردووە كاتێك پرسیار لە پسپۆران دەكەین بەوەی كام سیستەم لەوی دیكە باشترە، ئەوا راشكاوانە ئەو وەڵامەمان دەدەنەوە كە موناقەشەكردن لەسەر ئەوەی كام سیستەم لەوی دیكە باشترە ناكەونە چوارچێوەی هەڵسەنگاندنی زانستی سیاسی بەڵكو دەكەونە چوارچێوەی موزایەداتی حزبی و شەڕی ئایدلۆژی نێوان لایەنە سیاسیەكان و خۆڵكردنە چاوی خەڵك بۆ ئەوەی راستیەكان نەبینن. لەسەر ئەم پرسە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر كلاودیا دیركس سەرۆكی بەشی سیاسەتی بەراوردكاری و پەرەپێدانی نێودەوڵەتیی زانكۆی فیلیپس لە ماربۆرگی ئەڵمانیا كرد، لە وەڵامدا بەگوڵانی راگەیاند:
(بەڕای من ئەوە بیركردنەوەیەكی هەرزەكارانەیە كەسێك بێت و سەربەخۆ بڕیاربدات و بڵێت سیستمی سەرۆكایەتی لە پەرلەمانی یان نیوە سەرۆكایەتی باشترە یان بە پێچەوانەوە، بۆیە هەر كەسێك ئەم بەراوردكارییە بكات بەبێ بنەمای زانستی سیاسەت، ئەو قسەیە یان ئەو بەراوردكارییە وەك قسە یان بەراوردكاری پسپۆرێك سەیر ناكرێت، هۆكاری سادە بۆ ئەمە ئەوەیە، ئەو كەسە بەو جۆرە قسانەی، تایبەتمەندی وڵاتێك فەرامۆش دەكات).
ئەو لێدوانەی پرۆفیسۆر كلاودیا دێریكس بۆ گوڵان، ئەوەمان پێدەڵێت: دەكرێت سیستمی پەرلەمانی لە بەریتانیا سەركەوتووبێت، هەروەها دەكرێت ئەم سیستمە لەفەرەنسا شكست بهێنێت، سەبارەت بەهۆكاری پەنابردنی ژەنراڵ دیگۆڵ بۆ گۆڕینی سیستمی پەرلەمانی كۆماری چوارەم بۆ سیستمی نیوە سەرۆكایەتی یان تێكەڵاو لە كۆماری پێنجەمدا، بیرمەندی گەورەی فەرەنسی مۆریس دۆفریجە كە خاوەنی بیرۆكەی سیستمی نیوەسەرۆكایەتی (semi- presidentialism) لەكتێبی (دامەزراوە دەستوورییەكان و قانونی دەستووری)، ئاماژە بەوە دەكات هۆكاری شكستی سیستمی پەرلەمانی لە كۆماری چوارەمی فەرەنسا وای لە ژەنراڵ دیگۆل كرد كۆماری پێنجەم رابگەیەنێت و سیستمی نیوە سەرۆكایەتی پیادە بكات، دۆفرجیە لەو كتێبەدا دیمەنی شێوازی حزبایەتیمان لە كۆماری چوارەمدا بۆ دەخاتەڕوو كە چۆن نەبوونی زۆرینەی پەرلەمانی وایكردبوو كە فەرەنسا نەتوانێت وەك دەوڵەتێكی گەورە رۆڵی خۆی بگێڕێت، ئەو ئاماژە بە هەڵوێستی دیگۆل دەكات كە بڕیاری داوە ڕاستەوخۆ خۆی لەبەردەم گەل هەڵبژێرێت و تەحددای ئەو واقیعە حزبیە باڵادەستە بكات كە پەرلەمانی فەرەنسای دوچاری ئیفلیجبوون كردبوو، ئەم پەرلەمانە حكومەتێكی بەرهەمهێنابوو كە نەیدەتوانی بەرنامەكانی خۆی جێبەجێ بكات، بۆیە ژەنراڵ دیگۆڵ بڕیاریدا ئەم واقیعە بگۆڕێت و بووێرانە خۆی لەبەردەم گەلی فەرەنسا بۆ سەرۆكایەتی پاڵاوت و ڕایگەیاند ئەگەر گەلی فەرەنسا متمانەیان پێ نەدا، ئەو واز لە سیاسەت دەهێنێت و ژیانی سیاسیی خۆی كۆتایی پێدەهێنێت، بەڵام دیگۆڵ نەك هەر دەنگی پێویستی هێنا بەڵكو نزیكەی 70%ی گەلی فەرەنسا دەنگیان بۆدا، بوو بە سەرۆكی هەڵبژێردراوی فەرەنسا توانی چۆن لەكاتی شەڕو لەو كاتەی پاریس داگیركرابوو گیانی مقاوەمەت بكاتەوە بەبەری فەرەنسیەكاندا، بە هەمان شێوە لە هەڵبژاردنیشی وەك سەرۆكێكی هەڵبژێردراو راستەوخۆ لەلایەن گەلەكەیەوە رێچكەی سیاسی و حكومڕانی لە فەرەنسا راست بكاتەوەو كۆماری پێنجەم ببێتە نموونەی حكومڕانی لەو كاتەوە تا ئێستا لە فەرەنسادا، پرسی سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئایا بە راگەیاندنی كۆماری پێنجەم ڕێگا بۆ دیگۆل تەخت بوو بۆ ئەوەی بەو شێوەیەی ئەو دەیەوێت حكومڕانی لە فەرەنسا بكرێت؟ بێگومان مێژووی فەرەنسا پێمان دەڵێت گەورەترین تەحەددی كە رووبەڕووی حكومڕانی دیگۆل بۆوە راپەڕینی ئایاری 1968 ی قوتابیان بوو كە لە سۆربۆنەوە سەرچاوەی گرتوو هەموو فەرەنسای گرتەوە؟ پرسیاری دیكە ئەوەیە ئایا ئەو راپەڕینە دژبە حكومڕانی دیگۆل بوو یان ئاڕاستەی راپەڕینەكە گۆڕدرا بۆ دژایەتی حكومڕانی دیگۆڵ؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا هاشم ساڵح بیرمەندی عەرەبی ئاماژە بەوە دەكات راستە ئەو پرۆسەی پەرەپێدانە مۆدیل سەرمایەدارییەی دیگۆل پێڕەوی دەكرد بۆ بونیادنانەوەی فەرەنسا لەگەڵ ئەوەی سەركەوتنی گەورەی بەدەست هێنابوو، بەڵام جیاوازی چینایەتیشی دروستكردبوو، خودی راپەڕینەكە یان دەسپێكی راپەڕینەكە پێوەندی بەو فیكرەوە هەبوو كە ئەو كات لە ژێر كاریگەری فیكری هربەرت ماركۆزە و سارتەر و جیل دۆڵۆز و میشیل فۆكو دژایەتی ئیمپریالیزم دەكراو پشتگیری لە جیهانی سێیەم دەكرا، لەمبارەوە تۆژەری مێژووی سیاسی هاوچەرخی مەغریبی(حسام هاب) لە وتارێكیدا بەناونیشانی (شۆڕشی 1968 ی فەرەنسا: چوارچێوە و نوێنەرایەتی و كاریگەرییەكان) ئاماژە بەوە دەكات ئەم راپەڕینە لە ڕۆژی 22ی ئاداری 1968 لە مانگرتنێكی قووتابیان وەك پشتگیری بۆ ڤێتنام سەرچاوەی گرتووەو دوای ئەوەی دەزگاكانی پۆلیس هەندێك لە قوتابیانی رێكخەری