بۆچی ئەقڵیەتی نادیموكراتی و خۆسەپێن دەیەوێت سوپایەكی بەهێز دابمەزرێنێت و بە نوێترین چەك پڕچەكی بكات؟ لە كاتێكدا وڵات بە قۆناخی راگواستن بەرەو دیموكراتی هەنگاو هەڵبگرێت، ئایا بوونی سوپایەكی بەهێز بۆ چ بەكاردەهێنرێت؟ ئەگەر بەپێی دەستووری وڵات ئەركی سوپا پاراستنی وڵات بێت لەدەستدرێژی دەرەكی، ئایا بوونی سوپا لەناو خۆپیشاندەراندا و لەناو شارەكاندا چ مانایەكی هەیە؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە گرنگە بگەڕێینەوە بۆ تیۆری سەرهەڵدانی دیكتاتۆریەتی عەسكەری، لە توێژینەوەیەكدا بە ناونیشانی (تیۆری سەرهەڵدانی دیكتاتۆریەتی عەسكەری - A Theory of Military Dictatorships) كە ئەم توێژەرانە (دارۆن ئەسیمئۆغلۆ لە زانكۆی MIT، دیڤید تیكچی لە زانكۆی Urbino، ئەندیرا ڤیجینی لەزانكۆی Princeton) نوسیویانە و بەمجۆرە باس لە تیۆری دیكتاتۆریەتی عەسكەری لە رژێمە نادیموكراتەكانی قۆناخی راگواستن دەكەن و وەڵامی ئەو پرسیارانە دەدەنەوە كە ئەو جۆرە ئەقڵیەتە دەیوروژینێت: (ئەم توێژینەوەی ئێمە – تیوری دیكتاتۆریەتی عەسكەری- بەدواداچوونە لەسەر ئەوەی چۆن رژێمە دیموكراتەكان سوپا بەكاردەهێنن، ئەم بەكارهێنانەش دەبێتە هۆكاری سەرهەڵدانی دیكتاتۆریەتی عەسكەری، لە رژێمە نادیموكراتەكاندا دەستەبژێرێك یان تاقمێك هەوڵدەدەن سوپایەكی بەهێز دابمەزرێنن هەموو سازشێك لەگەڵ سوپا دەكەن، بۆ ئەوەی سوپا بە وەكالەتی دیكتاتۆرەكە رەفتار بكات، هەر بۆیە كاتێك پرۆسەی وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی دەست پێدەكات، بوونی سوپای بەهێز دەبێتە گەورەترین ئاستەنگ لەبەردەم بونیادی دیموكراتیدا، ئەو رژێمە نادیموكراتانە تا ئاستێكی بەرز پشت بە جۆرێك لە گوشار خستنە سەر ئەو لایەنانە دەبەستن كە ململانێی سیاسیان لەگەڵ دەكەن، ئەم سەركوتكردنەش زۆر جار بەو سوپایە ئەنجام دەدرێت كە ئەو تاقمە دایانمەزراندووە، ئەگەر لاپەرەكانی مێژووی رژێمە نادیموكراتەكان هەڵبدەینەوە، ئەوا دەبینین بە درێژایی مێژوو، سوپا رۆڵێكی گەورەی لەو جۆرە رژیمَانەدا گێڕاوە، بۆیە مێژوو پێمان دەڵێت سوپا دۆستی نزیك و پەسەندی رژێمە نادیموكراتەكانە، هەر بۆیە كاتێك دەستەو تاقمێكی نادیموكراتی دەسەڵات دەگرنە دەست، ئەو دەستەو تاقمە ناتوانن زەمینە بۆ سەرخستنی قۆناخی گواستنەوە بۆ دیموكراتی فەراهەم بكەن، ئەوا باشترین ڕێگە دەبێتە ئەوەی ئەو دەستەو تاقمە سوپا بكەنە داردەستی خۆیان یان یەكەی تایبەتی لەناو سوپا سەربەخۆیان دابمەزرێنن بۆ ئەوەی ئامانجەكانی خۆیانی پێ جێبەجێ بكەن، كە ئەویش بەكارهێنانی هێزە بۆ سەركوتكردنی ئەوانەی دژی ئەو دەستەو تاقمەن، لەمەش زیاتر سوپای بەهێز تەنها مەترسی نییە بۆ ئاستەنگ دروستكردن لە قۆناخی راگواستندا، بەڵكو مەترسی لەسەر ئەخلاقی سیاسیی (political moral hazard problm) دروست دەكات).
