ئایا لە شەش مانگی داهاتوو رژێمی ئەسەد دەڕووخێت؟
لەناو درامای كارەساتێكی مرۆییداچاوەڕێی گۆڕانكاری گەورە دەكرێت
ریچارد هاس سەرۆكی ئێستای ئامۆژگای پەیوەندییەكانی دەرەوە و سەرۆكی پێشووی ستافی پلاندانەرانی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لە ئیدارەی كلنتۆن، لەدوایین پێشبینیەكانی بۆ كۆتایی هاتنی رژێمی ئەسەد، پێشبینی ئەوە دەكات كە لەماوەی شەش مانگی داهاتوو رژێمی ئەسەد كۆتایی دێت، بەڵام ئەم پێشبینی كردنە هەتا ئەگەر لەسەر كۆمەڵێك داتا و زانیاری ورد و چاودێریەكی زۆر زیرەكانەش بونیاد نرابێت، هێشتا مانای ئەوەنییە لە شەش مانگی داهاتوو رژێمی ئەسەد لەدەسەڵات دەمێنێت یان نە، بەڵام ئەوەی كە هەموو لایەك لەسەری كۆكن ئەوەیە كە رووخانی رژێمی ئەسەد بۆتە شتێكی حەتمی و مەسەلەی مانەوەی تەنیا كاتە، بەڵام نازانرێت ئەم كاتە چەند دەخایەنێت، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە رۆژنامەنووسی ناسراوی توركیا سامی كۆهین كرد، ئەو لە لێدوانە تایبەتەكەیدا بۆ گوڵان پشتگیری ئەو بۆچوونەی نەكرد كە لەماوەی شەش مانگ یان كاتێكی دیاركراودا رژێمی ئەسەد دەڕووخێت، بەڵام جەختی لەسەر ئەوەكردەوە رووخانی رژێمی ئەسەد حەتمەیەو ئەو رژێمە ناتوانێت بەردەوام بێت، لەمبارەوە بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو گووتی: (ئێمە قسە و باسی زۆرمان بیست لەبارەی ئەوەی رژێمی بەشار ئەسەد لە دەسەڵاتدا نامێنێت و دەڕووخێت، بێگومان ئەوانە تەنیا مەزەندە بوون. چونكە هیچ كەسێك ناتوانێت زەمانەتی ئەوە بكات ئەمە چەند دەخایەنێت. بەڵام ڕاستیەكە ئەوەیە كە هەموومان باوەڕمان وایە كە ڕووخانەكەی شتێكی حەتمیە، چونكە ناتوانێت تەنیا بە پشتبەستن بە بەكارهێنانی هێز و سەركوتكردنی خەڵكەكەی لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە، بە دڵنیاییەوە ئەوە وەرچەرخانێك دەبێت لە مێژوودا، بە هەر شێوەیەك بێت ئەو دەبێت دەسەڵات جێبهێڵێت. بەڵام چەند زووتر بێت باشترە، تەماننامان دەكرد زوو ئەم كارەی بكردایە، چونكە ئێستا زیاتر لە 60،000 كەس كوژراون و سەدان هەزار كەس بێ ماڵ و حاڵن و بە سەدان هەزار ئاوارەی سوری لە وڵاتانی دراوسێدا هەن، لە نێویاندا توركیا، كە حاڵی حازر 1500000 ئاوارەی سوری هەیە لەم وڵاتەدا. لەبەر ئەوە هەروەك پێشتر وتم تا زووتر دەسەڵات جێبهێڵێت