ئەو مانگرتنە دەستگیر دەكەن، قوتابیەكان ماوەی نزیكەی دوو مانگ لە ناو سۆربۆن خۆیان پەناگیر دەكەن، رێكخەری ئەم مانگرتووانە كە دانیال كۆهین بندیت بووەو لەژێر كاریگەری ئەو فیكرانەی پێشتر ئاماژەمان پێكرد هەموو هەوڵی بۆ ئەوە بوو حكومڕانی دیگۆل بە فاشیەت ناو بەرێت، لە رۆژی 2ی ئایار دوای بڵاوكردنەوەی دەنگۆیەك بەوەی گوایە هێزەكانی پۆلیس لە هەوڵی ئەوەدان مانگرتنەكەی سۆربۆن بشكێنن، ئەوانەی سەرپەرشتی ئەو مانگرتنە دەكەن هاوار دەكەن هێزەكانی فاشی هێڕش دێنن، بۆیە قوتابیان هاندەدەن كە كورسیەكانی خوێندن بشكێنن و ئاگر لەسۆربۆن بەربدەن، هاشم ساڵح كە خۆی لە فەرەنسا بووە، سەبارەت بەم دەنگۆیە نووسیوویەتی ((ئەوانەی ئەوان پێیان دەوتن فاشی، ئەو قوتابیانە بوون كە سەر بە ڕەوتی راستڕەو بوون و لەهەمان زانكۆ دەیانخوێندو ئەوەی ئەوانی لەوان جیادەكردەوە تەنیا باخچە جوانەكەی لۆكسمبۆرگ بوو)).
گەڕانەوە بۆ ئەم باكگراوەندە بۆ ئەوە نییە بڵێین لەو سەردەمە فەرەنسا هیچ كەموكورتی نەبووە یان ئازادییەكان هەمووی فەراهەمكراوە، نەخێر پێش 1968 ئافرەتی فەرەنسی بۆی نەبووە بەبێ پشتگیری نووسراوی هاوسەرەكەی حسابی بانك بكاتەوە، لەو سەردەمە ئەوانەی دەیانتوانی لە زانكۆكان بخوێنن تەنیا ئەوانەبوون سەر بەچینی باڵاو مامناوەند بوون، لەو سەردەمە ئافرەت بۆی نەبووە بە شەو بچێتە دەرەوەو تەنانەت بۆی نەبووە لەگەڵ غەیرە فەرەنسی لە زانكۆكانیشدا قسە بكات، بەڵكو گەڕانەوە بۆ ئەم باكگراوەندە بۆ شێوازی دژایەتیكردنی ژەنراڵ دیگۆل و دروستكردنی ئاژاوەیە بۆ ئەو هەنگاوانەی كە ژەنرال دیگۆل بۆ ئاوەدانكردنەوەی فەرەنسا هەڵیگرتبوو، قسەكردن لەسەر ئەوەیە ژینگەیەك دروست بێت كەس لەكەس حاڵی نەبێت و لەنێو ئەو ژینگە ئاڵۆزەدا داواكاری دیكە دروست بكرێت، قسەكردن لەسەر ئەوەیە پاڵەوانی رزگاركەری فەرەنسا كە ژەنراڵ دیگۆلە بە فاشی و سەرۆكی فاشیەت بچوێنرێت، لە كاتێكدا نەك فەرەنسیەكان بەڵكو هەموو فەرەنسیەزمانەكان لە ئەفریقیاوە تا كیوبك، دیگۆلیان وەك سیمبولی فەرەنسیەكان و فەرەنسی زمانەكان سەیر دەكرد، بەڵام گرووپێك كە بانگێشەی ئەوەیان دەكرد، سەردەمی سەركردە شۆڕشگێڕەكان كۆتایی هات و ئەو سەركردانەی فەرەنسایان لە دەستی نازیەت و فاشیەت رزگاركرد،جارێكی دیكە دەیانویست لە بەرگی فاشی و نازی پیشانی خەڵكی بدەنەوە، نەیاندەویست فەرەنسا بەرەو سەقامگیری هەنگاو هەڵبگرێت، دەیانویست بگەڕێنەوە بۆ سەردەمی كۆماری چوارەم كە حزبە سیاسیەكان بە جنێوی سوك و ناوزڕاندن رۆژنامەكانیان پڕدەكردەوە، گرنگە ئەم مێژووە بخوێنرێتەوە، لەبەرئەوەی لە كۆمەڵگەی دیموكراتی هەموو شتێك دەكەوێتە خوار ڕەخنەوە و هەموو شتێك لایەنی سلبی و ئیجابی هەیەو ناكرێت لایەنە سلبیەكان یان كەموكورتیەكان بكرێنە چەكێك بۆ رووخاندنی سیستمە دیموكراتیەكە یان گێڕانەوە بۆ سەردەمی ململانێی حزبی و شەڕی نێوان لایەنە سیاسیەكان. هەربۆیە ئەوەی فەرەنسای رزگاركرد لەو گێژاوە، ئەو دەسەڵاتانە بوو كە دەستووری فەرەنسا لە كۆماری پێنجەمدا بە ژەنراڵ دیگۆلی دابوو، دیگۆڵ خۆی مەبەستی بوو فەرەنسای دوای شەڕو كۆماری چوارەم بگۆڕێت بۆ فەرەنسایەك كە شایستەی سەدەی بیستەم بێت، بۆیە دیگۆل هەموو دەسەڵاتەكانی خۆی بەكارهێنا بۆ ئەوەی هەم وەڵامی خەڵك بداتەوە و هەمیش رێگە نەدات فەرەنسا بكەوێتە دەستی كەسانێك كە دیموكراتی لیبرالی بە فاشی و نازیەت وەسف دەكەن و لاوەكانی فەرەنسایان پێ لە خشتە دەبرد، دیگۆل ئەگەر بە دەستووری كۆماری چوارەم رووبەڕووی ئەو تەحددیە گەورەیە ببوایەوە نەیدەتوانی بڕیار بدات پەرلەمان هەڵبوەشێتەوەو هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجامبدرێت و حكومەتێكی تازە پێكبێت، ئەگەر دیگۆڵ ئەو دەسەڵاتانەی نەبوایە كە دەستوری فەرەنسا پێی دابوو، فەرەنسا دەگەڕایەوە بۆ سەردەمی كۆماری چوارەم و پەرلەمانیش دەبووە هۆڵی نمایشی دروشمە حزبیەكان و سەرلێتێكدانی خەڵك، كەواتە هەڵسەنگاندن بۆ فەرەنسا كە لە كۆماری پێنجەمدا سیستمی نیوە سەرۆكایەتی پیادەكردووە، لەو چوارچێوەیە هەڵناسەنگێنرێت كە سەرۆكی فەرەنسا دەسەڵاتی جێبەجێكردن لەگەڵ سەرۆكی حكومەت بەش دەكات و ئەم بەشكردنە سەرۆك بەرەو دیكتاتۆریەت دەبا، نەخێر سیستمی نیوە سەرۆكایەتی فەرەنسا و شێوازی پیادەكردنی دەسەڵاتەكان لەلایەن دیگۆڵەوە، لیبۆدسنگۆری سەرۆكی سەنگالی لەسەردەمی دیگۆلدا گەیاندە ئەو قەناعەتەی هۆنراوەیەك دژی دیموكراتی دابنێت و رۆیشتنی دیگۆل لە كۆشكی ئەلێزیی بە تاعوونی دیموكراتی بزانێت، لەبەر ئەوەی ئەو پێی وابوو، دیگۆل دووجار فەرەنسای رزگاركردووە، جارێك لە ژێر دەستی نازیەت و فاشیەت جارێكی دیكە لە ئاسەواری شەڕ و ئاژاوەگێری ئەوانەی دەیانوویست سەردەمی كۆن بگێڕنەوە.