ئەم توێژینەوەیە كە لە مانگی حوزەیرانی ساڵی 2008 بڵاوكراوەتەوە، ئەگەر بە ووردی سەرنجی لێبدەین هەست دەكەین دوێنی و پێرێ لەسەر تەقەكردن لە خۆپیشاندەران و هەنگاوەكانی چەند مانگی رابردووی نوری مالیكی سەرۆك وەزیران عێراق نووسراوە، هۆكاری ئەم لێكچوونەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی چۆن ئەقڵیەتە دیموكراتخوازەكان بیركردنەوەیان تاڕادەیەكی زۆر هاوشێوەیە و پابەندوونە بە كۆمەڵێك پێوەر و پرانسیپەوە كە بنەمای دیموكراتی پێكدەهێنن، بەهەمان شێوە ئەقڵیەتە نادیموكراتەكانی هاوشێوەی یەكتر بیردەكەنەوە بیركردنەوەكەشیان لەسەر ئەو بنەماو پێوەرانەیە چۆن دەسەڵاتی خۆیان بپارێزن، ئەم بیركردنەوەیە ناچاریان دەكات لە پێناوی ئەو ئامانجەی كە هەیانە پەنا بۆ سوپا بەرن و پەنابردنیش بۆ سوپا ئەوجا سوپا كودەتا بەسەر رژێمەكە بكات یان رژێمە ناچار بێت بە ئەقڵیەتی ژەنەراڵەكان حكومڕانی بكات، دەبێتە هۆكاری سەرهەڵدانی دیكتاتۆریەتی عەسكەری.
بێگومان ئەگەر لەماوەی ساڵی 2012 و سەرەتای ساڵی 2013 بكەین، هەست دەكەین هەموو هەوڵی حكومەتی عێراق بۆ ئەوە كە هێزەكانی پۆلیس و ئاسایش و سوپا بخاتە ژێر كۆنترۆڵی شەخسی سەرۆك وەزیرانەوە، شرۆڤەی سادە بۆ ئەم هەنگاوەی سەرۆك وەزیرانی عێراق راشكاوانە ئەو مانایەی لەماوەی ساڵی رابردوو تا ئێستا داوە بەدەستەوە كە نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق كۆمەڵێك ئامانجی هەیە بە سوپا و هێزەكانی ئاسایش و پۆلیس جێبەجێ دەكرێت، هەر بۆیە ئەم هێزانەی لە هێزی نیشتمانییەوە بۆ پارێزگاری كردن لەوڵات و پرۆسە سیاسیەكە گۆڕیووە بۆ هێزێك كە هەڕەشە بێت لەسەر گیانی هاوڵاتیان تەواوی پرۆسە سیاسیەكە، رووداوەكانی هەینی رابردووش كە هێزەكانی سوپا تەقەیان لە خۆپیشاندەرانی فەلوجە كرد، هەروەها هێزەكانی سوپا لە دیالە و جەلەولا و سەعدیە و حەویجە كە ڕێگەیان بە خۆپیشاندەران گرتووە و چادری پەناگیری خۆپیشاندەرانیان هەڵگرتووە و سووتاندووە ئەوە دەسەلمێنێت، كە سوپای عێراق هێزێكە بۆ تۆقاندن و سەركوتكردنی هاوڵاتیان نەك پاراستنی كەرامەتی هاوڵاتیان.