باشترە، بەڵام ئەمە هەر ڕوودەدات، بەڵام زەحمەتە كاتەكەی دیاری بكەیت، بە دڵنیاییەوە ئێمە پێش شەش مانگ گوێبیستی ئەوە بووین كە لە ماوەی شەش مانگ و ڕەنگە زووتریش. بەڵام ڕاستیەكە ئەوەیە ناكرێت چیتر ئەم بارودۆخەكە درێژەبكێشێت بەم شێوەیە. ئەمە لەلایەك، بەڵام لەلایەكی دیكە كاتێك ئێمە باس لە ڕووخانی ڕژێمی سوریا دەكەین، ئایا لە دوای ڕووخانەكەی چی ڕوودەدات و بارودۆخەكە چۆن دەبێت. حاڵەتە میسالیەكە بۆ خەڵكی سوریا ئەوەیە ڕژێمێكی سەقامیگریان هەبێت كە پرۆسەیەكی دیموكراسی پیادە بكات، كە هەڵبژاردنی ئازاد ئەنجام بدرێت و پەرلەمانێكی نوێ و دەستوورێكی نوێ بێتەئاراوە و پابەندبوون هەبێت بە بنەماكانی یەكپارچەیی خاك و یەكێتی نەتەوەییەوە. پرسیارە سەرەكیەكە ئەوەیە ئایا ئەكرێت پارێزگاری لە یەكپارچەیی خاك و یەكێتی نەتەوەیی سوریا بكرێت. حاڵی حازر لە ئاڕاستە جیاوازەكانەوە هەڕەشە بەدی دەكەیت لەبارەی جیاوازیە ئیتنی و تائیفیەكانەوە، ئێمە ڕووداوی لەم چەشنەمان بینی لە سوریادا ڕووبدات. ئەمە مایەی كارەساتێكی گەورە دەبێت بۆ دەوڵەتی سوریا و هەروەها بۆ ناوچەكەش، لەبەر ئەوە دەبێتە فاكتەرێكی ناسەقامگیری نەك تەنیا بۆ سوریا، بەڵكو بۆ تەواوی ناوچەكە. لەبەر ئەوە گرنگە یەكپارچەیی خاكی سوریا بپارێزرێت و لە دوای ڕووخانی ئەسەد قۆناغێكی ڕاگوزەری بێتە ئاراوە كە تێیدا سەقامگیری و دیموكراسی بگەڕێنرێتەوە)).
كەواتە ئەوەی سامی كۆهین ئاماژەی پێدەكات تەنیا گەشبینیەكەی ئەوەندەیە رژێمی سوریا ناتوانێت تەنیا بەسەركوتكردن لەدەسەڵاتدا بمێنێتەوە، بەڵام ئەوەی ئێستاش روودەدات كارەساتێكی مرۆیی گەورەیە، بۆیە ئەگەر مانەوەی ئەم رژێمە درێژە بكێشت، ئەوا گەلی سوریا دووچاری نەهامەتی گەورەتر دەبێتەوە، لەمەش خراپتر وەك پرۆفیسۆر جۆشوا لاندیز ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆ ئۆكلاهۆما و تایبەتمەند و چاودێر لەسەر پرسی سوریا بە گوڵانی راگەیاند، كێشەكە تەنیا بە دووركەوتنەوەی ئەسەد و رژێمەكەی لەدیمەشق كۆتایی نایەت و هەتا ئەگەر ئەسەدیش نەمێنێ لەوانەیە پاشماوەی حزبی بەعس دەست بە مقاوەمەی چەكداری بكەن، لەمبارەوە پێی گووتین: (من وای دەبینم مانەوەی رژێمی ئەسەد لەچەند مانگێكدا تەواو نەبێت و لەوە زیاتر درێژە بكێشێت، لەمەش خراپتر ئەوەیە تەنانەت ئەگەر ئەسەدیش ناچار بكرێت بڕوات، ئەوا