سەیركردنی سیستمەكانی حكومڕانی
لە خوار رەخنەوە
لەم راپۆرتە كە باسی حكومڕانی دەكەین، مەبەستمان حكومڕانییە لە كۆمەڵگەی دیموكراتی ئەو كۆمەڵگەیەی كە قبوڵی دەكات لەو ژینگە سیاسیەی سیستمە دیموكراتیەكە فەراهەمی كردووە، جاڕی كۆتایی هاتنی دیموكراتی بدرێت، هەروەك چۆن لە ژینگەی دیموكراتی هەموو دەوڵەتانی ئەوروپای رۆژئاواو ئەمریكا، هەوڵی هەمەجۆر لەسەر ئاستی فیكری و جەماوەری هەبوون بۆ ئەوەی سیستمی دیموكراتی وەك فاشی و نازیەت لە قەڵەم بدرێت، ئەم سیحرەی كۆمەڵگەی دیموكراتی، زۆرجار توندڕۆكان ئەوجا چەپ بن یان سەر بەرەوتێكی ئایینی دیاریكراو بن، بەرەو ئەو ئاڕاستەیە ئەبات، لەبەر ئەوەی ئەم سیستمە قبوڵی دەكات داوای نەمانی بكەیت، ئەوا شایستەی ئەوەیە نەمێنێت، هەر ئەمەش وادەكات ئاڕاستەی ئازادی ڕادەربرین بگۆڕێت بۆ سوود وەرگرتن لەبوارێكی دیكەی ژینگەی دیموكراتی كە ئەویش ئازادی چالاكی سیاسی و دەربڕینی ناڕەزاییە بە ئاشكرا، لەبەرامبەر ئەم ژینگەیە بێگومان دەسەڵاتێك پێویستە كە بتوانێت ئەم ژینگەیە بپارێزێت و كار نەگاتە ئەوەی ژینگەی ئازادی رادەبرین و ئازادی چالاكی سیاسی و خۆپیشاندان بگۆڕێت بۆ ئاژاوەو لەیەكتری نەگەیشتن، ئەو دەسەڵاتەش لە سیستمی دیموكراتی سەروەریی یاسایە نەك تەنیا بۆ پاراستنی ئازادییەكان بەڵكو بۆ پاراستنی موڵكیەتی تایبەت و موڵكیەتی فیكری هەرتاكێك، ئەوەی دەبێتە پێش مەرج لە كۆمەڵگەی دیموكراتی ئەوەیە كە كێشەكان بە دیالۆگ چارەسەر بكرێن، تەنانەت هەتا ئەگەر خەڵك دەسەڵاتی سیاسیشی بەدڵ نەبێت ئەوا دەبێت هەر بەرێگای ئاشتی و لەرێگەی سندوقی دەنگدانەوە بیگۆڕێت، كارل پۆپەر دەڵێت: ( سیستمی دیموكراتی ئەوە نییە كە بەزۆرینەی دەنگ بگەیتە دەسەڵات، بەڵكو دیموكراتی ئەوەیە كە دەستاودەستكردنی دەسەڵات بەشێوەیەكی ئاشتیانە و بێ توندوتیژی و خوێن ڕشتن بێت)، ئەم لایەنە ئەگەر بەشێوەیەكی پێچەوانە سەیری بكەین، پرسیار ئەوەیە ئایا لە كۆمەڵگەی دیموكراتی، حزبێك یان لایەنێكی سیاسیی كە بڕوای بەپێوەرەكانی دیموكراتی هەبێت، بیر لەوە بكاتەوە بە شێوازی نادیموكراتی یان تێكدانی ژینگەی دیالۆگ و وتووێژ، بگاتە دەسەڵات؟ ئایا حزبێك خۆی مۆڵەتی كاركردنی لەوەزارەتی ناوخۆی حكومەتێك وەرگرتبێت بۆ ئەوەی بەپێی ئەو مۆڵەتە ئازادانە چالاكی سیاسی ئەنجامبدات، دەكرێت ئەو مافە بەخۆی بدات، بڵێت ئەو حكومەتە لەگەڵ فاشی و نازی و بەعس فەرقی نییە، پرسیاری دیكە ئەوەیە ئایا سەرۆكی ئەو حزبە خۆی ئامادەیە یان دەتوانێت مۆڵەتی حزبایەتی لە دەسەڵاتێكی فاشی و بەعسی وەربگرێت؟ بێگومان پێوەرەكانی دیموكراتی چۆن بەسەر ئەو حزبانە پراكتیزە دەبێت كە حكومڕانی دەكەن و پێیان دەگوترێت حزبی دەسەڵات، بەهەمان شێوە بەسەر ئەو حزبانەشدا پیادە دەبێت كە بەخۆیان دەڵێن حزبی ئۆپۆزسیۆن، بۆیە بەپێی پێوەرەكانی دیموكراتی چۆن بۆ حزبەكانی دەسەڵات كوفرە بە ئۆپۆزسیۆن بڵێن تێكدەر یان ئاژاوەگێر، بەهەمان شێوە بۆ حزبەكانی ئۆپۆزسیۆنیش كوفرە بە حزبەكانی دەسەڵات بڵێن فاشی یان هاوشێوەی حزبی بەعس، ئەگەر ئامانجی ئۆپۆزسیۆن بۆ بەكارهێنانی ئەم ناووناتۆرانە بۆ ئەوە بێت خەڵك هانبدەن هەمووی ببێتە ئۆپۆزسیۆن دژی دەسەڵات ئەوە خەونێكە قەت نایەتەدی و حزبەكانی دەسەڵاتیش هەوڵی ئەوە بدەن هەموو خەڵك ببێتە لایەنگیری دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن بچووك بكەنەوە، ئەمەش خەونێكە بشهێتە دی ئاكامەكەی خراپ دەبێت، كەواتە جوانی سیستمی دیموكراتی بوونی ئۆپۆزسیۆنێكی بەهێزە بەمەرجی پێوەرەكانی دیموكراتی لەناو ژینگەی ئازاددا بۆ بەرژەوەندی خەڵك بەكاربهێنێت و ئامانجی ئەوەبێت ئەو ژینگە كراوەیەی كۆمەڵگەی دیموكراتی تێكنەچێت،هەربۆیە پێوەرەكانی دیموكراتی چۆن سنوور بۆ رەفتار و ئەخلاقی حزبەكانی دەسەڵات دادەنێت كە دەبێت ملكەچی رەخنە و خواستی خەڵك بن، بەهەمان شێوە پێوەرەكانی دیموكراتی سنوور بۆ رەفتار و ئەخلاقی حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن دادەنێت كە سەرچاوەی دروستی گەیاندنی زانیاری راستبن بۆ خەڵك، ئۆپۆزسیۆن مافی خۆیەتی بە خەڵك بڵێت ئەو حزبانەی ئێوە دەنگتان بۆدان و بردنتانە دەسەڵات، ئێستا بەوەفانین بۆ ئەو دەنگانەی ئێوەو كاتی ئەوە