وەرچەرخانێكی ترسناك لە بارودۆخی عێراقدا
ئەندامانی لیستی دەوڵەتی یاسا كە نوری مالیكی سەرۆكایەتی دەكات، بە پاساو هێنانەوەو بە تانەو تەشەردان لە خۆپیشاندەران شەرعیەت بۆ تەقەكردنی سوپا لە خۆپیشاندەران دەدۆزنەوە، هەر بۆیە كاتێك لەبارەی ئەو كارەساتەی هەینی رابردوو كە لە فەلوجە سەر بە پارێزگای ئەنیار روویداوە پرسیاریان لێدەكەین، باس لەوە دەكەن خۆپیشاندەران بە چەك هەڵیانكوتاوەتە سەر سوپا و بنكەكانی پشكنین و بۆیە سوپا ناچار بووە تەقە بكات، بۆ ئەم راپۆرتە پرسیارمان لە پەرلەمانتاری لیستی دەوڵەتی یاسا ئیحسان عەوادی كرد بەوەی بۆچی سوپا تەقەی لە خۆپیشاندەران كردووە؟ عەوادی لەوەڵامی گوڵاندا ئاماژەی بەوەكرد پیشتر خۆپیشاندەران پیلانیان بۆ ئەم بارودۆخە داڕشتبوو، لەوەڵامی پرسیارێكی دیكەی گوڵاندا بەوەی بۆچی سوپا لەناو پارێزگای ئەنبار بڵاوەی پێكراوە؟ عەوادی بەگوڵانی راگەیاند لەناو 15 پارێزگای عێراق فەرماندەیی سوپا بوونی هەیە و ئەنباریش بەشێكە لە عێراق و دەبێت سوپا بوونی هەبێت لەبەر ئەوەی ئەنبار بنكە تیرۆریستانی قاعیدە بووە، ئەم پاساو هێنانەوەیەی عەوادی پەرلەمانتاری لیستی دەوڵەتی یاسا شەرعیەتدانە بە سوپا بۆ ئەوەی جارێكی دیكە و لەناوچەكانی دیكەش تەقە لە خۆپیشاندەران بكاتەوە، عەوادی بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو: ( ئاشكرایە هاندەری سیاسی و مەزهەبی لەئارادایە بەرەو ئاڕاستەی پێكدادان لەگەڵ حكومەت، هەندێك لە كەسایەتییەكان بەئاشكراو لە چەندین بۆنەدا رایانگەیاند كە خەریكە بارەكە دەگاتە پێكدادانی چەكداری لەگەڵ حكومەت، ئەمەیش سابیقەیەكی زۆر ترسناكە كە هیچ سیستەمێكی دیموكراسی نەیبینیوە، راستە خۆپیشاندان مافێكی دەستوورییە بەڵام بارەكە بگاتە ئەوەی بە چەكی قورس و سوك هێرش بكرێتە سەر خاڵەكانی پشكنین ئەوا ئەمەیان شتێكی زۆر ترسناكە، چونكە پێدەچێ هەندێ لایەن هەبن كە لە هەوڵی ئەوەدابن بۆ لێكهەڵوەشاندنەوەی ئەم وڵاتە، بەڕای من گرنگە ئەنجوومەنی نوێنەران هەڵوەستەیەكی هەبێت لەسەر ئەم مەسەلەیەو وابزانم بڕیارێك لەلایەن ئەنجوومەنی نوێنەران-ەوە دەرچووە بۆ مەبەستی پێكهێنانی لێژنەیەك بۆ دیراسەتكردنی بارودۆخەكە و هەروەها بۆ كۆڵینەوە لە وردەكارییەكانی خۆپیشاندانەكان بۆ نموونە لە ئەنبار و چەند پارێزگایەكی دیكە بە هاندەری تایفەگەری پاڵ بە خەڵكەوە دەنێن بۆ ناو خۆپیشاندنەكان، سەبارەت بەبوونی هێزەكانی سوپاش ئاشكرایە سووپا لە 15 پارێزگا بڵاوەی كردووەو ئەنبار-یش هێشتا بەشێكە لە عێراق، ئەنبار وڵاتێكی دراوسێ نییە بەڵكو هێشتا بەشێكە لە عێراق، سەركردایەتییەكانی ئۆپەراسیۆنەكان لە 15 پارێزگا بوونیان هەیە بەتایبەتی لەكاتێكدا ئەنبار هەر لەسەرەتاوە یەكەم بنكە و یەكەم پێگە بووە بۆ داڵدەدانی رێكخراوی قاعیدە و گرووپە تیرۆریستییەكان بوو كە بە ئارەزووی خۆیان لە پارێزگاكەدا هاتووچۆیان دەكرد بەبێ ترس، هەر بۆیە پێویستە لەڕووی ئەمنییەوە بایەخێكی زۆر بەو پارێزگایە بدرێت لەپێناوی: 1- پاراستنی ژیانی هاووڵاتیانی ئەو پارێزگایە، 2- بۆئەوەی جارێكی دیكە نەبێتە پێگەیەك بۆ قاعیدە و تیرۆریستان)).