سوپا و حزبی بەعس تێكناشكێن و ڕەنگە ئەو كاتە ڕووبكەنە چیاكان و مقاوەمەی چەكداری بكەن، هەربۆیە ئەگەر ئەسەد لە دیمەشق دووربخرێتەوە، ئەوا ڕوودەكاتە كەنارەكان كە دەبێتە جێ پێی ئێران و ئەو كاتە زەحمەت دەبێت بەهاری عەرەب بتوانێت تێكی بشكێنێت، كە زۆر ڕێكخراو دەبێت و كۆنتڕۆڵێكی باشی دەكات و پشتیوانی بەدەست دەهێنێت، ئەمە ڕێی تێدەچێت. بۆ ئێرانیش باش دەبێت كە ناوچەی كەناراوەكان ببێتە شوێنی نفوزی ئەو، وەك حزبوڵا لە لوبنان، ئەمەش هاوكار دەبێت بۆ كوردەكان، لەبەر ئەوەی عەرەبەكان شەڕی عەلەویەكان دەكەن، نەك كوردەكان. بۆیە ئەو بۆچوونە راستە دوای رووخانی ئەسەد گۆڕانكاری بەدوای خۆیدا دەهێنێت، لەبەر ئەوەی عەرەبی سوننە دەبنە میراتگیری دەسەڵات و دەبنە هاوپەیمانی توركیا و سعودیە، ئەمەش نیگەرانیەكی زۆر بۆ كوردەكان دروست دەكات، لەبەر ئەوەی لە نێوان ڕێگاچارەی گرتنەبەری حكومڕانیەكی مەحەلی یان سەربەخۆیی دەبێت بڕیارێكی دیكە بدەن ئەمەش زۆر قورسە. ئەمریكا پەرە بە بۆچوونێك دەدات كە كوردەكانی سوریا هاوشێوەی كوردەكانی عێراق نین. هەروەها كاتێك پشتیوانی موعارەزەی سوری دەكەن، موعارزەش- عەرەبی سوننە- بەو مەرجە پاڵپشتی لە ئۆتۆنۆمیەك دەكەن بۆ كوردەكان كە سەرنەكێشێت بۆ سەربەخۆیی، ئەمەش بارودۆخێكی قورسە)).
قەیرانی سوریا
لەناو هاوكێشە ئیقلیمی و نێودەوڵەتیەكاندا
لەگەڵ ئەوەی رژێمی سوریا دەسەڵاتی بەسەر بەشێكی زۆری وڵاتی سوریا لەدەست داوە و هەروەها لەناو دیمەشقیش بەشێكی لەدەستداوە، بەڵام هێشتا مانەوەی ئەسەد لەنێو هاوكێشە ئیقلیمی و نێودەوڵەتیەكاندا جێگەی مشتومڕە و هەندێك دەوڵەت لەسەر ئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی پشتگیری لەمانەوەی ئەسەد دەكەن، سەبارەت بەم لایەنە و لەسەر ئاستی ئیقلیمی توركیا رۆڵێكی كاریگەر دەگێڕێت، دەربارەی ئەم لایەنە رۆژنامەنووس سامی كۆهین لە بەشێكی دیكەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان باسی لەم لایەنە كردو گووتی: (توركیا ڕۆڵێكی دیار و گرنگی بینیوە لە قەیرانی سوریادا، ئەمە لە لێدوانەكانی بەرپرسەكانی توركیا، لە لێدوانەكانی سەرۆك وەزیران و هەموو بەرپرسەكانی دیكەوە ئاشكرایە كە توركیا بێئەندازە نیگەرانە لەو بارودۆخەكەی لە سوریا دێتەئاراوە لە دوای ڕووخانی ڕژێمی ئێستای سوریاوە. لەبەر ئەوە توركیا ڕۆڵێكی