هاتووە لە هەڵبژاردنی داهاتوو دەنگیان پێ نەدەنەوە، بەڵام ئۆپۆزسیۆن مافی نییە خۆی بكاتە خاوەنی دوكانی نیشتمانپەروەری و نیشتمانپەروەری بەم لایەن و بەو لایەن بفرۆشێتەوە، ئۆپۆزسیۆن مافی خۆیەتی شانازی لە نیشتمانپەروەری و بەرنامەی خۆی بكات بەوەی بەرنامەی ئەو لەبەرنامەی دەسەڵات باشترە و دادپەروەرانەترە، بەڵام مافی ئەوەی نییە بەرنامەی حزبەكانی دەسەڵات رەتبكاتەوە، لەبەر ئەوەی ئەوە، مافی خەڵكە ئەو بەرنامەیە رەتبكاتەوە یان پەسەندی بكات، ئۆپۆزسیۆن دەبێت باش بزانێت، چۆن حزبەكانی دەسەڵات لەخوار خەڵكەوەن و دەبێت ملكەچی خەڵك بن، بەهەمان شێوە دەبێت ئەوەش بزانێت كە حزبەكانی ئۆپۆزسیۆنیش لەخوار خەڵكەوەن و دەبێت ملكەچی خواستی خەڵك بن، دەبێت بزانن ئەوە خەڵكە ئەوانی كردۆتە ئۆپۆزسیۆن و هەر خەڵكیشە حزبەكانی دیكەی كردۆتە حزبی دەسەڵات، بۆیە لەم ژینگە هاوسەنگەدا كە زۆرینە مافی ئەوەی نییە هەموو شتێك بۆ خۆی بەرێت( Winner take all)، ئەوا بێگومان ئۆپۆزسیۆنیش ئەو مافەی نییە هەموو رێگەیەك بگرێتە بەر بۆ ئەوەی خۆی بگاتە دەسەڵات، ئەگەر لەم چوارچێوەیە سەیری ئەو وتووێژ و موناقەشانە بكەین كە ئێستا لەسەر سیستمی حكومڕانی دەكرێت، هەستدەكەین، موناقەشەكە بچووكراوەتەوە بۆ بەراوردكاری نێوان دوو شێوازی حكومڕانی، كە ئەویش سیستمی سەرۆكایەتی و پەرلەمانییە، ئەمە لە كاتێكدا ئەو سیستمەی لە كوردستان پیادەكرێت، هیچیان نییەو هەردووكیشیانە، ئایا لەم حاڵەتەدا ئەوە سەر تێكدانە لە خەڵك یان گەیاندنی زانیاری دروستە بە هاووڵاتیان.



سیستمی نیوە سەرۆكایەتی
لەنێوان سیستمی پەرلەمانی و سەرۆكایەتیدا
ئایا لەنێوان سیستمی پەرلەمانی و سیستمی دیموكراتیدا، سیستمێك هەیە كە لە هەردوو سیستمەكە موتوربە كرابێت، واتە سوود لەلایەنە باشەكانی هەردوو سیستمی پەرلەمانی و سەرۆكایەتی وەرگیرابێت؟ ئایا هەموو ئەو دەوڵەتانەی كە سیستمی نیوە سەرۆكایەتی یان تێكەڵاو پیادەدەكەن، هەموویان لەدەستوورەكەیاندا ئاماژە بەوەكراوە سیستمی نیوە سەرۆكایەتی پیادە دەكرێت؟ ئایا مەرجە سیستمی نیوە سەرۆكایەتی هەر بەو سیستمانە بگوترێت كە سەرۆك لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێرێت، یان بە سیستمی پەرلەمانیش دەگوترێت كە دەسەڵاتی فراوان بە سەرۆك دەبەخشێت؟ ئایا دەكرێت لەهەر وڵاتێكدا پۆستی سەرۆكی وڵات هەبێ پێی بگوترێت سەرۆكایەتی یان نێوە سەرۆكایەتی، راشكاوانەتر ئایا سیستمی پەرلەمانی تەنها ئەو وڵاتانە دەگرێتەوە كە پادشایین؟ ئەمانە و سەدان پرسیاری دیكە، پرسیاری پسپۆران و رۆژنامەنووسان و سیاسەتمەدارن لە سیستمە دیموكراتیەكاندا، لەبەر ئەوەی ئەم سیستمانە وەك سیستمی دیموكراتی، سیستمێكی نموونەیی نییە لە هەموو سیستەمێك باشتر بێت، بەڵكو باشی سیستمی دیموكراتی ئەوەیە، هەتا ئێستا لەو سیستمانە باشترە كە بەدرێژایی مێژوو مرۆڤایەتی پەنای بۆ بردوون و بۆ حكومڕانی تاقی كراونەتەوە، بۆیە ئەگەر وەك فۆكۆیاما سەرمەستی ئەوەبین بە رووخانی دیوار جاڕی كۆتایی مێژوو بدەین و دیموكراتی بە كۆتایی مێژوو بزانین، ئەوا دواتر وەك فۆكۆیاما پەشیمان دەبینەوە و دەبێت لەسەر ئایندەی مێژوو بنووسین، لەبەر ئەوەی فۆكۆیاما لەژمارەی مارت و نیسانی ساڵی 2012 لە گۆڤاری فۆرین ئەفیرز تویژێنەوەی (ئایندەی مێژووی بڵاوكردەوە) لەم توێژینەوەیەدا فۆكۆیاما مەترسی سەر دیموكراتی بە شیوعیەت نازانێ، بەڵكو بە دروست بوونی چینی خوار كرێكار و بە هەڵكشانی زانستی دەزانێت، كە چینی ناوەند دەپووكێنێتەوە، بۆیە ئەو پرسیارە دەكات ئەگەر چینی ناوەند نەما ئایندەی دیموكراتی بەرەو كوێ دەچێت، لەم گەڕانەوەیەدا بۆ فۆكۆیاما مەبەستمان ئەوەیە خودی دیموكراتی سیستمێكی نموونەیی نییە، ئایا دەكرێت یەكێك لەو سیستمانەی بۆ حكومڕانی دیموكراتی پیادە دەكرێت نموونەیی بێت و ئەوانی دیكە خراپ بن؟ بەداخەوە لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن لە كوردستان دەیانەوێت بەو جۆرە پیشانی خەڵكی بدەن كە سیستمی نێو سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان، سیستمی سەرۆكایەتیەو هەموو سیستمێكی سەرۆكایەتیش دیكتاتۆریەت بەرهەم دەهێنێت و سەرۆكی وڵات دەكاتە دیكتاتۆر، پرسیار لێرەدا ئەوەیە گریمان سیستمەكە سەرۆكایەتیە وەك سیستمی ئەمریكا و سەرۆك راستەوخۆ و بەتەنها سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێ كردنە و لەكاتی پێویستدا نەك ناگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان بەڵكو دەگەڕێتەوە بۆ ئەو خەڵكەی دەنگی پێداوە، ئایا لەماوەی نزیكە 250 ساڵدا ئەم سیستمە دیكتاتۆری لە ئەمریكا دروستكردووە؟ بەڵام ئەگەر بەدیوێكی دیكەدا پرسیار بكەین، ئایا ئەم سیستمە مەترسی دروست بوونی دیكتاتۆری لەسەر نییە؟ لەوەڵامدا پسپۆران و شارەزایانی بواری قانوونی دەستوری ئەم مەترسیە لەهەموو سیستمێكدا بەدی دەكەن، بەڵام ئەم مەترسیە هێندەی پێوەندی بەبیركردنەوە و ئەقڵیەتی سەرۆكەكەوە هەیە هێندە پێوەندی بە سیستمەكەوە نییە لەبەر ئەوەی لە هەر سێ شێوە جیاوازەكە( پەرلەمانی، سەرۆكایەتی، نیوە سەرۆكایەتی) نموونەی زۆر سەركەتووی دیموكراتیمان هەیە، بەڵام نموونەی خراپیشمان هەیە، بۆ نموونە نموونەی سەركەوتووی سیستمی پەرلەمانی بەریتانیا و هۆڵەنداو سوید، ئەمانە لە نموونە سەركەوتووەكانن، بەڵام عیراق و ئەفغانستانیش سیستمی پەرلەمانین و پاكستان سیستمی پەرلەمانییە، كە پەروێز موشەرەف كودەتای سەربازی ئەنجامداو ئێستاش پاكستان وەك عیراق و ئەفغانستان لەریزی پێشەوەی حكومڕانی خراپن لە جیهاندا، هەروەها توركیا هەتا ئێستاش سیستمی پەرلەمانییە، ئێستا بیر لەوە دەكەنەوە بیگۆرن بۆ سەرۆكایەتی، ئایا ئەمە مانای ئەوەنییە توركیا هەست دەكات لە سیستمی پەرلەمانیدا شكستی هێناوە، هەربۆیە پێداهەڵگوتن بەهەریەك لەم سیستمانە خۆگێلكردن و خۆڵكردنە چاوی خەڵكە، لەبەر ئەوەی هەموو سیستمەكان لایەنی باش و خراپیان هەیە، ئەوجا لەسەر ناونانی سیستمەكانیش بەسەرۆكایەتی یان پەرلەمانی یان نێوە سەرۆكایەتی، لەسەر ئەمەش لەنێو زانایانی سیاسەت و قانوونی دەستوری بۆچوونی جیاواز هەیە، لەبەر ئەوەی مەرجی سیستمی سەرۆكایەتی یان نیوە سەرۆكایەتی، لەگەڵ ئەوەی لای هەندێك زانای سیاسی و یاسایی كۆمەڵێك پێش مەرجی هەیە و هەربۆ نموونە، بۆ سیستمی سەرۆكایەتی، سەرۆك لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێرێت و خاوەنی زۆرینەیە لەناو پەرلەماندا، و سەرۆك راستەوخۆ خۆی سەرۆكی حكومەتەو خۆی وەزیر دادەنێت و خۆی ئیقالەیان پێدەكات، هەروەها لەسیستمی نیوە سەرۆكایەتی، سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێرێت، بەڵام دەسەڵاتی سەرۆك لەو سەرۆكە زیاترە كە لەپەرلەمانێكی ئاساییەوە دەسنیشان دەكرێت، لەسیستمی نێوە سەرۆكایەتیدا كابینەی وەزاری، سەرۆك و وەزیران و وەزیرەكان لەلایەن پەرلەمانەوە متمانەیان پێدەدرێت و متمانەیان لێوەردەگیرێتەوە، هەروەها سەرۆك مافی هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی هەیە وەك دیگۆل كە لە ساڵی 1968 بریاڕیدا، لەسیستمی پەرلەمانیدا، سەرۆك یان پادشا هەن، بەڵام سەرۆك وەزیران راستەوخۆ سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێ كردنە و پەرلەمان دەتوانێت سەرۆك وەزیران و وەزیرەكان بانگهێشتی پەرلەمان بكات و لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بكات، ئەم بۆچوونانە لای بیرمەند و زانا ئەوروپیەكان مەرجن بۆ ناساندنی سیستمەكە، بەڵام لای ئەمریكیەكان بەتایبەتی تیب ئۆنیل كە ماوەیەك سەرۆكی كۆنگریسی ئەمریكاش بووە، ئەو بەجۆرێكی دیكە پێناسەی دەكات، هەر دەوڵەتێك سەرۆكی هەبێت و سەرۆك دەسەڵاتێكی دیاریكراوی هەبێت لە دەسەڵاتی پادشاكانی سیستمی پەرلەمانی زیاتر بێت، ئەوا بە سیستمی سەرۆكایەتی و تێكەڵاو ناو دەبرێن، هەتا ئەگەر سەرۆك لەلایەن پەرلەمانیشەوە دەست نیشان بكرێت، لەلایەكی دیكە هەر سەبارەت بە سیستمی نیوە سەرۆكایەتی كە هەندێك بەتێكەڵاو ناوی دەبەن، دیسان بۆچوونی جیاواز هەیە، هەندێك وەك مۆریس دوفرجیە ناونانی نیوە سەرۆكایەتی (semi- presidentialism) دەگێڕێتەوە بۆ ئەو ناوەی بەكاری هێناوە، هەندێك لە زانایانی سیاسەت پێیان وایە وشەی ( semi) لەلایەن دوفرجیە بە مانا لاتینییەكەی بەكار هاتووە كە مانای نێوە( half) دەگەیەنێت، بەڵام هەندێكی دیكە پێیان وایە لەبەر ئەوەی دەسەڵاتەكانی سەرۆك لە سیستمی تێكەڵاودا جیاوازە و لەهەموو ئەو