ئەوەی عەوادی راشكاوانە بۆ گوڵان ئاماژەی پێكرد، بێجگە لەوەی بەشێوەیەكی گشتگیر هاووڵاتیانی پارێزگایەكی تەواوی بە تیرۆریست و داڵدەری تیرۆریست لەقەڵەمدا لەهەمانكاتدا هەوڵیك بوو بۆ شاردنەوەی تەقەكردنی سوپا لە خۆپیشاندەران و ئۆباڵەكەی خستە ئەستۆی خۆپیشاندەران بەوەی خۆپیشاندەران بەوەی خۆپیشاندەران تەقەیان لە سوپا و بنكەكانی پشكنین كردووە، بۆیە بۆ بەدواداچوونی ئەم پرسە پرسیارمان لە پەرلەمانتاری لیستی ئەلعێراقیەی بەیزا كازم شەمەری كردوو بەوەی ئایا هیچ پاساو بیانوویەك بۆ تەقەكردنی سوپا لە خۆپیشاندەران دروستە؟ لەوەڵامدا شەمەری بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (هەڵبەتە خۆپیشاندان مافێكی رەوایە و بێگومان ئەوەیش شتێكە كە هیچ گومانێكی لەسەر نییە، بەڵام هەر مومارەسەكردنێك لەڕێگەی بەكارهێنانی هێز و توندوتیژی لەدژی خۆپیشاندەران ئەوە ئەو جۆرە رەفتارانە بەهیچ شێوەیەك پەسەند نییە و هەڵبەتە ئەو شتەیش دەكەوێتە چوارچێوەی سەرپێچی و پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ و هەروەها سەرپێچی و پێشێلكارییە لە دەستوور لە بەرئەوەی دەستوور مافی خۆپیشاندانی بۆ هاووڵاتیان دەستەبەركردووە، لە هەمانكاتدا سووپا بۆی نییە و تەنانەت لە هەر حاڵەتێكیش بێت، ناكرێ لوولەی چەكەكانیان ئاڕاستەی خۆپیشاندەران بكەن لەبەرئەوەی خۆپیشاندەران بێ چەكن و تەنها ئاڵای عێراقییان هەڵداوەو هەروەها تەنها چەند درووشمێكیان بەرز كردووەتەوە كە گوزارشتە نەك تەنها لە خواست و داواكارییەكانی هاووڵاتیانی ئەو پارێزگایە بەتەنیا بەڵكو گوزارشتە لە خواست و داواكارییەكانی هەموو عێراق، ناكرێ لەژێر هەر ناونیشانێك و لەبەر هەر هۆكارێكیش بێ تەقە لە خۆپیشاندەران بكرێ، خۆی لەخۆیدا پێویستە ئەو تەقەیە لە دوژمنانی عێراق بكرێت و ئەو خۆپیشاندەرانەیش دوژمنی عێراق نین بەڵكو هاووڵاتیانی عێراقین و داواكارن چاكسازی لە بارودۆخەكانی عێراق ئەنجام بدرێت، هەربۆیەیش پێویستە پارێزگاری لە خۆپیشاندەران بكرێت و ئاسایشیان بۆ دابین بكرێت و هەروەها پێویستە وەڵامدانەوە هەبێت بۆ داواكارییە شەرعییەكانیان، بەش بە حاڵی خۆم پێموایە ئەو مومارەسەی ئەمڕۆ لە عێراق دەیبینم مومارەسەیەكی زۆر شارستانییە و لەبەراوردكردنیدا لەگەڵ ئەزموونە دیموكراسییەكە پێموایە كە ئەمە خۆپیشاندانێكی شارستانییە و شتێكی زۆر باشە بۆیە پێویستە بە ڕێزەوە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت و وەڵامدانەوەیەكی باش لەبەرامبەریدا هەبێت)).