گرنگی بینیوە بەو ئاڕاستەیەدا، لە ڕێی پشتیوانیكردنی موعارەزەوە، لە ڕێی داڵدەی نەك تەنیا موعارەزەی مەدەنی، بەڵكو هەندێ لە گرووپەكانی موقاوەمەشی داڵدە داوە، بە دڵنیاییەوە ئەمە بەو مانایە نایەت توركیا ڕاستەوخۆ دەستێوەردانی كردووە لەو كردەوە سەربازیانەی لە سوریادا ڕوودەدەن، بەڵام پشتیوانی موعارەزەی كردووە، بە موعارەزەی مەدەنی و هەروەها بزووتنەوەی موقاوەمەشەوە، ئەوەی پێی دەووترێت «سوپای سوری ئازاد». كەواتە هەڵوێستی توركیا لەم ڕووەوە تەواو ڕوون و ئاشكرابووە و ڕاگەیەنراوە لەلایەن حكومەتی توركیاوە، كە توركیا لایەنی ڕاستی گرتووە، لایەنی ڕاستی مێژووی گرتووە و خوازیارە بە زووترین كات حكومڕانە تاكڕەوەكە لە دەسەڵات دووربخرێتەوە. بە دڵنیاییەوە لەو ڕووەوە توركیا خۆشحاڵ دەبێت بە گۆڕانی ڕژێمەكە و گرتنەدەستی دەسەڵات لەلایەن ڕژێمێكەوە كە نوێنەرایەتی خەڵك بكات. كە بەهۆی هەڵبژاردنی دیموكراتیەوە پێكبهێنرێت، هەروەها پەرلەمانی نوێ و دەستووری نوێ بێنەئاراوە. حكومەتی توركیا پەرۆشە بۆ بینینی ڕۆڵێك كە خستنەڕووی ئەزموونی خۆی لە خۆبگرێت لە بواری پرۆسە دیموكراتیەكەدا، هەروەها پاڵپشتی سوریەكان بكات بۆ بنیاتنانەوەی وڵاتەكەیان، چونكە وڵاتەكەیان وێرانكراوە، و ئێستاش پێویستی بە هەوڵێكی زۆر بۆ دووبارە بنیاتنانەوەی. لەبەر ئەوە توركیا بایەخێكی زۆر دەدات بە هاوكاری كردنی خەڵكی سوریا و ڕێكخراوە سیاسیەكانی توركیا و پیاوانی كاری سوری بۆ دووبارە بوژاندنەوەی ئابووری سوریا كە لە دۆخێكی كارەساتباردایە. بۆیە من بێگومانم لەوەی بە رۆشتنی ئەسەد باردۆخێكی دیكە دێتە ئاراوە باردۆخێك كە بەدڵنیایەوە ئێران پێی خۆش نابێت، لەبەر ئەوەی هێشتا ئێران پشتیوانی ڕژێمەكەی ئەسەد دەكات. هەروەها ڕوسیا كە یەكێكە لە وڵاتە كەمەكانی جیهان كە هێشتا پشتیوانی لە تاكڕەوێك دەكات. شتێك كە بە بەردەوامی و بە ڕوونی گوزارشتی لێدەكرێت، لەلایەن بەرپرسەكانی توركیا، لەلایەن سەرۆك وەزیران و وەزیری دەرەوە، ئەوەیە كە جێی سەرسوڕمانە كە ئێران پشتیوانی لە تاكڕەوێك بكات لە وڵاتێكی موسڵماندا كە هەوڵدەدات خەڵكەكەی سەركوت بكات. لەبەر ئەوە ئەمە مایەی ئیحراجیەكی گەورە دەبێت و ئەمە كاریگەری دەبێت لەسەر هاوسەنگی هێز لە ناوچەكەدا. بە دڵنیاییەوە ئەمە لەگەڵ خواست و پێشبینی توركیا لەبارەی بارودۆخی سوریاوە، دەگونجێت)).