وڵاتانەی كەسیستمی تێكەڵاو پیادە دەكەن دەسەڵاتەكان چوون یەك نین، ئەوا ناكرێت پێی بگوترێت نیوە سەرۆكایەتی بەڵكو دەبێت پێی بگوترێت تێكەڵاو یان موتوربەكراوی نێوان سەرۆكایەتی و پەرلەمانی، ئەوانەی پشتگیری ئەم بۆچوونە دەكەن، ئاماژە بەوە دەكەن دەسەڵاتی سەرۆك لە كۆماری ئێرلەندا هێندە كەمە كە ناكرێت پێی بوترێت تێكەڵاو، هەروەها لەنێوان نەمساو فنلەنداو ئایسلەندا و فەرەنساش جیاوازی هەیە، بەڵام لە ئەلبانیا كە سەرۆك لەلایەن پەرلەمانەوە هەڵدەبژێردرێت، دەسەڵاتەكانی سەرۆك لە دەسەڵاتی سیستمی سەرۆكایەتی تێكەڵاو زیاترە، ئەم ئاراستەیە بەرەو ئەوەمان دەبات هەڵوەستە لەسەر هەر سێ سیستمەكە بكەین، ئەوجا ئەو پرسیارە رووبەڕووی خۆمان بكەینەوە، بۆچی لەكورستاندا پەنا برایە بەر سیستمی تێكەڵاو و هەڵبژاردنی سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن گەلەوە؟



هەرێمی كوردستان و
سیستمی سەرۆكایەتی تێكەڵاو
ئەوە لای هەموو لایەك ئاشكرایە بۆچی بەڕێز مسعود بارزانی بڕیاریدا هەڵبژاردنی سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن گەلەوە بێت ؟ وەڵامی ئەمە ئاسانە لەبەر ئەوەی كاتێك بەڕێز مسعود بارزانی لەلایەن پەرلەمانەوە وەك سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەستنیشانكرا، رەخنەی ئەوە دەگیرا ئەم سەرۆكایەتیە سەفقەیەكی سیاسیی نێوان پارتی و یەكێتیە و دەبێت سەرۆك لەلایەن خەڵكەوە راستەوخۆ هەڵبژێرێت، ئەمە بەوجۆرە پیشاندرا بەوەی ئەگەر بەڕێز مسعود بارزانی راستەوخۆ خۆی هەڵبژێرێت بۆ پۆستی سەرۆكی هەرێم ئەوا دەنگی پێویست ناهێنێت و ئیحراج ئەبێت، بۆیە بەڕێز مسعود بارزانی بە هاوشێوەی ژەنرال دیگۆل تەحەدای ئەو واقیعەی كرد و بە ئاشكرا ڕای گەیاند ئەگەر لەپەرلەمانەوە هەڵببژێردرێت ئەوا ئامادە نابێت پۆستی سەرۆكی هەرێم وەربگرێـتەوە و دەبێت گەلی كوردستان ئەم پۆستە یەكلایی بكاتەوە، بۆ ئەمەش بوێرانەو بێباكانە خۆی پاڵاوت و گەلی كوردستانیش بە هاوشێوەی گەلی فەرەنسا چۆن بەرێژەی نزیكەی 70% دیگۆلیان هەڵبژارد، بەهەمان شێوە گەلی كوردستانیش بەرێژەی 70% زیاتر دەنگیان بە بەڕێز مسعود بارزانی بۆ سەرۆكی هەرێمدا. ئەم رێژەیەش زۆر زیاترە لەو رێژەیەی كە هاوپەیمانی پارتی و یەكێتی بەناوی لیستی كوردستانی بەدەستیان هێناوە، لەبەر ئەوەی پارتی ویەكێتی پێكەوە 59%ی دەنگەكانیان بەدەست هێناوە، بەڵام پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە ئایا بەڕێز مسعود بارزانی كە وەك كاندید خۆی بۆ ئەو پۆستە پاڵاوت وەك شەخس خۆی پاڵاوت یان وەك سەرۆكی هاوپەیمانی پارتی و یەكێتی و سەرۆكی لیستی كوردستانی؟ بێگومان هەموو لەبیرمانە بەڕێز د.بەرهەم ئەحمەد ساڵح سەرۆكی لیستی كوردستانی بوو و جێگری سكرتێری گشتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان بوو، هەر ئەویش بووە سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران لە كابینەی شەشەمدا، كەواتە ئەمە پێمان دەڵێت سیستمی سەرۆكایەتی لە كوردستان بوونی نییە بەو مانایەی سەرۆك پێویستە سەرۆكی حزبی زۆرینە یان هاوپەیمانی زۆرینە بێت، بەڵكو لەم سیستمەدا دەكرێت سەرۆك خۆی دەنگێكی زۆر بەدەست بهێنێت و حزبەكەی لە ئۆپۆزسیۆن بێت، نموونەش لەمبارەوە فرانسۆ میتران كە سەرۆكی حزبی سۆشیالیستی فەرەنسی بوو، لە ساڵی 1986-1988 جاك شیراكی سەرۆكی پێشووی فەرەنسا سەرۆك وەزیرانی بووە، ئەمەش مانای ئەوەی سەرۆك فرانسۆ میتران لە پەرلەماندا حزبەكەی لە ئۆپۆزسیۆن بووە، هەروەك چۆن لەسەردەمی كابینەی شەشەمدا سەرۆك وەزیران سەر بە یەكێتی نیشتمانی كوردستان بوو، هەروەها پارتی دیموكراتی كوردستان تەنیا 30 كورسی هەبووە و لەو كاتەی كە بەڕێز د.بەرهەم وەك سەرۆك وەزیران بانگهێشتی پەرلەمان كرا بۆ ئەوەی متمانەی پێبدرێتەوە، خۆئەگەر متمانەی لێ وەربگیرایەوە هاوپەیمانێیەكی دیكە لەناو پەرلەمان دروست بوایە، ئەوا پارتی دیموكراتی كوردستان بە 30 كورسیەوە نەیدەتوانی زۆرینەی پەرلەمانی دروست بكات، بۆیە لەم حاڵەتەدا سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەبوو وەك فرانسۆ میتران لە ساڵانی 1986-1988 سەرۆكی وڵات بێت و حزبەكەشی لەپەرلەمان زۆرینە نەبێت.