جێگری ئەنجوومەنی پارێزگای ئەنبار:
سوپا تەقەی لە خۆپیشاندەران كرد و
5 شەهید و 41 بریندارمان هەیە
ئەوەی لیستی دەوڵەتی یاسا دەیەوێت پیشلكارییەكانی حكومەت و سوپای پێ بشارێتەوە تۆمەتباركردنی خۆپیشاندەرانە بەوەی دروشمی مەزهەبی و وێنەی سەرۆكی پیشووی عێراقیان بەرز كردۆتەوە، بەڵام كازم شەمەری هەر بۆ ئەم راپۆرتە ئەوەی رەتكردەوە كە خۆپیشاندەران دروشمی مەزهەبیان بەرزكردبیتەوە، بەڵكو ئەو ئاماژەی بەوەكرد ئەو دروشمانەی كە خۆپیشاندەران بەرزیان كردۆتەوە نەك هەر دروشمی مەزهەبی نین، بەڵكو داواكارییە بۆ چاكسازی ئەمەش داواكاری سەرجەم گەلانی عێراقە، سەبارەت بە پاساو هێنانەوەشیان بەوەی خۆپیشاندەران هەڵیانكوتاوەتە سەر سوپا پرسیارمان لە سەعدون شەعلان جێگری سەرۆكی ئەنجوومەنی پارێزگای ئەنبار كرد بەوەی ئایا ئەو رووداوە چۆن روویداوە؟ جێگری سەرۆكی ئەنجوومەنی پارێزگای ئەنبار یەمجۆرە رووداوەكەی بۆ گوڵان گێڕایەوە: (سەبارەت بە رووداوەكانی هەینی، بەڵێ، هەروەك ئێوەیش دەزانن لە رۆژی هەینی نوێژی هەینی بەكۆمەڵ كرا لە شاری فەلوجە، خۆپیشاندەرانیش بە ژمارەی زۆرەوە دەرچوون و پێكدادانێك لەنێوانی سووپا و خۆپیشاندەران روویدا كە لەئاكامیدا سووپا تەقەی لە خۆپیشاندەران كرد و لەئەنجامدا بووە هۆی كوشتنی 5 كەس و برینداركردنی 41 كەسی دیكە)).
ئەوەی سەعدون شەعلان بۆ گوڵان ئاماژەی پێكرد پێكدادانە بۆ ئەنجامدانی نوێژی هەینی بە كۆمەڵ بووە نەك هەڵكوتانە سەر سوپا لەلایەن خۆپیشاندەرانەوە، بەڵام پرسیاری دیكەی ئێمە لەسەعدون شەعلان ئەوەبوو: بۆچی سوپا لەناو شار و شارۆچكەكاندا بڵاوەی پێكراوە، ئایا پێشتر ئەم مەترسیەتان لەبەر چاو نەگرتووە؟ بۆ ئەم پرسیارەش بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (ئێمە پێشتر هەستمان بەم مەترسیە كردبوو، بۆیە داوامانكردبوو بۆ ئەوەی سوپا نەخزێتە نێو ئەم تەنگژەیە و تێكەڵاوی خۆپیشاندەران نەبێت، باشترە سوپا بكشێنرێتەوە و پۆلیسی چالاكیە مەدەنییەكان ئەركی پارێزگاری خۆپیشاندەران بگرنە ئەستۆ، لەبەر ئەوەی سوپا لەڕووی پیشەییەوە ئەركی ئەوەیە رووبەڕووی دوژمن ببێتەوە نەك رووبەڕووی هاوڵاتیان خۆی ببێـتەوە، بۆیە گرنگە ئەم مەسەلەیە بەو خەڵكانە بسپێردرێت كە لەرووی پیشەییەوە پسپۆرن نەك سوپا، بەڵام ئەوە بوو پێشنیارەكەی ئێمەیان وەك ئەنجوومەنی پارێزگای ئەنبار رەتكردەوە و سوپایان نەكێشایەوە تا ئەم كارەساتە روویدان، بۆیە دوای روودانی ئەم كارەساتە داوامان لەوەزارەتی بەرگری كرد بە پەلە سوپا بكێشێتەوە بۆ ئەوەی بارەكە نەگاتە دۆخێكی ترسناكتر و نەبێتە شەڕی نێوان هاووڵاتیان و سوپا، ئەمجارەیان وەزارەتی بەرگری ناچار بوو بڕیارێك دەربكات بۆ كشانەوەی سوپا و پۆلیسی ئیتحادیان لە جێگەی سوپا نارد، هەروەها لێژنەیەكی لێكۆڵینەوە لەلایەن وەزارەتی بەرگرییەوە پێكهێنرا و ئەو لێژنەیەیش خێرا دەستبەكاربوو بۆ لێكۆڵینەوە لە هۆكارەكانی پشت رووداوە و سزادانی كەمتەرخەمەكان، سەبارەت بە ئێمەیش وەك ئەنجوومەنی پارێزگا، لە ئەنجوومەنی پارێزگای ئەنبار كۆبوونەوەیەكمان سازكرد و كۆبوونەوەی دیكەش دەكەین بۆ ئەوەی بڕیارێك بدەین لە داهاتوودا چی بكەین)).