رۆژ لەدوای رۆژ
كارەساتی مرۆیی لە سوریا گەورەتر دەبێت
ئەوەی زۆر كەم لە قەیرانی سوریا باسی لێوە دەكرێت مەسەلەی ئەو قەیرانە مرۆییەیە كە بەهۆی شەڕی نێوان لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆن و هێزەكانی رژێمی سوریاوە دروست دەبێت، تەنانەت لەم زستانە ساردەدا كە بەشێكی زۆر خەڵكی سوریا لەناو سوریا ئاوارە بوون، بەهۆی ئەو بارودۆخەوە ئاژانسەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان و رێكخراوە مرۆییەكان ناتوانن هاوكاری پێویست بگەیننە ئاوارەكان، بۆیە لەم بارودۆخەدا كە لەسەر ئاستی سیاسی تەنیا باس لە رووخانی ئەسەد و گۆڕانكارییە سیاسیەكان دەكرێت، لەسەر ئەرزی واقیع كارەساتێكی مرۆیی هەیە و رۆژ لەدوای رۆژیش خراپتر دەبێت، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر دۆن چاتی ئوستادی نەنترۆپۆلۆژی لە زانكۆی ئكسفۆرد و تایبەتمەند لەسەر دەركراو و ئاوارەكانی كێشە ناوخۆییەكان، سەبارەت بەم بارودۆخەی ئێستای سوریا لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان، ئەوەی ئێستا لە سوریا هەیە بە كارەساتێكی مرۆیی ناوبرد و گووتی: (ئەمڕۆ پێشوەختە كارەساتی مرۆیی لە سوریا روویداوە و بەشێك لە هۆكارەكانی پشت روودانی ئەو كارەساتە دەگەڕێتەوە بۆ حكومەتەكەی ئەسەد كە رێگە نادات رێكخراوی ناحكومیی نێودەوڵەتی و رێكخراوی مرۆیی و هاوكاریی نێودەوڵەتی یارمەتی بۆ وڵاتەكە دابین بكەن، تەنیا لەڕێگەی رێكخراوی مانگی سوور لە سوریا نەبێت، راستە رێكخراوی مانگی سوور لە سوریا رێكخراوێكی گەورە و چالاكە بەڵام بەس نییە و ناتوانێ بە تەنیا هەموو یارمەتی و پێداویستییە مرۆییەكان دابین بكات، باس دەكرێ كە نزیكەی نیو ملیۆن هاووڵاتیی سوری لەدەرەوەی سنوورەكان ئاوارەن لە توركیا و لوبنان و ئوردون، بەڵام هاوكات زیاتر لە یەك ملیۆن و نیو هاووڵاتی لە ناو خاكی سوریا ماڵ و حاڵیان جێهێشتووە و پێویستییان بە خۆراك و سووتەمەنی و بژێوی ژیان و چارەسەری پزیشكی هەیە و ئەو لایەنانەیش بەپێی پێویست دابین ناكرێت و بە ئاستێكی باش ناگاتە سوریا لەبەرئەوەی ئەندامانی رێكخراوی مانگی سوور لە سوریا ژمارەیان بەس نییە بۆ رووماڵكردنی هەموو پارچەكانی سوریا و یارمەتیدانی هاوڵاتیان، هەربۆیە كارەساتی مرۆیی پێشوەختە لە سوریا روویداوە و پێویستە دانوستان لەگەڵ حكومەت بكرێت بۆئەوەی رێگەبدات بە چوونە ژوورەوەی یارمەتیی مرۆیی زیاتر بۆ ناو خاكی سوریا و هەڵبەتە ئەمەیش لایەنێكی زۆر زەحمەتە، سەبارەت بە ئەمریكا-یش ئەوە زەحمەتە لەمبارەیەوە بیخەمڵێنین لەبەرئەوەی من باوەڕناكەم ئیدارەی ئۆباما گۆڕانكارییەكی ئەوتۆ وەدیبێنێت، بەڵام هاوكات پێموایە ئیدارەی نوێ لە حكومەتی ئەمریكی ژمارەیەكی زیاتر لە كەسانی پسپۆر و شارەزا لەخۆی دەگرێت كە زیاتر لە ناوچەكە و لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تێگەیشتنیان هەیە و ئەوان زیاتر مێشك كراوە و تێگەیشتوون، بۆیە پێموایە لەوانەیە هەوڵی زیاتر بخەنەگەڕ و هانی ئەسەد بدەن و گفتوگۆی لەگەڵ ئەنجام بدەن بۆ وازهێنان لە دەسەڵات و ئەمەیش بەڕای من شتێكی باشە لەبەرئەوەی بۆ حاڵی حازر زۆربەی هاووڵاتیانی سوریا خۆزگە دەخوازن شەڕەكە بوەستێت و بەلایانەوە گرنگ نییە چۆن، خەڵكی سوریا دەیانەوێ بارەكە ئاسایی ببێتەوە و شەڕ بووەستێ و تەنانەت گەر ئەسەد لە دەسەڵاتیش بمێنێت یان نا، چونكە ئەوەی ئەمڕۆ بەلای هاووڵاتیانەوە گرنگە ئەوەیە كە بارودۆخەكان ئاسایی ببێتەوە و ژیانێكی باش بۆیان فەراهەم بكرێت، بەڕای من خەڵكی سوریا بۆ ئاییندە دەڕوانێ و ژیانێكی باشی دەوێ تەنانەت گەر بە مانەوەی ئەسەد-یش بوو یاخود بە رووخانی، هەربۆیەیش بەڕای من كەیسەكەی سوریا زۆر ئاڵۆزە)).