دەسەڵاتەكانی سەرۆك
یان شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆك
ئەو پرسیارەی هەتا ئێستا بێ وەڵامە ئەو پرسیارەیە ئایا لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن بە تایبەتیش بزووتنەوەی گۆڕان دژی دەسەڵاتەكانی سەرۆكن یان دژی شێوازی هەڵبژاردنی سەرۆكن لەلایەن خەڵكەوە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە گرنگە لەبەر ئەوەی دەكرێت سەرۆك لەلایەن خەڵكیشەوە هەڵبژێردرێت و دەسەڵاتەكانیشی زۆر كەم بێت وەك سەرۆكی كۆماری ئیرلەندا، مۆریس دوفرجیە دەسەڵاتەكانی سەرۆكی لەسیستمی تێكەڵاودا لە زۆرەوە بۆ كەم بەمجۆرە پۆلین كردووە : (فەرەنسا، فینلەندا، وایمار، پورتوگال،نەمسا، ئایسلەندا، ئیرلەندا) تەنانەت دوفرجیە ئاماژەی بەوەكردووە دەسەڵاتەكانی سەرۆك لە ئیرلەندا هێندە كەمە كە ناكرێت پێی بگوترێت سیستمی سەرۆكایەتی تێكەڵاو، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا پرسیاری دیكە ئەوەیە ئایا بەڕێز مسعود بارزانی لەبەر ئەوە بریاریدا سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردرێت كە دەسەڵاتی كەم بوو، یان تەحەدایەك بوو بۆ وەڵامی ئەو كەس و لایەنانەی كە توانجیان لەسەرۆكی هەڵبژێراو لە رێگەی پەرلەمانەوە دەدا؟ بێگومان وەك پێشتر وەڵاممان دایەوە، بەڕێز مسعود بارزانی وەك تەحەدایەك بڕیاریدا سەرۆك لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێرێت، لەلایەكی دیكەش خۆپاڵاوتنی بەڕێز مسعود بارزانی بۆ سەرۆكی هەرێمی كوردستان راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە جاری یەكەم نییە، بەڵكو هاوكاتی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی ساڵی 1992، بەڕێز مسعود بارزانی یەكێك بوو لە كاندیدەكانی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان، راستە لە خولی یەكەمدا ئەم پرسە یەكلایی نەبۆوە، بەڵام ئەو كاتیش گەلی كوردستان دەنگی یەكەمی بە بەڕێز مسعود بارزانی دا و ئەگەر خولی دووەم بكرایەوە بۆ یەكلایكردنەوەی دەنگەكان لەنێوان هەردوو پاڵێوراوی سەرەكی كە بەڕێزان مام جەلال و مسعود بارزانی مابوونەوە، ئەوا ئەو كات ئەو پرسە یەكلایی دەبووە، بۆیە ئامانجی سەرەكی بەڕێز مسعود بارزانی ئەوەبوو گەل ئەم پرسە یەكلایی بكاتەوە، بەڵام با بپرسین ئایا هۆكاری ترسی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن بە تایبەتیش گۆڕان لە دەسەڵاتە زۆرەكانی سەرۆك چییە؟ لەوەڵامی ئەم پرسەشدا دەڵێین دەسەڵاتەكانی پۆستی سەرۆكی هەرێم پەرلەمان بڕیاری لەسەر دەدات، نەك سەرۆك خۆی بڕیاری لەسەر بدات، بەڵام ئەگەر بە شێوەیەكی واقیعیانە لەگەڵ ئەم پرسە مامەڵە بكەین و ئەو دەسەڵاتە بە مەترسی بزانین كە سەرۆك لە حاڵەتی ئیستسنائی بۆی هەیە داوای هەڵوەشانەوەی پەرلەمان بكات و بڕیاری هەڵبژاردنی پێشوەختە بدات، پرسیار لێرەدا ئەوەیە راستە بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان وەك سەرۆك ئەو دەسەڵاتەی هەیە كە بارێكی تایبەت و نائاسایدا ئەو بڕیارە بدات، بەڵام ئایا سەرۆك مسعود بارزانی ئەم دەسەڵاتەی بەكارهێناوە كە دەسەڵاتەكەی شەرعیەتێكی پەرلەمانی هەیە، یان سەرۆكی بزووتنەوەی گۆڕان بەڕێز نەوشیروان مستەفا كە هیچ دەسەڵاتێكی شەرعی نییە، بەیاننامەی دەركردووە بۆ ئەوەی پەرلەمان هەڵبوەشێتەوەو حكومەتی تەكنۆكرات دابمەزرێت و سیستمە سیاسیەكە لە ڕیشەوە بگۆڕێت؟ بێگومان ئەوە شەخسی سەرۆكی بزووتنەوەی گۆڕان بوو ئەو بەیاننامەیەی دەركرد، نەك سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەسەڵاتی شەرعی خۆی بەكار هێنابێت، لەمەش گرنگتر پرسیار ئەوەیە ئایا سەرۆكی هەرێمی كوردستان چۆن مامەڵەی لەگەڵ ئەو بەیاننامەیەی بزووتنەوەی گۆڕان كرد ؟ ئایا بڕیاریدا لەبەر ئەوەی بزووتنەوەی گۆڕان وەك لایەنێكی سیاسی ئۆپۆزسیۆن ئەو دەسەڵاتە شەرعیەی نییە پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە، دەبێت مۆڵەتی كاركردنی لێ وەربگیرێتەوە، یان لەگەڵ حزبە سیاسیەكانی كوردستان كۆبووەوە و ئەم مەسەلەیەی بەراشكاوی لەگەڵ باسكردن، وێرای ئەمانەش بۆ ئەوەی بارودۆخێكی ئاڵۆز دروست بێت و شەرعیەت بۆ بەیاننامە حەوت خاڵیەكەی بزووتنەوەی گۆڕان دروست بێت، ئەوە بوو بۆ پیرۆزیایی كردن لە سەركەوتنی راپەرینەكانی بەهاری عەرەبی و پیرۆزبایی كردن لە ئیخوان و سەلەفیەكانی میسر، مۆڵەتی خۆپیشاندانێكیان وەرگرت، بەڵام ئەم خۆپیشاندانەش وەك خۆپیشاندنەكەی پاریسی 1968 بە ئاڕاستەیەكی دیكەی براو هەموو لایەكیش دەزانین چۆن بەو ئاڕاستەیەدا برا، ئەویش وەك خۆپیشاندانەكەی پاریسی 1968 لە خۆپیشاندانەوە بۆ پشتگیری ئیخوان و سەلەفیەكان گۆڕا بۆ خۆپیشاندان دژی گەندەڵی و خراپی سیستمی حكومڕانی، بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا ئەم دەسەڵاتە گەندەڵ و ئەو سیستمە خراپە چۆن مامەڵەی لەگەڵ ئەو بارودۆخەش كرد؟ بێگومان سەرۆكی هەرێمی كوردستان رایگەیاند داخوازی خەڵك رەوایە و ئەگەر مەبەستیشانە پەرلەمان هەڵبوەشێتەوە فەرموو هەموو لایەنەكان كۆببنەوە بۆ ئەوەی بڕیار لەسەر هەڵبژاردنی پێشوەختە بدەینەوە، ئەگەر سەرنج بدەین تەنانەت لەم بارودۆخەشدا سەرۆكی هەرێمی كوردستان ئەو دەسەڵاتەی هەیبوو لەگەڵ هەموو لایەنە سیاسیەكان بەشی كردووە، لەلایەكی دیكە و سەبارەت بە دەسەڵاتی سەرۆك وەك سەرۆكی هەڵبژێردراو لەماوەی كابینەی شەشەم بەتایبەتی كە سەرۆك وەزیرانەكەی جێگری سكرتێری یەكێتی نیشتمانی كوردستان بووە، ئایا هەتا ئێستا گوێمان لێ بووە بەڕێز د.بەرهەم ئەحمەد ساڵح گازندەی ئەوەی كردبێت كە سەرۆكی هەرێم خۆی بەشێكە لەدەسەڵاتی جێبەجێ كردن ئەو بەشەی خۆی پیادە كردووە، تەنانەت لەسەردانەكانیشیدا بۆ هەموو ناوچەكانی كوردستان هەر لەزاخۆ تا خانەقین، شاندی هاوڕێی سەرۆكی هەرێمی كوردستان ئەو وەزیرە پەیوەندارانە بوون كە راستەوخۆ پێوەندییان بەداواكاری هاووڵاتیانەوە هەبووە و سەرۆكی هەرێم داخوازیی هاووڵاتیانی رووبەڕووی حكومەت كردۆتەوە و پشتگیری داخوازی هاووڵاتیانی كردووە بۆ ئەوەی حكومەت داواكانیان بۆ جێبەجێ بكات، نەك دەسەڵاتەكانی كردبێت بە میكانیزمێك بۆ پەیداكردنی نفووزی سیاسی.
بۆ سەرۆك لەلایەن گەلەوە هەڵنەبژێردرێت؟
ئایا بەهەڵبژاردنی سەرۆك لەلایەن گەلەوە سیستمی حكومڕانی دەبێتە سیستمی سەرۆكایەتی و سەرۆكیش دەبێتە دیكتاتۆر؟ ئەمە ئەو پرسیارەیە كە دەبێت رووبەڕووی خۆمانی بكەینەوە، لەبەر ئەوەی نە ئەندامانی پارتی و یەكێتی و نە ئەو خەڵكە بێلایەن و تەنانەت ئەو خەڵكانەشی كە ئەندامی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆنن و دەنگیان بەسەرۆكی هەرێمی كوردستانداوە، خواستی ئەوەیان نییە بەدەستی خۆیان دیكتاتۆر لەسەر خۆیان دروست بكەن، هەروەها هەموو ئەوانەشی دەنگیان بە بەڕێز مسعود بارزانی داوە وەك سەرۆكی هەرێم، دڵنیان لەوەی دروست بوونی دیكتاتۆریەت پێوەندی بە ئەقڵیەت و بیركردنەوەی شەخسەوە هەیە نەك شێوازی حكومڕانی، هەر بۆ نموونە بەحساب لەعێراقدا سیستمی پەرلەمانییە و سەرۆك وەزیران ملكەچە لەبەردەم پەرلەماندا، بەڵام وەك هەموو جیهان راشكاوانە ئاماژەی پێدەكات نوری مالیكی بەرەو دیكتاتۆریەت هەنگاو هەڵدەگرێـت و پەرلەمانیش هیچی پێناكرێت و هەموو شێوازێك و هەموو دەسەڵات و ئیمكانییەتی دەوڵەتی خزمەتی خۆی و حزبەكەی بۆ ئەوەی نەیارە سیاسیەكانی تەسفیە بكات، ئەمە ئەگەر لەڕوانگەی بۆچوونەكانی ئۆپۆزسیۆنەوە تەفسیری بۆ بكەین دەبوو مەسەلەكە پێچەوانە بێت، لە بەغدا لەبەر ئەوەی سیستمەكە پەرلەمانییە دیموكراتی بەركەماڵ بوایە و لەكوردستان كێشەی خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتی سەرۆكمان هەبوایە، یان دەبوو بزووتنەوەی گۆڕان كە گەورەترین لایەنی ئۆپۆزسیۆنە لەكوردستان دەبوو لەبری ئەوەی خۆی داوای هەڵوەشانەوەی پەرلەمان بكات، دەبوو ئەگەر سەرۆك بڕیاری هەڵوەشانەوەی پەرلەمانی بدایە، خۆپیشاندانی بكردایەو بیوتایە سەرۆكی هەرێم دەسەڵاتەكانی خۆی بەكارهێناوە، بۆیە فەرز كردنی ئەوەی سەرۆك نابێت لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردرێت، هیچ بیانوویەكی یاسایی و سیاسیی و دەستووری نییە، لەبەر ئەوەی بڕیاری بەڕێز مسعود بارزانی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك لەلایەن خەڵكەوە پێوەندی بەدەسەڵاتەكانی سەرۆكەوە نییە، بەڵكو پێوەندی بەوەوە هەیە كە دەبێت گەل راستەوخۆ سەرۆكی خۆی هەڵبژێرێت و خۆی ئەو پرسە یەكلایی بكاتەوە، ئەوجا ئەو سەرۆكە بەڕێز مسعود بارزانی بێت یان هەر كەسێكی دیكە بێت، بەڵام ئەگەر مەسەلەكە ئەوەبێت پارتی دیموكراتی كوردستان خاوەنی نفوزی پلە یەكە لە كوردستان و لە هەموو هەڵبژاردنێكدا حزبی یەكەم دەبێت و بەڕێز مسعود بارزانیش لەو ئاستەیە كە ململانێ كردنی زەحمەتە و بەمەش سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی حكومەت سەر بە پارتی دیموكراتی كوردستان دەبێت، بێگومان لەوەڵامی ئەمەشدا دەڵێن ئەمە قەدەری دیموكراتیە، هەر بۆ نموونە لەتوركیا ئەردۆگان سەرۆكی حزبە سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیرانە و عەبدوڵڵا گول جێگریەتی سەرۆك كۆماری توركیایە، ئەمە نموونەیەكی نزیكە بۆ ئەوەی لەسەر قەدەری دیموكراتی هەڵوەستەیەكی جدی بكەین.