ئەوەی خاتوو دۆن چاتی ئاماژەی پێكرد واقیعی كارەساتە مرۆییەكەی خەڵكی سوریایە كە بەهۆی ئەو بارودۆخەوە رووبەڕووی بوونەتەوە، سەبارەت بەم لایەنە سامی كۆهین پێیوایە ئەوەی زۆر نیگەران بن بەم كارەساتە مرۆییە دەوڵەتانی دراوسێی سوریا وەك توركیا و ئوردن و لوبنان و هەروەها هەرێمی كوردستانیش لە عێراقدا، لەمبارەوە بەمجۆرە لە كۆتایی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان بەمجۆرە لەسەر ئەم پرسە راوەستاو گووتی: (حاڵی حازر كارەساتی مرۆیی ڕوویداوە، لەبەر ئەوەی چەندین هەزار كەس كوژراون و، چەندین هەزار كەس بێ ماڵ و حاڵ بوون، ئەمە درامای كارەساتێكی مرۆییە. ئەوەی پەیوەندی بە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیەوە هەبێت، ئەوا بێگومان ئەو وڵاتانەی پتر نیگەرانن لەبارەی ئەم دراما مرۆییەوە، توركیا و وڵاتە دراوسێكانی دیكەن، وەك ئەردەن و لوبنان و هەرێمی كوردستان، ئەویش بەهۆی زۆری ژمارەی ئاوارەكانەوە. هەروەك پێشتر وتم 150،000 هەزار ئاوارەی سوری- لە توركیادا-هەن و ژمارەكەش لە زیادبووندایە، تا ئێستا حكومەتی توركیا زیاتر لە 400 ملیۆن دۆلاری خەرجكردووە بۆ دابینكردنی خێوەت و – و پێداویستیەكانی دیكەوە- بۆ ئاوارەكان. بە داخەوە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی خۆی لەم بارودۆخە دوورەپەرێز گرتووە. بە دڵنیاییەوە داوای هاوكاری و یارمەتی كراوە، ڕاستە هەندێ كار كراوە، بەڵام ئەوانە تەنیا هاوكاریەكی ڕەمزی بوون و شتێكی بەرچاو نەكراوە لەلایەن ڕۆژئاوا یان وڵاتە عەرەبیەكانەوە. سەرۆك وەزیران ئەردۆغان لە زۆر بۆنەدا - ئیتر لە نەتەوە یەكگرتووەكان بێت، یان كۆنفرانسە نێودەوڵەتیەكانی دیكە بێت- داوای كردووە لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كە چالاكانەتر دەستێوەردان بكەن، بەلای كەمەوە لەدۆخە مرۆییەكەدا لە ڕێی دابینكردنی هاوكاری دارایی زیاتر و كۆمەكی مرۆیی زیاترەوە، بە داخەوە ئەمە تا ئێستا بە شێوەیەكی گونجاو ئەنجامنەدراوە، بەڵام قەوارەی كارەساتەكە ئەوەندە گەورەیە كە پێویستی بە هاوكاریەكی نێودەوڵەتی چالاكتر و بەرفراوانتر هەیە)).